Artearen historia

Artearen historia artearen garapena denboran aztertzen eta ikertzen duen diziplina da.

Artea helburu desberdinez gizakiak egindako aktibitate edo ekoizpenak dira. Helburuak estetikoak izan daitezke, hau da, edertasuna sortzeko helburuaz, edota komunikatiboak izan daitezke, hau da, ideia batzuk, emozioak edo munduaren ikuspegi zehatz bat azaltzeko asmoz egindakoak. Helburu batzuk zein bestetzuk batera etor daitezke. Helburu horiek lortzeko arteak bide desberdinak erabil ditzake:

• arte plastikoak,
• linguistikoak,
• soinuaren bidezkoak,
• aurrekoen konbinazioak

Artearen historiografia, diziplina akademikotzat eta erakundeekin lotuta (museoak, arte merkatuak, unibertsitateak, liburuen ekoizpenak) batez ere arte plastikoetara mugatzen dira: margolaritza, eskultura, arkitektura; beste arte batzuk zehatzagoak diren beste diziplinen ikerketa-arloetarako gelditzen dira, esaterako, Literaturaren historia eta Musikaren historia. Guztiak Kulturaren Historiaren barruan kokatzen dira. Azken honetan ere arloko beste ikaskuntzak sartuko lirateke: Zientziaren historia, Filosofiaren historia eta Erlijioen historia. Badira, bestetik, artearekin lotura zuzena duten beste ezagutzak: estetika eta Artearen teoria.

Artearen historiografia diziplina anitzeko zientzia bat da. Haien ikerketak historiaren azterketa objektiboan oinarritzen da, horrela kulturak sailkatuz eta garai desberdinak planteatuz prozesu hori guztia ordenatzeko asmoz. Pizkundearen garaian Mendebaldeko ekoizpenak bakarrik aztertzen diren, beste zibilizazioenak kanpoan utziz. Gaur egun ez da horrela eta ikuspegia globala bihurtu da, zibilizazio guztien artea ikertzeko eta aztertzeko asmoarekin. Arte desberdin horiek haien kultura eta historia testuinguruetan aztertzen dira, bestetik.

Denborarekin arteen zerrenda joan da aldatzen. Horrela, Erdi Aroan arte liberalak edo goikoak, eta arte mekanikoak edo arruntak, bereizi egiten ziren. Gaur egun, aldiz, artea gizakiak sormenak sortutako edozein manifestazioa da, baita ere arte galkorra bezala ezagutzen dena (makillajea, tatuajeak, publizitatea, moda, gastronomia...).

XX. mendean arte nagusiak bederatzi gelditu ziren finkatuta, dena dela:

• Arkitektura
• Dantza
• Eskultura
• Musika
• Margolaritza
• Poesia. Azken hau —literatura bezala onartuta genero hauek bereizi egiten ditu: antzerkia eta narratiba— oso modu zabalez ulertuta, zinema, argazkilaritza eta komikiarekin batera.

Gaur egun artea sare zabal baten bidez ezagutzera ematen da. Hedabideek, zentzu horretan, garrantzi handia izan dute. Hedabideetatik kanpo asko izan dira sortu diren instituzioak, museoak, galeriak eta haien bidez azterketa, katalogazioa eta lanen erakusketa indartu egin dira. Horri esker publikoa ere handitu egin da. Ekintza horiek sarritan nazioarteko ekimenetan zabaldu egin dira ere bai:

• Veneziako Bienala
• São Pauloko Bienala
• Kasselgo Documenta

• Tate Galleryaren Turner saria
• Arteen Wolf Saria
• UNESCOren Picasso Domina
• Velázquez Saria
• Arkitekturako Pritzker Saria
• Literatura Nobel Saria
• Musika klasikoaren UNESCOren Mozart Domina
• Argazkilaritza Pulitzer Saria
• Oscar Sariak

Jarraian, kronologiaren arabera, artearen ezaugarriak aztertuko ditugu:

Historiaurreko artea historiaurreko gizakiak Goi Paleolitoatik Metalen Aroraino landu zuena da. Horiek dira ezagutzen diren artearen lehenengo aztarnak. Goi Paleolitoan, K. a. 25.000 urtetik - K. a. 8.000 urte arte, gizakiak ehizatik eta biltzen zituen aurkitutako fruitutik bizi zen. Leizetan bizi zen edo behintzat haietan aktibitate garrantzitsuak egiten zituzten; garai haietatik haitzuloetako margolanak ezagutzen ditugu. 8.000tik 6.000ra trantsizio garaia da, Mesolitoa. Hor Neolitoa hasten da, K.a. 6.000tik 3.000ra; nekazaritzaren aurkikuntzari esker gizakia sedentarioa bihurtzen da eta gero eta gizarte konplexuagoak sortzen ditu non erlijioak garrantzi handia du. Artisautza ere hasten da garai horretan. Azkenik, K. a. 3.000tik 1.000ra, Metalen Aroan sartzen gara eta lehenengo zibilizazio protohistorikoak, konplexuak agertzen dira.

Gizakiak egindako lehenengo objektuak Afrikaren hegoaldean, Europan, Indian eta Australian aurkitu ziren; zaharrenek 27.000 urte dituzte. Bere garai gorena, dena dela, Magdaleniar garaian izan zen, K. a. 15.000 - 8.000 urteetan. Lehen objektu horiek harri landuzkoak dira (sukarri, obsidiana), hezurrezkoak eta egurrezkoak.

•Margolaritza: haitzuloetako pintura adierazpide nagusia izan zen. Penintsulan eta Frantzian aurkitu dira adibide nagusiak. Margolan horiek, dirudienez, zentzu erlijiosoa eta magikoa zuten. Gehienetan animalien errepresentazio naturalistikoak dira. Hona hemen haitzulo ezagunetarikoak:

• Altamirako leizea
• Lascaux
• Tito Bustilloren leizea
• Trois Frères leizea
• Chauvet leizea
• Ekain

•Eskultura:^[1] Paleolitoko Venusek garrantzi handia izan zuten. Emakume-estatuatxoak dira. Ugalkortasunaren sinboloak ziren. Badira beste gai duten estatuatxoak ere. Ezagunenak::

• Willendorfeko venusa
• Brassempouyko venusa
• Vogelherdeko mamuta
• Brnoko gizona

Aldi honek —8000aren inguruan K.a. Ekialde Hurbilean hasita— transformazio sakonak ekarri zituen antzinako gizakientzat: sedentario bilakatu zen eta horretarako nekazaritza eta abeltzaintza garatu zuen; ondorizo, elkarrekin bizitzeko forma berriak agertu ziren eta erlijioa garatu zuen. Mediterraneo itsasoko labar-artean gizakiaren irudi eskematikoa garatu zuten; horren aztarna baliotsuak, besteak beste, El Cogul, Valltorta, Alpera eta Minatedan ikus ditzakegu. Margolaritza mota hau ere Afrikako iparraldean aurki dezakegu, Atlasen, Saharan eta Zimbabwen. Orokorrean, neolitoko margolaritza eskematikoa eta oinarrizko lerro gutxikoa izan zen; oinarrizko marrak hauexek ziren: gizona, gurutzea, emakumea, triangelua. Arte higigarriaren ikuspuntutik zeramika kardiala garatu zen, maskorrez apainduta. Ehungintza artea agertu zen. Gizakiak materiak berriak hasi zen lantzen: anbar, arrokaren kristala, kuartzo, jaspe...

Garai honetan plan urbanistikoak jarraitzen zuituzten lehen herri aztarnak aurkitu dira. Nabarmentzekoak dira, besteak beste, Jerikon (Tell as-Sultan), Jarmon (Irak) eta Çatalhöyüken (Anatolia).^[2]

Historiaurrearen azken fasea Metalen Aroa da. Garai horretan metal desberdinak erabili ziren: kobre, brontze eta burdina. Erabilera hauek gizarte haientzat benetako iraultzak izan ziren. Kalkolitikoan, bestetik, megalitismoa sortu zen, hau da, harriez egindako ehorzte-monumentuak: dolmenak, menhirrak, harrespilak. Monumentu hauen artean ezagunena Stonehengen ikus dezakegu. Zonaldez zonalde, ezaugarri desberdinak ikus ditzakegu:

• Maltan Mudajdra, Tarxien eta Ggantija tenpluak ditugu.
• Balear uharteetan tipologia desberdineko kultura megalitikoa garatu zen: taula, talayot, naveta...
• Espainian Los Millaresen kultura.

Burdin Aroan Austriako Hallstatt eta Suitzako La Tène kultura garatu ziren. Hallstatt kultura K. a. VIII. eta V. mendeetan garatu zen. Kultura honen ezaugarri nagusia nekropoliek tumulu itxurako hiobiak erakusten zituzten, hil-kamera etxea itxurarekin, askotan lau gurpileko gurdiarekin. Zeramika polikromoa zuten; apaingarriak geometrikoak ziren eta metalezko apaingarriak izaten zituzten. La Tène kulturak, aldiz, K. a. V. mendetik K.a. I. mendera iraun zuen. Nolabait zelta kulturarekin badu loturarik. Kultura honek fase desberdinak ezagutu zituen (La Tène I, II y III) eta azkenean greziarren, etruriaren eta beste herrien eragina ezagutu zuen. La Tènen burdinazko objektu asko topatu dira: lantzak, ezkutuak, ezpatak, fibulak...

Izen horrekin historiaren lehenengo faseetan sortutako sortze lan artistikoak biltzen dira. Idazkeraren sorkuntzarekin lotzen da eta, batez ere, Ekialde Hurbilaren zibilizazioen arte manifestazioak dira: Egipto eta Mesopotamia. Halaber, mundu osoko herri eta zibilizazioen lehendabiziko manifestazioak ere "Antzinako artea"ren kontzeptu barruan jasotzen dira. Garai hauetan lehen hiri handiak agertu ziren, batez ibaiez mugatutako lau zonaldeetan:Nilo, Tigris eta Eufrates artekoa, Indo eta Ibai Horia.

Garai honen aurkikuntza nagusietarikoa idazkerarena izan zen. Idazkera batez ere aktibitate ekonomikoak eta merkataritza kontrolatzeko beharretik sortu zen, operazioak erregistratzeko beharretatik. Ezagutzen den lehen kode idatzia Mesopotamian agertu zen, k.a. 3500 urtearen inguruan. Idazkera kuneiformea zen hau eta buztinezko taulatxoetan egiten zen. Geroago, sumeriarrek ahozko hizkuntza jasotzeko sistema hobetu zuten. Egipton, aldiz, idazkera hieroglifikoa landu zuen, lehenengo aztarna K. a. 3100 urtekoa izanik (Narmerren Paleta). Hebreeran ere idazkera sistema asmatu zen baina alfabeto batean oinarrituta (K. a. 1800aren inguruan); sistema honetan sinbolo bakoitzak soinu batekin lotzen da. Azken bide horretatik alfabeto grekoa eta latindarra sortu ziren.^[3]

Garai honetan hauek ziren arte nagusiak:

• Mesopotamiako artea
• Egiptoko artea
• Amerikako Kolonaurreko artea
• Afrikako artea
• Indiako artea
• Txinako artea
• Japoniako artea
• Ozeaniako artea

Hauekin batera badira beste batzuk mugatuagoak: hitita artea, feniziarren artea, nabateoen artea, Persiako artea...

Arte eta kultura klasikoa hitzekin Antzinako Grezian eta Antzinako Erroman garatutako formak eta jakinduria definitzen dugu. Mende haietan aurkikuntza zientifiko zein estetiko handiak lortu ziren, ondorengo mendeetan eragin handia izan zutenak. Artearen ikuspuntutik harmonia eta oreka gailentzen ziren izadian eta gizakian oinarritutako estiloak garatu zituzten. Haiengandik jaso ziren ondorengo zibilizazioetan formen eta bolumenen arrazionaltasuna eta izadiaren imitazioaren zentzua («mimesis»). Ideia horietan mendebaldeko zibilizazioa oinarrituko zen.

Grezian mendebaldeko artea bideratu duen lehendabiziko arte-manifestazioak. Hasiera batean arte minoikoa eta arte mizenikoa eman ziren. Hortik aurrera antzinako Greziaren artean hiru aldiak ikusi izan dira:

• Arkaikoa
• Klasikoa
• Helenistikoa

Orokorrean, naturalismoa eta neurrien zein proportzioen erabilera arrazoitua izan ziren arte honen oinarriak.

Arkitekturan tenpluak izan ziren nagusi. Haien eraikuntzan hiru orden eman ziren: doriarra, joniarra eta korintoarra. Eraikuntza hauek harrizkoak ziren, elementu hauekin:

• Azpioinarri baten gainean (krepis),
• Atariaz edo atari gabeaz (edo ataria aurrean eta atzean, hau da, anfiprostilo),
• Zutabeekin edo zutaberik gabe (aurreko aldean, alboetan edo eraikuntza osoaren inguruan, azken hau periptero izenarekin ezaguna) eta
• Frontoi itxurako goiko partea. Hor friso nabaritzen zen.

Tenplu ospetsu batzuk hauek dira: Akropolia Partenon doriarrarekin, Erekteion eta Atena Nikeren tenplu joniarrak. Tenpluak ez direnak Epidauroko Antzokia eta Lisikratesen Linterna aipa daitezke. Hipodamo Miletokoak, bestetik, hirigintza landu zuen.

Eskulturan proportzioen-harmonian oinarritutako giza-gorputzaren erreprodukzioa garrantzi handia izan zuen. Garai arkaikoan forma eskematikoagoak aurkitzen ditugu, adierazkortasun handikoak; azpimarratzekoa da "irribarre eginetikoa", Eginan dagoen Afaiako tenpluan ageri dena. Ohikoak dira garai horretan ere atleta biluzien estatuak (kouros) eta jantzitako neskeenak (kore). K. a. V. mendean (Periklesen Mendean alegia) klasizismo ezarri zen; honen bidez, giza-gorputzaren kanona perfekzionatu zen; naturalismoa eta gizakiaren ikerketa animikoa ere klasizismoaren ezaugarriak dira ere bai. Azpimarratzekoak dira Miron, Fidias eta Polikletoren obrak. Klasizismoaren bigarren garai batean baretasunarekin puskatu zen, espresio tragikoa, nahigabetua indartzeko, esaterako Eskopas, Praxiteles eta Lisiporen lanetan. Azkenik, garai helenistikoan proportzioa eta harmoniaren ordez, gehiegizko apaintzea, dinamismo biolentoa, sentimenduen muturreko espresioa aurkituko ditugu, esaterako Laokoonte eta Farnese Zezena lanetan. Halaber, aldiz, forma klasikoak ere bizirik zirauten: Venus Milokoa eta Samotraziako Garaipena lanetan, adibidez.

Margolaritza batez ere zeramikarekin lotuta garatu zen. Gai nagusiak eguneroko gaiak eta gai historikoak ziren. Koloreen arabera bi garai bereizi egin dira:

• Fondo gorriaren gaineko irudi beltzak (K. a. VI. mende arte)
• Irudi gorriak fondo beltzaren gainean (K. a. VI. mendetik)

Obra gutxi iraundu dute baina margolari ospetsuen batzuen izenak ezagutzen dira: Zeuxis, Apeles, Parrasio, Eufranor, Polignoto...

Arte erromatarra Erroma hirian garatu eta Inperio Erromatarreko lurralde guztietara hedatu ziren arte bisualen adierazpen oro da. Arte erromatarraren lehendabiziko adierazpenak arte etruriarraren itzalpean agertu ziren eta arte greziarraren eragina izan zuten, zeina erromatarrek Italiako hegoaldean ezagutu baitzuten, Magna Graecia^[4] edo Grezia Handiko kolonietan hain justu, Inperio Erromatarrak penintsularen lurralde-batasun prozesuan kolonia horiek menderatu zituenean, K.a. IV. eta III. mendeetan.

Antzinako erromatar arkitekturaren ezaugarri bat nabarmendu behar da: oso praktikoa zen, zerbaiterako egindako eraikinak ziren. Eraikitzaile handiak erromatarrek arkitektura zibilean gailendu ziren: errepideak, zubiak, akueduktuak eta, orokorrean, lan urbanistikoak (antzokiak, jauregiak, tenpluak, zirkuak, garaipen arkuak... Greziarrek garatutako arkitekturaz oinarrituta, arkuak eta gangak gehitu zituzten. Materialen ikuspuntutik, harlandu eta adreilu ezagunez gainera, material berri bat erabili zuten erromatarrek: hormigoia, harriz eta karez eginiko orea, oso gogorra. Orden greziarrak erabili zituzten eta berri bat sortu zuten, toskanoa: greziar doriar ordenan oinarritzen da baina honek harroina eta fustea leuna ditu, eta frisoan ez ditu ez metoparik ez trigliforik. Adibide moduan eraikin asko aipatu daiteke: Koliseoa, Méridako anfiteatroa, Nîmesko Maison Carrée, Segoviako akueduktua, Konstantinoren arkua, Karakalaren termak...

Erromako margolaritza batez ere Ponpeian aurkitutako aztarnei esker ezagutzen da. Hiri horretan lau estilo aurkitu ziren:

• inkrustazioa, marmola imitatzen zuen;
• arkitektonikoa, arkitekturaren elementuak imitatzen zituen;
• apaingarria, arkitektura fantastikoekin, lore sortez eta kupidoez; *fantastikoa, aurreko bien nahasketa: irudikatutako paisaiak eta mitologiako eszenak azaltzen zituen.

Mosaikoaren teknikak ere garrantzi handia izan zuen.

• 
  Konstantinoren arkua.
• 
  Hermesen estatua.
• 
  Ponpeian aurkitutako freskoa.
• 
  Mosaiko erotikoa, Villa del Casale, Piazza Armerinan (Italia).

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren erorketa Erdi Aroaren hasiera markatu zuen Europan. Aurretik inperioko burokraziaren menpe zeuden lurraldeak orduan zatitu ziren, estatu txikiak sortuz. Inperioaren zatikatzeak dekadentzia garai bati hasiera eman zion. Estatu berrien aristokrazia militarrak feudalismoa sortu zuen. Dekadentzia, beraz, politikoa izan zen baina baita ere gizartekoa. Testuinguru horretan kultura garaile berriek, neurri handi batean germanikoak, arte klasikoa berrinterpretatu zuen. Halaber, kristautasuna, erlijio berriak ekoizpen artistiko guztiak kutsatu zituen.

Arte paleokristua erlijio berriaren jarraitzaileek sortutako espresio formeei deitzen diegu. Hasiera batean, Erromatar Inperioaren jazarpena zela eta, arte hori ezkutuan egin zen. Behin Konstantino I.a Handia enperadoreak kristaua egina, kristautasuna ofiziala bihurtu zen eta haiek eragindako artea ere ofiziala bihurtu zen. Arte mota honetan forma klasikoak aldatu eta moldatu ziren erlijio ofizial berriaren beharrei erantzuteko. Geografikoki estilo eta joera desberdinak sortu ziren lurraldez lurralde.

Arkitekturan, arte honen lehenengo lanak, hilerriak eta katakonbak izan ziren; leku horiek hildakoak lurperatzeko baina baita ere kristauak biltzeko tokiak ziren. Erlijioa legalizatu zenean, basilikaren tipologia zabaldu zen. Eraikin mota honek izen bereko erromatar arkitekturatik hartu zuten baina Antzinako Erroman funtzio zibila baldin bazuen, ondoren erlijioarekin lotura zuzena izango luke. Basilikak, orokorrean, hiru atal zituen: atrium edo sarrerako patioa gune publikoa, basilikaren gune nagusia, hiru habeartez antolatuta, eta presbiterioa edo aldare nagusiaren aurretik dagoen gunea. Bereziki ederrak dira basilika hauek: Erromako San Petri basilika, Done Joan Laterangoaren basilika, San Lorenzo fuori le mura basilika, San Klemente al Laterano basilika eta, Ravenan, San Apolinar Berria basilikan.

Arte figuratiboek Erdi Aroko bidea hasten diren. Hauek oso eduki erlioso izan zuten, sinbolismoari garrantzi handia emanez. Jasotzen diren eszenetan garrantzitsuena ez da errealismoa edo elementu estetikoa, gordetzen duten esanahia baizik. Eskulturan sarkofagoek garrantzi handia izan zuten: hasierako apaingarri xumeetatik frisotan jasotako narrazioetara garatu ziren. Margolaritza batez ere katankonbetan eman zen, eszena erlijiosoak eta alegoriak. Miniaturak sortu ziren , eskuliburuen ilustrazioak bezala; bi eskola garatu ziren: helenistikoa eta siriarra. Mosaikoek garapen handia ezagutu zuten, arte bizantziarean eragina izanik. Mosaikoen adibide ederrenak Erromako Santa Maria Nagusian eta Ravenako San Vitale basilikan.^[5]

Kristau literatura latinez eta grezieraz landu zen. Normalean, literatura honek helburu didaktiko, moralizatzaile eta propagandistikoa zuen, ideia berriak zabaltzeko asmoz. Lan praktikoak ziren, estilo aldetik gehiegi langu gabe. Hasiera batean Itun Berriaren ekoizpena izan zen garrantzitsuena. Grezieraz idatzita, hiru atal nagusiak zituen:

• Lau ebanjelioak (Mateo, Marko, Lukas eta Joan).
• Gutunak, batez ere Paulo Tarsokoak eta beste apostoluek idatzitakoak.
• Apokalipsia edo San Joanen Apokalipsiaren.

Ondoren Apologetikaren idazleak agertu ziren, Elizako Gurasoak: Atenagora, Origenes, Klemente Alexandriakoa, Eusebio Zesareakoa. Ofizialtasunarekin joera literarioagoa sortu zen ere, erretorikan oinarrituta: Basilio Zesareakoa, Joan Krisostomos eta Gregorio Nazianzokoa. Exegesi landu zuten artean, bestetik, izen hauek ditugu: Tertuliano, Laktantzio, Prudentzio, Jeronimo Estridongoa (azken honen Biblia latinera itzuli zuen; Vulgata bezala ezagutzen da) eta, batez ere, Agustin Hiponakoa.^[6]

Musika kristaua musika erromatarren jarraipena izan zen. Juduen liturgiaren eragina ere jaso zuen. Mezak abesbatzek kantatuak ziren. IV. mendean Anbrosio Milangoak kantu anbrosiarra sartu zuen liturgian: bokal ondulazioa erritmorik eta saltorik gabeko noten artean. Aurrerago, VII. mendean, Gregorio I.a aitasantuak Kantu gregorianoa sortu zuen; lerro melodiko jarraitua zuen.

• 
  Aquileiako basilika.
• 
  San Gennaroko katakonba, Napolin, Italian.
• 
  Mosaiko paleokristaua.
• 
  Centcellesko mausoleoa eta villa, Constantí, Tarragonan.

Erromatar Inperioaren inbasioak Germaniar herrien aldetik inperioaren lurraldea erresuma desberdinetan zatikatzea eragin zuen. Erresuma horietan inbaditzaileak goi mailako klasea bihurtu zen; Erromako kultura, bestetik, herrian eta klase xumeetan gorde zen. Elkarbizitza horren ondorioz herri hizkuntzak eta kultura zein politika alorretako erakunde berriak sortu ziren. Errealitate horiek Erdi Aroan zehar gaur egun Mendebaldean ezagutzen ditugun nazionalitate desberdinak finkatuko dituzte.

Herri berri horien lehenengo espresio artistikoak, batez ere arkitektonikoak, xumeak izan ziren oso: material kazkarrak erabiltzen zituzten eta, bestetik, aurretik landutako plangintza handiak ez ziren izaten. Sarritan erromatarrek eraikitako obretatik materialak eta espazioak erabiltzen zituzten. Arkitektura ikuspuntutik erdi puntuko arkua eta gangak zabaldu ziren. Azpimagarriak dira Italian ostrogodoek altxatutako eraikinak, esaterako Ravenako Teodoriko Handiaren Mausoleoa. Eskulturan erliebeek garrantzi handia hartu zuten, adibidez, Frantziako Poitiersen edo Italiako Cividale del Friulin. Margolaritza, bestetik, miniaturetan landu zen bereziki: Luxeuil-eko eta Vatikanoko liburu erlijiosetan (Gelasiano).

Germaniar herrien artean bisigodoek Iberiar penintsulan garrantzi bereziko estilo propioa garatu zuen. Arte bisigotikoak Kanoi gangarekin batera, ferra arkua, harlanduak erabili zituen. Hiru motatako elizak altxatu zituzten:

• Basilika motatakoa: Hiru habearte zituen. Adibidez: San Joan Bataiatzailearen eliza, Palentzian.
• Habearete bakarrekoa kamarekin bi albotan, esaterako San Pedro de la Mata (Sonseca), Toledon.
• Greziar gurutzearena: Santa Comba de Bande, Ourensen.

Eskulturan elizetan arte figuratiboa sartu zuten, frisotan eta kapiteletan erabilia. Adibidez, Quintanilla de las Viñas (Burgosko probintzian), San Pedro de la Nave (Zamorako probintzian). Urregintzan koroak eta gurutzeak egin zituzten; horrelakoak Guarrazar eta Torredonjimenoko altxorretan aurkitu dira.^[7]

• 
  Teodoriko Handiaren Mausoleoa, Ravenan.
• 
  San Pedro de la Mata, Toledon.
• 
  Guarrazarreko altxorraren pieza bat.
• 
  Quintanilla de las Viñasen frisoa.

Izen horrekin 800. urtetik (Karlomagno korotzearen unetik, 1.000. urtera Europan garatu ziren estiloak definitzen dira. Azken data horretatik aurrera Erromanikoa zabalduko da, kontinenteko estiloak nolabait batu eginez. Beraz, estilo hauek amankomunean duten elementu bakarra erromaniko aurrekoak izatea da eta, ondorioz, oso estilo desberdinak batu egiten ditu.

• Karolingiar arte

• Otondar artea

• Zelta artea

• Bikingo artea: Arkitektura egurrezkoa zen. Azpimagarriak elizak dira: egitura piramidala eta teilatu zorrotzekin; deigarria da erakusten duten bertikalitatea. Eliza horien adibidea Borgundeko Stavkirke da. Urregintza eta zilarregintza alorrean oso objektuak landuak egin zituzten, orratz luzeko fibulak eta ezpatak.

• Asturiar artea

• Mozarabiar artea

Erdi Aroko literatura Greziako eta Erromako tradizioaren oinordekoa da. Alde nagusia bere teozentrismoa izango da, hau da, kristautasuna goratzeko helburu nagusia izando du. Idazten diren testu guztiak latinez egiten dira. Gaiak morala eta erretorikarekin lotuta daude. Idazle garrantzitsuenak hauek dira: Sidonio Apolinar, Severino Boezio, Flavio Magno Aurelio Kasiodoro, Isidoro Sevillakoa, san Gregorio Handia, Benantzio Fortunato, e.a. Garrantzitsua izan zen bereziki Irlandako Eskola: (Kolonbano, Beda). Karolingiarrean Rabano Mauro).^[8]

• 
  Iglesia Otondar artea: de Hildesheimgo San Miguel eliza.
• 
  Bromptongo gurutzea (Irlanda).
• 
  Bikingo artea:Borgundeko Stavkirke.
• 
  Santa María del Naranco, asturiar artea.

Bizantziar artea Bizantziar Inperioan garatu zen artea, eta era zabalago batean, inperio honen oinordekoena. Horrela, eta nahiz eta inperioa Erromaren gainbeherarekin hasi eta Konstantinoplaren hartzearekin 1453an amaitu, Europa Ekialdeko estatu ortodoxoek, eta hein batean Mediterraneo ekialdeko estatu musulmanek, inperioaren kultura eta artea gorde zuten mendeetan zehar.

Bizantziar arkitekturako arlo jorratuena erlijiozkoa zen, hau da, elizak eta monasterioak. Bizantziar elizen barruko mosaikoak eta pinturak ez ziren ez apaingarri hutsak ez helburu didaktiko hutsez eginak ere. Dekorazioak jainkoaren erreinuaren distira adierazi behar zuen, batetik, eta liturgia ospatzeko giro egokia eskaini, bestetik. Dekorazioak aparteko garrantzia zuen bizantziar arkitekturan, barrualdeak sortzeko asmatua baitzen. Mosaikoez, margoez eta gur egiteko gauzez betea zegoen barrualdea, eliztarren arreta haietara erakartzeko.

Bizantziar mosaikoetan eta pinturetan arketipoen arabera irudikatu zen gizakia. Proportzioak eta formak aldez aurretik erabakitzen ziren, arau finko batzuen arabera. Mosaikoak eta ikonoak egiteko prozedurak, batetik, eta erabili beharreko kanonek, bestetik, zehaztasunez definitzen zuten margolanaren nolakotasuna, eta baziren gainera pintoreentzako gida bereziak. Gorputzak bederatzi bururen altuera izan behar zuen eta hirurena gorputz enborrak. Aurpegiak hiretan zatitua egon behar zuen, eta sudurraren luzera hartzen zen banakotzat. Irudiak, beraz, erabateko perfektutasuna adierazi behar zuen. Elizako ikonografia Pantokratorraren edo Ama Birjinaren inguruan antolatzen zen. Kupulan edo absidearen sakongunean irudikatzen ziren hauek, absidean, Pantokratorraren aldamenean, aingeruak edo profetak irudikatzen ziren eta erdiko kupulako petxinetan berriz, lau ebanjelariak.

Arte musulmanak bateratu zituen, batetik, elkarren oso desberdinak ziren herri menderatuak (Espainia edo Asia, adibidez), eta, bestetik, bertako ohiturei buruz independente zen sinesmen sistema, bizitzeko modua, politika eta gizarte ideologia berri bat. Sintesi hori da, hain zuzen, arte musulmanaren bereizgarria, alegia, hainbat eskualdeetako arteak, korne errolata r-helenistikoarekin bateraturik ez zeudenak, bateratzea. Omeiar eta abbastar kalifek lekuan lekuko artistei eskatzen zizkieten arte lanak, eta artistek betidanik ezagutzen zituzten osagaiak erabiltzen jarraitu zuten. Horrek azaltzen du zergatik ez zen ia tekniken eta lanbideen antolakuntzan aldaketarik izan, eta, hortaz, islamak mendean hartu aurreko arteek ehun urtez bizirik iraun zuten, eta ez zen arte musulmanaren hatsik soinatu.

Koranak zehatz-mehatz gaitzesten zuen gizakia irudietan adieraztea, eta hori delaeta arte musulmanak oso gutxi landu zituen bai eskultura bai pintura. Hala ere, zientzia eta literatura liburuak miniatura ederrez apaintzen zituzten. Eskultura, bestalde, etzeko gauzak apaintzeko erabiltzen zen bakarrik ; bada, ordea, eskultura gaien adibideren bat edo beste, Lehoien Patioko lehoiak (Grananda) adibidez. Arkitektura izan zen, hortaz, arte islamiarraren adierazpen nagusia. Islamdar arkitekturak garrantzi handiko eraikinak utzi ditu: Omeiatarren meskita, Arrokaren Kupula, Al Aksa meskita, Kordobako meskita, Meskita Urdina...

Islamaren zabalkundearen garaiko arteak kristau eta bizantziar estiloak hartu zituen bere baitan -forma helenistikoen eta erromatarren isla-, eta baita Pertsiako tradizio artistikoak ere. Islamaren aurreko Arabiak ez zien ezer berezirik utzi hurrengo belaunaldiei, idazkera apaingarria izan ezik. Arkitektura honen eraikin nagusiak meskita, jauregia, hilobia eta gotorlekuak dira, nahiz eta beste hainbat tipo garatu, hala nola, bainutegi publikoak, iturriak eta etxebizitzak. Arkitektura-kultura honen elementu nagusiak zutabea, arkua eta kupula dira, hiru elementu hauen konbinaziotik lortzen baitu bere originaltasuna. Jatorria persiar arkitekturan, batez ere Partiakoan, duela esan ohi da, nahiz eta inguruko kulturetako eragin ugari izan, adibidez bizantziar arkitekturak eragindakoa.

Literaturan oinarri nagusia erlijio berriaren testua da, Korana (al-Quran, «errezitatu») alegia. Hori da literatura berriaren abiapuntua; musulmanentzat Korana berdinik gabeko eredu imitaezina da, jainkoak berak diktatua delako bere profeta Mahomaren bidez. Koranak, beraz, arabiar literaturaren hizkuntza eta estilo kanonak finkatu zituen. Behin-betiko testua Uthman Ibn Affan kalifak finkatu zuen, 650 urtean. Koran oinarrituta batez ere poesia landu zen: Abu Nuwas, Al-Mutanabbi, Ibn Quzman. Prosan, bestetik, genero desberdinak garatu ziren: filosofia: al-Kindi, Avicena, Avempace, Ibn Tufail, Averroes; historia: Ibn Khaldun; narratiba: Ibn al-Mugaffa, Al-Jahiz; fantasia: Al-Hamadani, Al-Hariri. Azpimarratzeko liburua Mila gau eta bat gehiago ipuinen bilduma anonimoa da; bilduma honek IX. eta XV. mende artean idatzitako egilen desberdinen lanak billtzen ditu, fantasiazko benetako klasikoa izanik. ^[9]

Islamdar musikaren jatorria antzinako kantuetan bilatu behar da (huda’). Kantu hauek beduinoek haien bidaietan egiten zituzten. Musika erlijiosoak ez zuen kristaua bezain garrantzia izan; jatorriz, otoitz egiteko deialdian oinarritzen zen (adhdan). Musika profanoa Rasidar kalifaldiaren garaian debekatu egin zen baina geroago Omeiatar Kalifa-herriak bultzatu zuen. Ibn Misjaḥ musikaren inguruko lehen teorikoa izan zen eta musika klasika arabiarraren aita bezala onartua izan da. Arabiarrek musika tresna asko erabili zuten: laute (‘ud), lira (mi'zaf), harpa (jank), txirula (gussaba), oboe (mizmar), zehar-txirula (shahin), danbor (tabl), pandereta (duff) eta makilatxoak (gadib).^[10]

• 
  Kordobako meskita.
• 
  Koran.
• 
  Al Askari meskita Samarran.
• 
  Ibn Tulun meskita Kairon.

Arte erromanikoa Mendebaldeko Europan zabaldu zen lehenengo nazioareko estiloa izan zen. Estilo hau latinetik bertako hizkuntzetara ematen den unean berean sortzen da eta erabateko identitate propioa izango du. Erromanikoa erlijioak erabat markatuko du; arte honen helburu nagusietariko bat kristautasuna goratzea eta zabaltzea izango da. XI. mendean sortu zen eta XII.ean garatu zen. XII. mendearen amaieran beste estilo berri batekin aldi berean izango da, gotikoarekin, alegia. Erromanikoan prerromanikoa garatutako estiloen goi maila ezagutuko da eta, aldi berean, arte bizantziarraren eragina ezagutuko da.

• 
  Pisako katedrala.
• 
  Chartresko katedralaren Errege Ataria.
• 
  Santa Hildegardaren kodizea (1165), Santa Hildegarda abadetxea, Eibingen (Alemania).
• 
  Sorkuntzaren tapiz erromanikoa, Gironako katedrala.

Arte gotikoaren izena Pizkundeko artista italiarrek sortu zuten. Izen gutxiesgarria zen zeren eta haientzat godoek egindako artea zen, barbaroek egindakoa, Erromako Inperioaren lanekin konparatuta, arte endekatua.

Mendebaldeko Europan Erdi Aroko azkenengo urteetan garatu zen estilo bat izan zen; XII. mende erdialdetik Errenazimentua agertu zen arte (XVI. mendea Italian), eta XVI. mendea nahiko aurreratuta gotikoa denbora gehiago iraun zuen tokietan. Periodo artistiko zabal zabala da Frantzia iparraldean jaio eta Mendebalde guztitik hedatu zena. Herrialde eta eskualdeen arabera momentu kronologiko ezberdinetan garatuko da, garapen honetan desberdintasun sakonak eskainiz: garbiagoa Frantzian (Paris eta Provenzako desberdintasunak kontuan hartuta), horizontalagoa eta tradizio klasikoari hurbilagoa Italian, eta ezaugarri lokal bereziekin Flandesen, Alemanian, Ingalaterran eta Espainian.

Estilo honen agerpenaren testuinguruari erreparatuz, arte honek dituen konplexutasunez jabetzen gara, hau da, garaian gertatzen ari ziren aldaketek eragin zuzena izan zuten arte era hau sortu eta garatzeko unean. Erdi Aroko gizarteak behin eta berriro bizi zituen aldaketa sakonak, hein batean, pentsaeraren garapenarekin, aldaketa hauen erakusle nagusia, gobernu sistemaren aldaketa izan zen, sistema feudala bere askenetan zegoen burgesiaren berpizkundearen ondorioz. Beste aldaketa garrantzitsu bat, gizartearen guneen aldaketan egon zen, herrixka isolatuetatik, merkataritza, artisautza eta agintearen gune izango diren hirien berpizkundea eman zen. Antzinate Klasikoan zuten garrantzia berreskuratu zuten, estatuaren gune bihurtu ziren; gainera, hiriaren berpizkundeak, hiritarren bizitzaren dinamizazioa eragin zuen, gune berean edonolako zerbitzuak egoteak bizitza erraztu zuen.

Arkitektura gotikoak aldaketa handiak ekarri zituen eraikin arinago eta dinamikoagoekin, irekiera handiekin eta, ondorioz, hobeto argiztuak. Tipologia berriak agertu ziren, besteak beste, arku zorrotza, gurutze ganga batetik, horma bularrak eta zutoin-arkuak eraikuntzen egiturak heltzeko; azken horiei esker barrualdeak zabalagoak lortu zituzten. Arrosa leihoek eta beirateek argia barruraino eramaten zuten. Katedral handien garaia da gotikoa: Parisko Notre-Dame katedrala, Sensko katedrala, Chartresko katedrala, Reimsko katedrala, Milango katedrala, Koloniako katedrala, Canterburyko katedrala, Salisburyko katedrala, Estrasburgoko katedrala, Ulmeko katedrala, Bartzelonako katedrala, Leongo katedrala...

Eskultura gotikoak arkitektura lanetan jarraitu zuen kokatuta, nahiz eta kanpoan zeuden lehenengo eskulturak agertu. Eskulturagileek erabateko edertasuna bilatzen zuten horretarako elementu errealistak erabiliz. Agertzen ziren eszenak oso narratiboak ziren. Europa osoan aurkitzen ditugu horrelako eskulturak: Chartresko katedralaren gurutzadura, Amiens eta Reimsesko multzoak Frantzian; Italian Pisako Nicola Pisano eta Giovanni Pisanoren tailerrak gailentzen dira; Alemanian Veit Stoss eta Tilman Riemenschneider eskulturagileen obrak ditugu; Espainian Santiago de Compostelako katedraleko Loriaren ataria, Tuyko katedralaren ataria, Pere Johan eta Gil de Siloé artisten lanak...

• 
  Palazzo Ducale (Venezia).
• 
  Loriaren ataria, Santiago de Compostelako katedrala.
• 
  Giottoren Hiru Erregeen adorazioa (1305-1306), Cappella degli Scrovegni (Padua).
• 
  Jan van Eyckk margotutako Giovanni Arnolfini eta bere emaztearen erretratua (1434), National Gallery (Londres).

Mudejar artea Iberiar penintsularen erresuma kristautean garatzen den estilo berezia da. Arte honek Hispano-arabiar artearen eragian zuzena erakusten du. Modu batez penintsulako Erdi Aroko komunitate desberdinen elkarbizitzaren ondorio zuzena zen. Kronologikoki XII. mendetik XVI. mendera garatu zen. Mudejar artean erromanikoaren, gotikoaren pizkundearen eta aipatutako arabiar artearen elementuak nahastu ziren. "Mudejar artea"ren kontzeptua Amador de los Ríosek sortu zuen, 1859an, San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiara sarrera hitzaldian; hitzaldiak “El estilo mudéjar, en arquitectura” izenburua zuen.^[11] Mudejar barruan eraikin hauek aipa daitezke: Santa Leokadia eliza (Toledo), Santa María la Real de Las Huelgas monasterioa (Burgos), Santa María de Guadalupeko errege monasterioa (Cáceres), Sevillako Alkazarra, e.a.

Aro Modernoa edo Aro Berria Historian XV. mendearen bukaeran hasi eta Frantziako Iraultza arte luzatu zen garaiari deritzo, Mendebaldeko historiaren hirugarrena, Erdi Aroa eta Aro Garaikidearen artean. Hasiera Pizkundea garaiak markatzen du, zientziak, artea, literatura eta arkitektura irauliko zituenak eta Erdi Aroari amaiera emango zionak. Ikuspegi honetatik, Aro Modernoan modernotasunaren balioak (progresoa, komunikazioa eta arrazoia) nagusitzen dira, aurreko aroaren balioen aldean. Dena dela, herrialdearen eta eskolaren arabera, Aro Modernoaren hasiera data desberdinetan kokatzen da, baina guztiak XV. mendearen bukaeratik XVI. mendearen hasierara doaz: 1453 (Konstantinoplaren erorialdia), 1453 (Ehun Urteko Gerraren amaiera), 1455 (inprentaren asmakizunaren ustezko data), 1492 (Kristobal Kolon Amerikara iristean), 1512 (Nafarroako konkista) eta 1517 (Martin Lutherren erreformaren hasiera), besteak beste. Salbuespena Italiako historiografia izango litzateke, XV. mende osoa Pizkundearen barruan kokatzen baitu. Bukaerari dagokionez, zalantza gutxiago daude. Oro har, Frantziako Iraultzak markatzen du aro honen amaiera eta hurrengoaren hasiera. Izan ere, hala orduko gertakariak zirela eta, nola batera Ingalaterran suertatzen zen Industria Iraultza zela eta, XIX. mendea oso bestelakoa da politikagintzan, ekonomian eta giza erlazioetan.

Gai berriak lantzen hasi baziren ere (mitologia, erretratua, ikuspegiak…), Erdi Arokoak bezala Kristautasunari buruzkoak dira Errenazimentu garaiko arte lan geheintsuenak. Irudiak askoz ere naturalagoak dira, ordea, eta ez dira hain zurrun eta geldiak, edertasuna eta bizitzearen poza adierazten baitute. Bizitzaren beste zenbait alor bezala, artea ere paganizatu egin zen nolabait. Erroma eta Greziako klasikoen lanak hartu zituzten oinarri Errenazimentuko artistek, eta espazioa eta adierazkortasun indarra izan ziren haien ardura nagusiak.

Errenazimentuko arkitektura profanoa izan zen hasieratik, eta gotikoak ia indarrik ez zuen hiri batean sortu zen: Florentzian. Proportzio neurtuak erabiltzea, ordenak bata bestearen gainean jartzea, kupulak erabiltzea eta tamaina erraldoiak sartzea izan ziren Errenazimentuko arkitekturaren ezaugarriak. Quattrocento delakoan (XIV. mendeko Italiako Errenazimentuan) sarritan erabili ziren atxikituriko zutabeak eta pilastrak, kapitel klasikoak, fuste lauak, erdi puntuko arkuak eta zirkulu erdiko gangak.

Quattrocentoa eta Cinquecentoa (XV. mendeko Errenazimentua) bereizten dituzten ezaugarriak osagai txikiez eginiko apaingarriak, kupularen luzapena eta harri zakar edo harlanduekin eginiko fatxadak dira. Erroma izan zen Cinquecentoko arkitekturaren gune nagusia. Cinquecentoko arkitekturaren beherakada hasi zenean azaldu ziren barrokoaren lehen adibideak Erroman.

Erdi Aroko literaturan nagusi ziren oinarri moralizatzaileen eta estetikoen aurrean, edertasunaren aurkikuntza da Errenazimentuko idazlearen helburu nagusia. Hala, bigarren mailan geratzen dira aurreko garaietako helburu moralizatzaileak. Idazleak, gainera, bere autonomia aldarrikatzen zuen, tradizioaren, dotrinaren eta arauen gainetik. XIV. mendean bultzada handia izan zuen Italian, Dante, Boccaccioren eta Petrarkaren lanei esker. Petrarka da, bereziki, Errenazimentuko idazle guztiek jarraitu zuten eredua.

Pizkundeko eskultura Antzinateko tradizioan oinarritu zen, hura berriztatu bazuen ere. Gizakia goraipatzen zen, gizakiaren gorputzaren edertasuna, anatomiaren ezagutzari esker. Arkitektura bezala, Florentzian sortu zen Errenazimentuko eskultura, eta profanoa izan zen hasieratik. Adierazkortasuna eta formaren perfekzioa lortzea zuen helburu. Genero horretako lanik aipagarriena Florentziako bataiotegiko ateetako behe-erliebeak dira. Ordura bitartean inoiz lortu gabeko sakontasun sentsazioa lortu zuen Ghibertik lan horretan. Michelangeloren biluziaren teknika bikaina izan zen Cinquecentoaren ardatza.

Margolaritzak gorakada handia izan zuen garai horretan, ez Italian bakarrik, baita Flandesen eta Alemanian ere. Italian, Quattrocentoko pinturaren ezaugarriak marrazkiaren zehaztasuna, sfumatoa, dotorezia eta konposizioaren oreka izan ziren. Cinquecentoan Erroma eta Venezia bihurtu ziren pinturaren gune nagusi. Lehenengo hiriko pinturaren ezaugarria handitasuna izan zen (Rafael), eta bigarrenekoarena, berriz, kolorearen eta argiaren erabilera trebea (Tiziano, Tintoretto).

Errenazimentuko musika Italiako iparraldean sortu zen, Ars nova izenarekin, eta Errenazimentuko idazle handienen letrak erabili zituen. Musika berriaren lehenengo formak frottola, ballata eta caccia izenekoak izan ziren. Handik gutxira, Frantziara hedatu zen mugimendua, eta Bartzelonako kondeen gortea Errenazimentuko musikak izan zuen gune aipagarrienetakoa bilakatu zen. XVI. mendean etorri zen Errenazimentuaren amaiera, hiru polifonista handiokin: Orlando di Lasso, Palestrina eta Tomás Luis de Victoria.^[12][13][14]

• 
  Bramanteren San Pietro in Montorioko Tenplutxoa, Erroma.
• 
  Ghiberti, Florentziako bataiotegiko oparraldeko atean.
• 
  Michelangeloren Dabid eskultura (Florentziako Arte Eder Akademia), Goi Pizkundeko artearen adibidea.
• 
  Michelangeloren Adamen kreazioa, Kapera Sixtinoko freskoa.

Manierismoa Goi Pizkundearen amaieratik Barrokoaren hasteraino Europa gehienean hedatu zen estilo artistikoa izan zen. Italian izan zuen hasiera eta han 1520 eta 1600 artean iraun zuen^[15]. Manierismoan forma eta adierazpidea azpimarratzen dira ideiaren edo adierazi nahi denaren gainetik. Barrokoko artistentzat gainbehera etorritako arte molde bat zen manierismoa, batere orijinaltasunik gabea. Iritzi hori zabaldu zen eta hori izan da mendeetan nagusi, harik eta kritika modernoak arte estilo horretako obrei duten balioa aitortu dien. Obra ezezagunak dira asko, eta arbuiatuak ere bai, batzuk.

Arte manierista oso zabala da, eta, ikusi dugun bezala, arte joera asko, ia mende oso batean zehar gertatuak, hartzen ditu bere baitan. Hala ere, badira joera guztietan agertzen diren ezaugarri orokor batzuk. Manierismoa arazo artistiko nahaspilatsuak konpontzeaz arduratzen zen, postura zailetan erretratatutako biluziak kasu. Irudiek, sarri, gorputz-adar barregarriak baina bitxiki luzeak dituzte, buru txikiak eta aurpegi jarrera estilizatua, beren posturak zailak edo artifizialak diruditen bitartean. Arte diziplina guztietarik, pinturan izan zuen zabalkunderik handiena, eta ezaugarri hauek ditu:

• Irudiak elkarren ondoan eta planoak elkarren gainean jartzea bezalako konbentzio espazialak hartzera behartzen duen dekorazio mota baten nagusitasuna.
• Talde harmoniarik eza, ez konposizioan ez koloreetan.
• Irudien luzapena.
• Konposizio angelutsuak.
• Marrazkiaren, kolorearen eta formaren abstrakzioa, edota, inoiz, hirurak batera.
• Irudiaren helize-forma berezia (serpentinatta), ikuspegi desberdinetatik eta kontrako erritmoz azalarazten duena.
• Xehetasunen edertasuna eta perfekzioa, manierismoaren zehaztasunerako eta miniaturarako zaletasunaren seinale. Azkeneko ezaugarri hau, orobat islatzen da urregintzan eta metalgintzan, manierismoaren berezitasun nagusietakoa baita.

Pintura manierista ere parametro hauetara egokitu zen garaiko produkzioa izugarria izanik. Margogintza askeago batek artisten irudimena piztu zuen, nolabaiteko esperimentazio garai bati hasiera emanez. Artista hauek giro gortesau-intelektualean mugitu ziren, Arcimboldo horien artean aipagarri izanik.

Koloreek ez dute natura gogorarazten, baizik eta bitxiak, hotzak, artifizialak eta beren artean bortizki kontrajarriak izaten baitira, gamatan oinarritu beharrean. Michelangelok berak, edo Rafael akademikoak, beren azken lanetan transgresioaren plazera nabaritu zuten, irudiak lausotuz edo margolanak amaitu gabe utziz. Tizianok, Il Correggiok edo Giorgionek beren lanetako batzuk oraindik deszifratuak izan ez diren sinbolismo konplexuz bete zituzten, azken honen Ekaitza izeneko lanean nabari daitekeen bezala.

Eskulturan, pinturan bezala, Michelangeloren azkeneko obrek (Pieta Rondanini) eman zuten figura serpentinattaren eredu perfektua, Pizkundeko naturalismoaren aurkakoa erabat.

Arkitekturan kontuan hartu behar dira errealitate praktikoak, estiloen bila hasi aurretik. Nolanahi ere, arkitektura manieristaren oinarrizko ezaugarriak Michelangeloren obretan aurkitzen dira eta bi hauek dira: erlijio arkitekturaren laikotzea, batetik, eta erromatarren arkitekturatik hartutako motibo klasikoen erabilera antiklasikoa, bestetik. Arkitektura manieristak, dotoretasun handiko zibilizazio baten oinordekoa bera, eskailerak, landetxeak-eta landu zituen, gehienbat. Landetxeen kanpoaldean, arkitekto manieristek lorategi oparoak diseinatu zituzten, iturri, estatua, harkaizpe artifizial eta guzti.

• 
  Giambolognaren Ratto delle Sabine (1574-82). Uffizi Galeria, Florentzia.
• 
  Bronzino: Allegoria del trionfo di Venere, 1540-1545, National Gallery, Londres.
• 
  São João Evangelista eliza, Funchal (Madeira, Portugal).‎
• 
  Orgazko kondearen ehorzketa (1586-88, olioa ohialean, 480×360 cm, Santo Tomé eliza, Toledo).

Barrokoa XVI. mendearen amaieratik XVIII. mendearen erdialdera arte Europan eta bere eraginpeko herrialdeetan eman zen aro kulturala da. Literaturan, eskulturan, margolaritzan, arkitekturan, dantzan eta musikan eragin zuen, garai artistiko berezi bat eratuz.

Margolaritzan XVII. mendean arte joera berri bat sortu zen, berriz ere, Italian. Caravaggiok errealitatea gordin azaltzeari eta argiari balio handia ematen zion joera naturalista bultzatu zuen. Hala, Errenazimentuko lerro zuzentasunaren ordez, higidura eta indarra adierazten zuten irudiak hobetsi ziren. Teknikari dagokionez, olioa nagusitu zen. Era guztietako gaiak landu ziren, erlijiozkoak gehienbat, rokoko estiloan izan ezik, hartan paganismo klasikoaren gaiak landu batziren. Bestalde, Barrokoaren bukaeran, sabaiak eta kanoi gangak margolanez apaintzen hasi ziren.

Barroko aldiko eskulturak, bai irudietan, bai hilobietan, aldareetan edo iturrietan (Berninik eta bere laguntzaileek Erromako Navona plazan eraikitako Lau ibaiena) higidura bortitza, keinu gehiegikeria, aurpegikera behartuak eta jantzi eta ile nahasiak erakusten dituzte adierazpen patetikoak irudikatu nahiz. Bernini izan zen barrokoaren eskultore handia, eta haren eragin erabakiorra beste herrialdeetara hedatu zen. Espainian eskultura erlijioso berezia garatu zen, imaginería deiturikoa (elizetako irudiak, prozesioetako pasoak edo andak…): Gregorio Fernández, Juan Martínez Montañés, Alonso Cano, etab. Frantzian, aldiz, gai profanoak erabili zituzten Antoine Coysevox, Nicolas Coustou eta abarrek.

Arktekturan sakontasuna lantzen duen konposizio modua, itxurazko efektuak —trompe l’oeil delakoa—, obra bere osotasunean hartzea —eta ez bere osagaiek banan banan harturik osatzen duten multzo gisa— dira barrokoaren ezaugarri formal batzuk. Apaindurazko oparotasuna nabarmena da, eraikuntzaren kanpoko aldetik eta barne aldetik, halako moldez non apaingarriak guztiz nagusitzen baitzaikie eraikuntzazko osagaiei. Lerro bihurriak eta apaindura zutabeak erruz agertzen dira. Ekaietan kolorezko marmola, urreztadura eta iztukuak ugari erabiltzen dira. Vignolaren Gesù eliza (Erroma, 1568) arkitektura barrokoaren aitzindaritzat hartua izan ohi da.

Literaturan ere barrokoa ez da adiera bakarreko hitza. Maiz asko, apaindurazko ugaritasunaz hornitua edo mami-azalak nahasiak ageri diren literatura idatziari barrokoa deitu ohi zaio, edozein delarik ere delakoaren sorrera aldia. Ikuspegi estilistiko hori alde batera utzita, artearen beste arloetan bezala, XVII. mendearen inguruan sorturiko literatura da berez literatura barrokoa. Dena den, garai hartan Europako herrialdeetan oso egoera desberdinak zirenez, barroko literarioak ezagugarri bereziak izan zituen herri bakoitzean.

Barroko musikala 1600tik 1760 arte hedatu zen, Claudio Monteverdirengandik Antonio Vivaldi, Johann Sebastian Bach eta Georg Friedrich Händelganaino. Italia, Alemania eta Frantzia izan ziren berrikuntza aro honen gune garrantzitsuenak. Opera, oratorioa eta kantata garai honetan sortu edo finkatu ziren, hirurak Italian. Orduan ere, beste zenbait genero garatu ziren: sonata, suitea, concerto grossoa eta sinfonia. Lehengoez gain, aipagarriak dira Tomaso Albinoni, Arcangelo Corelli, Domenico Scarlatti, Giovanni Battista Pergolesi, Georg Philipp Telemann, Johann Pachelbel edo Henry Purcell.

• 
  Erromako Fontana di Trevi (Nicolò Salvi).
• 
  Las Meninas, Diego Velázquezen margolana.
• 
  Berniniren Santa Teresaren estasia
  (Santa Maria della Vittoria, Erroma).
• 
  Johann Sebastian Bach musikagilea.

Rokoko estiloa XVIII. mendearen hasieran, Luis XV.aren erregeordetzaren garaian (1715-1743), Parisen gorpuztu zen arte estiloa izan zen. Estilo barrokoaren amaiera ekarri zuen arte berri horrek; erabili zituen forma sentsualagoek, dotoreagoek eta bitxiagoek aristokraziaren molde intelektual eta gustu berriak irudikatzen zituzten. Argien mendeko ideologia berriak eta entziklopedismoak zerikusi handia izan zuen estilo horren zabalkundearekin: izadiaren zaletasuna eta norberaren gogoa bete nahia bereziki bildu ziren estilo berrizale hartara.

Frantzian sortu eta berehala zabaldu zen rokoko estiloa Europan barrena, Alemanian eta Austrian bereziki. Euskal Herrian ez zuen eragin handirik izan. Parisko burges aberatsek guztiz edertu zituzten beren etxeak; aristokratek, aldiz, Paristik kanpoko jauregietara jo zuten. Barne-espazio guztia lantzen zen; nonahi agertzen ziren dekoraziorako harri biribilak, konkak eta landare edota ekialdeko urruneko elementu bitxien irudiko moldurak, eta kolore argi biziak erabiltzen ziren eskuarki, hondo zuriaren gainean. Germain Boffrand (1732-1734, Hôtel de Soubise, Paris), Jean Aubert (1722, Printzearen Aretoa, Chantillyko gaztelua) eta Robert de Cotte (Hôtel de la Vrillière, Paris) arkitektoak gailendu ziren Frantzian. Frantziatik, bereziki, Alemaniako lurralde katolikoetara eta Austriara zabaldu zen rokoko artea.

François de Cuvilliés arkitekto frantsesa nabarmendu zen Municheko hirian: Amalienburg izeneko ehiza-pabiloia (1734-1739, Nymphenburgeko jauregiaren lurretan) eta Residenztheater antzokia (1750-1753, Bigarren Mundu Gerraren ondoren berriro eraikia). Balthasar Neumannek diseinatu zuen Vierzehnheiligen («hamalau santuen») eliza (1745etik aurrera, Lichtenfels, Bavaria) eta Zimmermann anaiek eraiki eta dekoratu zuten Wieskirche eliza, Munichetik hurbil, 1745etik aurrera. Aipagarriak dira, bestalde, Vienako Belvedere jauregia eta Melkeko abadiako dekorazioa.

• 
  Ottobeurenen basilika (Bavaria).
• 
  Pietro Bracci eta Filippo della Valleren Fontana di Trevi (1732-1762), Erroma.
• 
  Francisco de Goyaren Karlos IV.aren familia (1800), Pradoko museoa (Madril).
• 
  Gatchina jauregiaren barrualdea, San Petersburgotik gertu, Errusia.

Neoklasizismoa XVIII. mendearen bigarren erdialdean eta XIX. mendearen hasieran Europan garatu zen mugimendu artistikoa izan zen. Barroko eta rokokoaren gehiegikerien aurkako erreakzioa izan zen, eta antzinate klasikoaren eta zibilizazio greko-erromatarraren oroimena izan zuen ardatz^[16]. Eredu klasikoak kopiatzen ziren, oso era zehatzean aztertuz. Printzipio nagusiaren muina, arrazoia sentimenduari gailentzean zetzan. Neoklasizismo izena XIX. mendean eman zitzaion higikunde honen balioa gutxiestearren, izaera inpersonala eta hotza egozten bitzioten. XVIII. mendean ordea, garai neoklasikoan ziardutenek Egiazko Estilo izena eman zioten Neoklasizismoari. Izan ere, Berpizkunde berri baten izaera eman nahi zioten, egia atenporalen baieztapen bezala.

Garaikidearen kontzeptua nahasia da. Batzuentzat XIX. mendean hasten den bitartean, beste kritikoek XX. mendeko artea hartzen dute garaikidetzat eta badira ere bakarrik II. mundu gerraren ondorengo artea bakarrik aintzat hartzen dutenak. Hemen XIX. mendetik hasiko gara gure errepasoa.

XVIII. mende amaieran eta XIX. mende hasieran, Aro Garaikidearen gizartearen oinarriak ezarri ziren. Garai horretan, politikoki, bi elementuekin markatuta dator: absolutismoaren bukaera eta gobernu demokratikoen ezartze prozesua. Ekonomian, bestetik, Industria Iraultzaren urteak dira eta, horrekin batera, kapitalismoaren indartzearena; horren aurrean, erantzun bezala, marxismoa eta klase borroka indartuko dira.

Artearen alorrean gero eta azkarrago garatuko diren estiloen dinamika emango da. XX. mendean dinamika horrek estiloen eta korronteen atomizazioak emango du; estilo horiek sarritan aurkariak izango dira. XIX. mendean Arte Akademikoaren aurrean Arte modernoa sortuko da eta artista gizateriaren garapen kulturalaren abangoardian jarriko da.

XIX. mendeko arkitekturak aldaketa handiak ezagutu zituen, batez ere Industria Iraultzak eragin zituen aldaketeei esker. Material berriek (burnia, azeroa eta hormigoia beste motatako eraikinen eraikuntza bideratu zuten, indartsuagoak. Urbanismoak garrantzi handia hartu zuen. Beste motatako inguruak sortzeko kezkak hirietara aldaketa handiak ekarri zituen: saneamendua, azpiegiturak, alde berdeen kontserbazioa. Helburua hiritarrentzat bizimodu osasuntsuago ahalbideratzea zen.

Hasieran, planteamendu utopikoak eman ziren, esaterako Robert Owen edo Charles Fourierenak. Baina ondoren eman ziren hirietan aldaketa handiak. Prozesu horretan Erakusketa Unibertsalak aldaketaren benetako motorrak izan ziren; haien bitartez komertzioa, industria, kultura, aurrerapen teknologikoak mundu osoan zabaldu ziren. Erakusketa horiek, sarritan, proposamen arkitektoniko berrien laborategiak izan ziren.

Paisaiaren tratamenduan, Italiako eta Frantziako geometrismoaren aurrean, Ingeles lorategiak zabaldu ziren, naturalagoak. Arlo horretan John Nash (Regent's Park) eta William Chambers (Kew Gardens) aipatu behar dira.

Estiloen ikuspuntutik, mendearen lehenengo hamarkadetan arkitektura historizista zabaldu zen, hau da, aurreko estiloen interpretazio berriak. Mugimendu horren barruan neorromaniko, neogotikoa, neobarrokoa zabaldu ziren. Korronte horren arkitektoen artean John Nash, Augustus Pugin eta Viollet-le-Duc daude. Ameriketako Estatu Batuetan Chicagoko Eskolak bultzatuta eraikin-mota berri bat agertu zen: etxe orratz (William Le Baron Jenney, Louis Sullivan).

Mende amaieran Art Nouveau korrontea agertu zen. Estilo berri honek, herrialdeen arabera, izen desberdinak ezagutu zituen: Art Nouveau Frantzian, Modern Style Erresuma Batuan, Jugendstil Alemanian, Sezession Austrian, Liberty Italian, Modernismoa Espainian eta Hispanoamerikan, e.a. Art Nouveau diseinuaren alorrean benetako iraultza suposatu zuen. Hona hemen egile batzuk: Victor Horta, Henry van de Velde, Hector Guimard, Charles Rennie Mackintosh, Otto Wagner, Adolf Loos, Joseph Maria Olbrich, Hendrik Petrus Berlage, Antoni Gaudí, Lluís Domènech i Montaner, Josep Puig i Cadafalch... ^[17]

• 
  Brightongo Errege Pabilloia (1815-1822), John Nash.
• 
  The Crystal Palace, Joseph Paxton, Londresko Erakusketa Handia (1851).
• 
  William Le Baron Jenney arkitektoaren Home Insurance Building (1884), , Chicago (Illinois).
• 
  Alexandre Gustave Eiffelek diseinatutako Eiffe dorreal, Parisko Erakusketa Unibertsala (1889).
• 
  Antoni Gaudíren Familia Santuaren tenplua (1882an hasia), Bartzelona.

Erromantizismoa Erresuma Batuan eta Alemanian XVIII. mendearen amaieran sortu eta XIX. mendean zehar garatu zen mugimendu artistiko, literario, kultural eta politikoa da, Ilustrazio eta Neoklasizismoko arau aristokrata, sozial eta politikoen aurkako mugimendu iraultzailea. Pentsamendu eta idazkeraren askatasunagatik irudimen eta subjektibitatea dira mugimenduaren joera bereizgarrienetakoak: sentimenduaren garrantzia gailentzen da. Literaturatik abiarazitako mugimendua izan zen, XIX. mende osoa hartu zuena, baina azkenean espazio literarioa errealismoarekin partekatu zuen.

Lehenik eta behin, jatorriz ere, edukiz bezala, aski nahasia da hitz hori. Hain zuzen ere, erromantiko hitza, jatorriz behe-latineko romanticus-etik datorrena, latinezko idazkien arau estuak betetzen ez zituzten erromantze-hizkuntzan idatzitako roman (kontaketa) izenen hedaduratik hartu zen XVII. mendean, garai hartako zentzuzkotasun eta arrazoizkotasunaren arau klasikoak betetzen ez zituzten literatura-moduak izendatzeko: fantasiak, gauza bitxiek, egiak neurtzen ez zituzten gertaerek leku handia zuten literatura-moduaren izen gaizto gisa, alegia. «Eleberrietan baizik gertatzen ez direnak» aipatzeko erabiltzen zen, hitz batean esateko, «erromantiko» hitza.

Orokorrean, genero artistiko guztiak berritu zituen Erromantizismoak. Erromantikoentzat espiritualitatea, irudimena, fantasia, sentimendua, ametsak, izadiarekiko maitasuna, okultismoaren erakartasuna, eromena... elementu garratzitsuak ziren. Bereziki baloratu ziren herri-kultura, elementu exotikoak, beste garaietako artera itzultzea, bereziki Erdi Harora, eta paisaia. Paisaiak protagonismo handia lortu zuen. Arte grafikoek ere garrantzi handia lortu zuten, litografia eta egurrez egindako grabatuak.

Margolaritzan, lehendik Prerromantizismo garai bat eman zen, esaterako William Blake eta Johann Heinrich Füssli. Ondoren, bete betean erromantizismoan kokatuta, izen ugari aipatu daiteke: Hubert Robert, Eugène Delacroix, Théodore Géricault, Francesco Hayez, John Constable, Joseph Mallord William Turner, Caspar David Friedrich, Karl Friedrich Schinkel, Philipp Otto Runge, e.a. Erromantizismoaren adar alemanar bat eta Alemaniako Pizkundean zein Quattrocento italiarrean inspiratutako Nazaretarrak izan ziren: Friedrich Overbeck, Peter Cornelius, Franz Pforr. Espainian Genaro Pérez Villaamil, Valeriano Domínguez Bécquer, Leonardo Alenza eta Eugenio Lucas dira aipagarriak.

Eskulturan forma neoklasikoak gailendu ziren, hori bai, ikuspuntu erromantiko batetik interpretatuak. Herrialdez herrialde hauek dira eskultore aipagarrienak:

• Frantzian: François Rude, neoklasizismotik eboluzionatu zuen. Bere lan ezagunetatiko bat Marseillesa (1832) dugu. Antoine-Louis Barye, animalien irudietan espezializatuta. Jean-Baptiste Carpeaux, eskultura espektakularrak bilatzen zituena. David d'Angers
• Alemanian: Christian Daniel Rauch, Rudolf Schadow eta Johann Heinrich Dannecker.

Literaturan ere, hasieran, Prerromantizimoa eman zen, bereziki Alemaniako Sturm und Drang mugimendu alemaniarrarekin. Erromantizismoan Friedrich Schiller, Johann Wolfgang von Goethe eta William Blake gailendu ziren. Ondoren beste idazke handiak etorriko ziren: Friedrich Hölderlin, Novalis, Heinrich Heine, August Wilhelm von Schlegel, Friedrich von Schlegel, Heinrich von Kleist, Johann Ludwig Tieck, E. T. A. Hoffmann, Walter Scott, William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge, John Keats, Lord Byron, Percy Shelley, Mary Wollstonecraft Shelley, Jane Austen, Alphonse de Lamartine, Madame Staël, François-René de Chateaubriand, Alfred de Vigny, Victor Hugo, George Sand, Prosper Mérimée, Alexandre Dumas, Ugo Foscolo, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Aleksandr Pushkin, Nikolai Gogol, Adam Mickiewicz, Washington Irving, James Fenimore Cooper, Ralph Waldo Emerson, Nathaniel Hawthorne, Edgar Allan Poe, Gustavo Adolfo Bécquer, José de Espronceda, Mariano José de Larra, Fernán Caballero, Rosalía de Castro, Andrés Bello, Domingo Faustino Sarmiento, José Hernández, Gertrudis Gómez de Avellaneda, e.a.

Antzerki erromantikoa bi aurrekari garrantzitsuak izan zituen: Sturm und Drang mugimenduan Schiller (Don Carlos, 1787; Guillermo Tell, 1804) eta Goethe idazleekin (Fausto, 1808). Beste literatura generoetan bezala, antzerkian ere sentimentalismoa, dramatismoa, gai ilunak, folklorea izango dira nagusi. Melodrama genero berria bezala agertu zen. Vaudevilleak arrakasta handia izan zuten. Antzerkiaren egile handi batzuk hauek izan ziren: Georg Büchner, Christian Dietrich Grabbe, Juliusz Słowacki, Alfred de Musset, Victor Hugo, Francisco Martínez de la Rosa, Rivasko Dukea, Antonio García Gutiérrez, José Echegaray, José Zorrilla (Don Juan Tenorio, 1844)...

Musika erromantikoaren ezaugarri nagusia, beste arteetan moduan, sentimenduaren eta pasioaren nagusitasuna da. Horrekin batera subjektibitatea, artistaren hunkiberatasuna, nazioaren musika eta musika herrikoiaren goratzea. Orkestra handitu egiten da horrela artistaren adierazkortasuna hobeto adierazteko. Piano modako musika tresna izan zen zren eta artistaren hunkiberatasuna oso ondo adieraz baitezake. Erromantizismoarekin musikologia, kritika eta musika estetika jaio ziren. Lehenengo kontserbatorioak sortu ziren. Musika erromantikoaren ordezkari nagusiak hauek izan ziren:Ludwig van Beethoven, Carl Maria von Weber, Franz Schubert, Felix Mendelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Franz Liszt, Frédéric Chopin, Niccolò Paganini, Johann Strauss, Johannes Brahms, Anton Bruckner, Hector Berlioz, Jules Massenet, e.a.

Urte horietan, bestetik, operak garapen handia ezagutu zuen, bereziki Italian, bel canto izenarekin. Operak dirdiraz eta apainduraz irabazi zuen. Sopranoaren papera garrantzia irabazi zuen eta 1840tik goiko do modaz jarri zen. Opera erromantikoak bi joera izan zituen: dramatikoa eta komikoa edo bufa. Egile hauek azpimarratu daitezke: Luigi Cherubini, Gaetano Donizetti, Vincenzo Bellini, Gioacchino Antonio Rossini, Charles Gounod, Georges Bizet eta, bereziki, Giuseppe Verdi (Rigoletto, 1851; Il trovatore, 1853; La Traviata, 1853; Aida, 1870). Alemanian, Richard Wagner opera beste maila batera eraman zuen, arte-lan osoa lortzeko asmoz (gesamtkunstwerk); Wagnerrek musika, poesia, filosofia, eszenografia lan bakar batean bildu nahi zituen. Haren lan ezagunenak: Tannhäuser, 1845; Lohengrin, 1850; Tristan eta Isolda, 1865; Parsifal, 1882).^[18]

Erromantzismo garaian dantzak dantza herrioien aldeko gustua berreskuratu zuen; dantza asko horrela berreskuratu ziren, alegia. Urte horietan ballet egiteko erabiltzen den janzkera sortu zen (tutua). Hasi zen, bestetik, balleterako musika propioa prestatzen, Léo Delibesen Coppélia (1870) adibidez. Balletaren garapenean Carlo Blasis koreografoak garrantzi handia izan zuen, ballet garaikidearen sortzailea zeren eta dantzaren alde tekniko guztiak El código de Terpsícore (1820) liburuan bildu baitzituen, berak sartu zuen adibidez oin-puntetan egiten den dantza. Modako dantzak hauek ziren: vals, mazurka eta polka, azken hauek urte horietan sortuak.^[19]

• 
  Johann Heinrich Füssliren Ameskaitza (1781), Detroit Institute of Arts.
• 
  Théodore Géricaulten Méduse ontziaren almadia (1819),Louvre museoa.
• 
  François Ruderen Marseillesa (1832), Parisko Garaipen Arkuan.
• 
  Bosgarren Sinfoniaren lehen orria (1808), Ludwig van Beethovenena.

Inpresionismoa XIX. mendearen azken herenean Frantzian, Parisen bereziki, sortu eta garatu zen pintura-joera eta estiloa da, arte modernoaren mugimendu nagusietakoa. Artista inpresionistak 1860an hasi ziren publikoki agertzen. Errealitatearen eta argiaren unez uneko aldaketak irudikatu nahiak elkarganatu zituen artista inpresionistak. Bestalde, pintura errealistaren kontrako erreakzioa ere izan zen, neurri batean. Inpresionistek paisaiak margotu zituzten batez ere, eta izadiari modu objektibo batez begiratzen eta norberak harekin zuen harremana adierazten ahalegindu ziren. Haien koadroetan ez dago ez islarik ez marrarik, eta lausoa da gauzen arteko muga. Margolari inpresionista nagusiak Édouard Manet, Claude Monet, Camille Pissarro, Pierre-Auguste Renoir, Alfred Sisley eta Edgar Degas izan ziren. 1886an desegin zen inpresionisten taldea. Mugimenduak iraultza estetiko bat ekarri zuen, eta eragin handia izan zuen geroko margolari askorengan. XIX. mendearen azken herenean, Europan oro har, eta Frantzian bereziki, bizi zen krisi-giroak berak eraginda agian, aurrerapen tekniko asko eta handiak gertatu ziren, eta garapenaren azkartasun horrek modak eta gustu estetikoak azkar aldatzea ekarri zuen aldi berean.

Musikan ere inpresionismoak bere eragina izan zuen. Musika mota honetan melodiaren gainetik harmoniak zuen garrantzi nagusia. Entzuleak musika-konposizio berreraiki behar du; artistak iradokizunak bakarrik ematen ditu. Claude Debussy izan zen musikagile garrantzitsuena. Beste artista ezagunak hauek izan ziren: Maurice Ravel euskalduna, Bolero ren egilea, 1928; Paul Dukas eta Florent Schmitt.^[20]

• 
  Edgar Degasen Dantza klasea (1875), Orsay museoa, Paris.
• 
  Georges Pierre Seuraten Igande Arratsaldea La Grande Jatte uhartean (1884), Chicagoko Arte Institutua.
• 
  Vincent van Gogh margolariaren Ekiloreak (1888), Neue Pinakothek, Munich.
• 
  Auguste Rodinen Pentsalaria (1902).

Sinbolismoa errealismoak eta Inpresionismoak erakutsitako naturalismoaren aurrean erreakzio fantastiko eta oniriko bezala sortu zen. Sinbolistentzat ametsen mundua garrantzitsu oso zen; horrekin batea satanismo, beldurra, sexua eta perbertsioa elementu erakargarriak ziren. Estetizismoa nagusia zen sinbolismo barruan, garaiko Industria Iraultzaren materialismoaren kontrastean. Sinbolismoak arteari eta edertasunari berezko autonomia eman zien; Théophile Gautierren formula erabiliz, "artea arteagatik" (L'art pour l'art). Edertasunak ez zuen moralarekin inongo lotura eta artistaren helburua zen. Batzutan artista bera ere bizitza arte-lan moduan bizitzen saiatzen zen, hau da dandy bezala. Estilo honetan izen hauek bereizi daitezke: Gustave Moreau, Odilon Redon, Pierre Puvis de Chavannes, James McNeill Whistler, Lawrence Alma-Tadema, Arnold Böcklin, Ferdinand Hodler eta Gustav Klimt; talde berean Les Nabisen taldea sar daiteke: (Maurice Denis, Paul Sérusier, Pierre Bonnard, Félix Vallotton eta Aristide Maillol eskultorea. Sinbolismoarekin lotura estua ere naïf arteak izan zuen. Naïf egileek autodidaktak ziren eta haien lanetan, nolabaiteko primitibismo baten bidez, konposizio xaloak eta desegituratuak sortzen zituzten. Joera honetan, besteak beste, egile hauek ditugu: Henri Rousseau, Séraphine Louis, Grandma Moses).^[21]

Sinbolismoak literaturan bere isla izan zuen. Arte horretan dekadentismoa eta estetizismoa gailendu ziren. Sinbolistek erromantzismoren sentsibilitatea muturreraino eraman zuten. Haien gustukoa ziren, esaterako, satanismo, magia, fenomeno paranormalak... Horrela "gaizkiaren estetika" bat landu zuten. Haien intereskoak ziren ere bai bizioa, drogak eta sexu jokaera desberdinak. Horrela poeta madarikatuak sortu ziren. Parnasianismoan aurrekari bat izan zuten (Leconte de Lisle, José María de Heredia eta Charles Baudelaire). Joera hori beste idazle batzuek garatu zuten: Oscar Wilde, Algernon Charles Swinburne, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Stéphane Mallarmé, el Lautréamonteko kondea, Jean Moréas, Anatole France, Frédéric Mistral, Joris-Karl Huysmans, Walt Whitman, Dmitri Serguéievich Merezhkovski, e.a.^[22]

Antzerkian sinbolismoak Wagnerren "espektakulu osoaren" eragina ezagutu zuen. Haien hizkuntza gogorra zen eta eduki metafisikoa ezkutatzen zuten. Intuizioaren eta meditazioaren bidez gizakiaren esentzia azaldu nahi zuten. Aipa ditzakegu egile hauek: Auguste Villiers de l'Isle-Adam, Paul Claudel, Maurice Maeterlinck eta Émile Verhaeren.^[23]

Musikan Gabriel Fauré berritzaile handia izan zen. Sinbolismoaren poesiaren bidean lengoaia preziosista eta pertsonala landu zuen. Haren musika estatikoa, lausoa da. Musika-tresna bakarlariei garrantzia handia eman zien.

• 
  Gustav Klimten Muxua (1908), Österreichische Galerie Belvedere (Viena).
• 
  Gustave Moreauren Jupiter eta Semele (1894-1895), Gustave Moreau museoa, Paris.
• 
  Lawrence Alma-Tademako Heliogabaloko arrosak (1888), bilduma partikularra, Mexiko.
• 
  Aristide Maillolen Gaua (1902), Schlossplatz, Stuttgart.
• 
  Oscar Wilden erretratua.

Art Nouveau (frantsesetik arte berria) XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran Europan eta Ipar Amerikan garatu zen arte, arkitektura eta diseinua mugimendua da. Herrialdearen arabera izen ezberdinak hartu zituen: Art Nouveau (Frantzia eta Belgikan), Modern Style (Ingalaterran), Secession (Austrian), Jugendstil (Alemanian), Liberty edo Floreale (Italian) eta Modernisme (Katalunian). Dituen izen guztiek, arte berri bat sortzeko asmoa adierazten dute, garai hartan nagusi ziren eklektizismo eta historizismo estiloekiko haustura bat sortuz. Estetika berri bat sortzean datza, naturan oinarritzen den inspirazioa eta Industria Iraultzetik eratortzen diren berrikuntzak uztartuz. Arkitekturan beraz, beira eta burdinaren erabilpena ohikoa da. Baina era berean ere, garai hartan oso erabilia zen eta horren estetika pobrea zuen burdinazko arkitekturarekiko erreakzio bat da.

Art Nouveau estiloa arkitekturan eta dekorazioan nabarmendu zen, eta sortu eta handik oso denbora gutxira zabaldu zen hainbat herritara hitzaldi, erakusketa eta, batez ere, munduan zehar argitaratzen ziren hainbat aldizkariren bitartez; industrializazioak ekonomiaren oparotasuna eta burgesiaren nagusitasuna ekarri zuen, eta hari esker ezagutu ziren munduan zehar berrikuntza tekniko eta esperientzia artistiko berriak. Horrela lortu zen oinarrian bateratua izango zen estilo berri bat sortzea; arte berriaren xedea, beraz, estilo bateratu bat finkatzea zen, nahiz eta herrialde bakoitzean ezaugarri bereziak hartu zituen.

Art Nouveauak pinturari baino garrantzi handiagoa eman zion eraikinen barnealdeko dekorazioari eta arte aplikatuei, eta orobat arkitekturari, edo, hobeki esan, artearen alor guztiak eraikinetan koherentziaz bateratzeari; oro har, alor guztietan azpimarratu zuen apainduren eta sinbolismoaren garrantzia. Estetika modernistaren ezaugarri nagusietakoa obraren kanpoaldearen eta barnealdearen arteko batasuna izan zen, eta egituraren, dekorazioaren eta apainketaren arteko koherentzia, arkitekturan batez ere; arte aplikatuetan, berriz, eguneroko bizitzan erabiltzen diren gauzakiei duintasuna eta kalitate hobea emateko joera nagusitu zen, XIX. mendearen bigarren erdialdeko merkataritzak ekarri zuen arrunkeriari aurre eginez.

Artisten artean izen asko aipa daitezke. Arkitekturan: Lluís Domènech i Montaner, Antoni Gaudí, Franz von Stuck, Josef Hoffmann, Hector Guimard. Margolaritzan: Franz von Stuck, Gustav Klimt, Ramon Casas, Santiago Rusiñol, Jan Toorop. Urregintzan: René Lalique. Diseinuan: Louis Comfort Tiffany, Kolo Moser Aubrey Beardsley (marrazkilaria).

Literaturan Art Nouveauk ere bere adierazpenak izan zituen, batez ere Hispanoamerikan eta Espainian. Arlo horretan Rubén Daríok garrantzi handia izan zuen. Beste izen handiak hauek izan ziren: José Martí Kuban, Amado Nervo Mexikon, José Santos Chocano Perun, el argentino Leopoldo Lugones Argentinan, José Asunción Silva Kolonbian, Salvador Rueda Espainian...

• 
  Tiffanyren Dragonfly lanpara.
• 
  Güell parkea Bartzelonan, Antoni Gaudíren lana.
• 
  Biscuits Lefèvre-Utile (1896), Alfons Mucharen litografia.
• 
  René Laliqueren oilarra itxura duen tiara.

XIX. mendean kamara ilunaren bidez irudiak hartzeko teknologia berria sortu zen. Nahiz eta oinarri erabat teknikoa izan espresibidadearen eta sormenaren ikuspuntuetatik eskaintzen zituen aukerak laster ikusi ziren. Poliki-poliki argazkilaritzak artearen kategoria lortu zuen, zortzigarrena alegia.

Teknika berria Joseph Nicéphore Niépce ikerketekin hasi zen; berak lortu zuen lehenengo argazkia negatibotik papera gainean 1816an. William Henry Fox Talbotek 1835an argazki negatiboa asmatu zuen eta 1839an Louis-Jacques-Mandé Daguerrek dagerrotipoa aurkeztu zuen, benetako aurrerapena. Beste aurrekariak Hippolyte Bayard eta John Frederick William Herschel izan ziren. 1888 George Eastman zeluloidea aurkeztu zuen eta Kodak aparatua. Lehengo koloretako irudia James Clerk Maxwellek lortu zuen, 1861an.

Mende amaierako argazkilaritza artea moduan hartua zegoen. Inpresionismoaren eraginez piktoralismo eskola sortu zen. Arte honen artista hauek aipa daitezke: Gaspard-Félix Tournachon, Louis Désiré Blanquart-Evrard, André Adolphe Eugène Disdéri, David Octavius Hill, John Thomson, Julia Margaret Cameron, Oscar Gustav Rejlander, Eadweard Muybridge, Étienne-Jules Marey, Jacob August Riis, e.a.^[24]

XX. mendeko arteak aldaketa sakon handi bat ezagutu zuen. Gizartea materialismoan eta kontsumismoan murgiltzen zen eta, ondorioz, arteak zentzumenak bilatzen zituen ez hainbeste adimena. Halaber, modaren kontzeptuak garrantzi handia izan zuen eta, baita ere, komunikazioen azkartasuna. Horrela abangoardiako mugimenduak sortu ziren: artea gizartean integratu behar zen, artista-ikusleen arteko harremana indartuz; ikusleak obra interpretatu behar du eta, gerta daiteke, artista ikusi ez zituen esanahiak ikusleak aurkitzea.

Arte tradizionalaren helburua objektua zen; oraingoan, objektua bigarren planora pasa da bere tokia kontzeptuari uzteko. Beste arte moten balioa ere handitu da:

• Ekintza artea
• Arte aktiboa
• Iraupen gutxiko artea edo arte galkor
• Komertzial ez den artea (arte kontzeptual, happening, Environmental art edo ekologikoa)^[25]

• 
  Alemaniako pabiloia Bartzelonako Nazioarteko Erakusketan, 1929an. Lana Ludwig Mies van der Rohe arkitektoarena izan zen.
• 
  Chandigarhgo Goi Gortea (1952), Le Corbusierren lana.
• 
  Sydney Opera House (1956), Jørn Utzon arkitektoraren lana.
• 
  Expo 67an Estatu Batuetako pabiloia, Richard Buckminster Fuller arkitektoaren lana. Egun Biosphère izena du eta Montrealgo Île Sainte-Hélènen dago.

XX. mendeko hasieran aldaketa handiak eman ziren eta, horiekin lotuta, Abangoardismoa sortu zen. Zientzian errealitatearen kontzeptua aldatzen ari zen: esaterako Bergsonek denboraren subjektibitatea erakutsi zuen, Einsteinek Erlatibitatearen teoria aurkztu zuen, Mekanika kuantikoaren ideiak plazaratu ziren... Psikiatrian Freudek psikoanalisiaren teoria aurkeztu zuen. Teknologia berriek artearen errealitatea aldatu zuen bestetik: argazkilaritzak eta zinemak errealitatea erakusteko gaitasuna azaldu zuten, arte figuratiboaren oinarriak kuestionatuz. Halaber, kolonialismoak etnografia bildumak zabaldu zituen eta horri esker mendebaldean Afrikako, Ozeaniako eta Asiako zibilizazioen arteak ezagutu ziren. Faktore hauek guztiek artisten forma berrien bilaketa indartu zuten. Abangoardismo barruan mugimendu asko eman ziren. Hona hemen garrantzitsuenak:

• Fauvismo (1905-1908): Izadiaren formak bere horretan irudikatzea erdeinatzen zuten eta margoen harmonia "basatiak" eratzen ahalegintzen ziren; horregatik izena. Henri Matisse, Albert Marquet, Raoul Dufy, André Derain, Maurice de Vlaminck eta Kees van Dongen.

• Espresionismo (1905-1923): Artista espresionistak bere sentiberatasunaren arabera irudikatzen du mundua: norberaren ikuspuntuak eta ikusmoldeak moldatzen dute errealitatea. Aurrekariak: Edvard Munch eta James Ensor. Bi talde inguruan zabaldu ziren: Die Brücke (Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff, Emil Nolde), eta Der Blaue Reiter (Vasili Kandinski, Franz Marc, August Macke, Paul Klee). Espresionismo barruan ere Vienako Taldea dugu (Egon Schiele, Oskar Kokoschka) eta Parisko Eskola (Amedeo Modigliani, Marc Chagall, Georges Rouault, Chaïm Soutine). Espresionismoaren ondoriotzat hartzen da, bestetik, Objektibotasun berri (George Grosz, Otto Dix, Max Beckmann). Mexikon muralismoak indar handia hartu zuen: José Clemente Orozco, Diego Rivera, David Alfaro Siqueiros eta Rufino Tamayo; estilo honek Frida Kahlorengan eragin zuzena izan zuen. Eskulturan Ernst Barlach, Wilhelm Lehmbruck eta Käthe Kollwitz ditugu.

• Kubismo (1907-1914): Sorreran, emozioen eta sentsualitatearen adierazpidea helburutzat zuen aurreko artearen kontrako erreakzio intelektuala izan zen; hala, kubisten margolaritza sistema analitikoa zen, eta hiru dimentsiotako objektuak zatikatuak eta aldi berean ikuspegi desberdinetatik berriro definituak margotzen zituzten. Pablo Picasso, Georges Braque, Jean Metzinger, Albert Gleizes, Juan Gris eta Fernand Léger. Eskulturan: Alexander Archipenko, Jacques Lipchitz, Pablo Gargallo eta Julio González. Orfismoa askoren ustez deribazio bat izan zen: Robert Delaunay. Modu berean rayonismo errusiarra (Mijaíl Larionov, Natalia Goncharova) eta purismoa (Amédée Ozenfant, Le Corbusier).

• Futurismo (1909-1930): Makinen eta lastertasunaren aldeko ziren Marinetti eta haren jarraitzaileak, arriskuzaleak eta gerraren aldekoak. Ideien aldiberekotasuna, sintaxi-askatasuna, eta artisten eta idazleen belaunaldi sortu berriak askatzeko iraganarekin hautsi beharra proposatzen zuten. Filippo Tommaso Marinetti), Giacomo Balla eta Gino Severini. Eskulturan: Umberto Boccioni.^[26]

• Arte abstraktu (1910-1932): Arte abstraktua mundu naturaleko gauzakiak irudikatzen ez dituen artea da. Hortaz, kolorea eta itxura ez ditu modu figuratiboan erabiltzen. Arte abstraktuak artelanaren alderdi kromatiko, formal eta estrukturalak nabarmentzen ditu eta beraiek indartuz hauen adierazkortasun-indarra agerian uzten du, betiere, modelo eta forma naturalak imitatu gura izan gabe. Vasili Kandinski. Neoplastizismoa edo De Stijl mugimendua jarraitu zion: Piet Mondrian eta Theo Van Doesburg; eskulturan Georges Vantongerloo.

• Konstruktibismo (1914-1930): Helburua ez zen estilo artistiko bat garatzea, baizik eta marxismoaren konbikzio politikoa adieraztea. Artea iraultza eta herriaren zerbitzura egon behar zen. Arteen arteko ezberdintasunarekin bukatzea proposatzen zuen eta mekanizazioaren garaia estetikoki adieraz zezakeen estiloa bilatzen zuen. Vladimir Tatlin, Lissitzky, Anton Pevsner eta Naum Gabo. Suprematismoa, Kasimir Malevich, aldaera izan zen.

• Dadaismo (1916-1922): Jarrera arrazionalisten eta kultura tradizionalaren kontra azaldu ziren dadaistak oro har, eta jarrera hori aditzera emateko bide gisa antiartea, obra antiestetikoak eta protesta ekintzak erabili zituzten. Zoriaren legea zen errespetatzen zuten bakarra, eta beren irudimena, berriz, errespetatu zuten errealitate bakarra. Hans Arp, Francis Picabia, Kurt Schwitters eta Marcel Duchamp.

• Surrealismo (1924-1955): Automatismo psikikoaren bidez ordu arteko gizarte moldeak eta arte eta kultura balioak irauli nahi zituen. Giorgio de Chirico eta Carlo Carrà aurrekariak izan ziren. Surrealismo kontzeptua Apollinairek 1917an sortu zuen.Margolariak: Salvador Dalí, Paul Delvaux, René Magritte, Max Ernst, Joan Miró, André Masson, Yves Tanguy). Eskulturan, Henry Moore, Constantin Brâncuşi, Alberto Giacometti eta Alexander Calder.^[27]

• 
  Fränzi zizelkatutako aulki baten aurrean (1910), Ernst Ludwig Kirchner egilearen lana, Thyssen-Bornemisza Museoa, Madril.
• 
  Picassoren erretratua (1912), Juan Grisen margolana, Chicagoko Arte Institutua.
• 
  Theo van Doesburgen VII. Konposizioa (Hiru kariteak), 1917, Mildred Lane Kemper Art Museum, Saint Louis, Missouri.
• 
  Family Group (1950), Henry Mooreren lana, Stevenage (Hertfordshire).

XX. mendeko antzerkiak estilo eta korronte ugari ezagutu ditu; hori da bere ezaugarri nagusietariko bat, dibertsifikatzea alegia. Garrantzia handia eman dio ikuspegi bisualari, zuzendaritza (Vsevolod Meyerhold, Max Reinhardt, Erwin Piscator, Tadeusz Kantor) eta eszenografia, elementu literarioen gainetik. Interpretazio tekniketan sakontasun psikologikoa bilatzen da (Stanislavski metodoa, Lee Strasbergen Actors Studio), keinua, ekintza eta mugimendua erreibindikatuz. Hiru unitate klasikoak baztertu ziren eta antzerki esperimentalari bidea eman zitziaon.

Mugimendu desberdinak bereizi daitezke:

• Espresionismoa: (Georg Kaiser, Fritz von Unruh, Hugo von Hofmannsthal).
• Antzerki epikoa: Bertolt Brecht, Peter Weiss, Rainer Werner Fassbinder).
• Absurduaren antzerkia, existentzialismotik gertu: Antonin Artaud, Eugène Ionesco. Samuel Beckett, Albert Camus.
• Angry young men, inkonformistak: John Osborne, Harold Pinter, Arnold Wesker.

Beste egile garrantzitsuak: George Bernard Shaw, Luigi Pirandello, Alfred Jarry, Tennessee Williams, Eugene O'Neill, Arthur Miller, John Boynton Priestley, Dario Fo, Federico García Lorca, Antonio Buero Vallejo, Fernando Arrabal e.a.

Mendearen 60. hamarkadan antzerki epikoarekin eman zen hurruntzearen aurka, berriro ere komunikazio dramatikoa bilatu zen. Horretarako ikuslearen gaineko ekintza errealak planteatu ziren: The Living Theatre, Jerzy Grotowskiren antzerki-laborategiak, happening ekintzak... Probokazioa garrantzitsua bihurtzen da zuzendari berrientzat: Peter Brook, Giorgio Strehler, Luca Ronconi. Elementu bisualek garrantzi handia dute, ahozko komunikazioaren benetako errefortzu moduan. Joera horretan «antzerki osoaren» ideia indartzen da. Planteamendu hauek talde desberdinetan ikus daiteke: Kanadako Cirque du Soleil, Espainiako Els Joglars eta La Fura dels Baus... ^[28]

Dantza garaikidea XX. mendearen hasieran sortzen hasi zen eta ballet klasikoaren arauak eta irizpideak apurtzen ditu. Musika kontuetan ez da dantza zorrotz bat, edozein musika motak balio duelako: pop, rock, folk, klasikoa... Dantza mota hau 8 musika kolpetan egituratzen da, geroago lotzeko eta koreografia bat sortzeko. Pausu libreak ere egon ahal dira non dantzari bakoitzak nahi duena egin ahal duen. Berdin da aurrez aurretik asmatuta edo momentu horretan inprobisatuta egotea, dantza mota honetan dena balio du. Dantza modernoa “dantza desberdinen dantza” bezala ezagutzen da, zeren eta ballet, hip-hop, funk, elektrodance,... pausuen nahasketa dago.

Zinema XIX. mendearen azken urteetan sortu zen, filmen ekoizpenean gauzatua. Hasiera batean dibertimendu soila izan zena, XX. eta XXI. mendeetan gizakiak komunikatzeko eta aisialdirako baliabide bihurtu du, industria ondo garatua izateaz bestera.

XX. mendeko iraultza artistiko eta ikus-entzunezko handienetako bat zinema izan da: 1895ean Lumière anaiek zinematografoa asmatu zutenetik, zinemak bilakaera artistiko eta teknologiko azkarra izan du, eta horrek benetako masa-fenomeno bihurtu du, berehala «zazpigarren artetzat» hartuz.^[29]

Zinema, agian, baliabide artistiko osoenetako bat da, irudia eta soinua, gidoi literarioa, interpretazioa, dekoratuak, makillajea, jantziak eta abar uztartzen baititu. Gainera, dimentsio berri bat sartzen du, denbora, gertakarien segida kronologikoa; horregatik, muntaiak paper garrantzitsua hartzen du.

Hasieran, zinema mutua zen, soinurik gabea, eta horrek benetako gramatika bisuala sortzea eragin zuen, narrazio zinematografikoaren oinarri nagusia izan zena. Dekoratuak eta efektu bereziak (Georges Mélièsek hasitako prozesua) antzerkitik hartutako elementuak gehituta, zinea benetako artistikotasun mailara iritsi zen. Ekoizpen alderdiari dagokionez izaera erabat industriala zuen. Zinemak lehen ezarpen azkarra izan zuen Estatu Batuetan, non Hollywooden gauzatuko zen industria zinematografiko indartsu bat. Han sortu ziren zinemaren lehen izen handi batzuk: Edwin S. Porter, lehenik eszena lau-kontraplanoak filmatzen; David Wark Griffith, muntaia narratiboa eta argi-efektuak sartu zituena; eta Charles Chaplin, interpretazio- eta argumentu-alderdi askotan aitzindaria izan zena, hala nola generoetan eta pertsonaia arketipoetan, interpretazioan psikologia sartzeaz gain.

Zinemaren hurrengo urratsak garaiko abangoardia artistikoekin paraleloan doaz: zinema espresionista alemaniarrak estilo subjektibista bat sartu zuen, irudietan errealitatearen deformazio adierazkorra eskaintzen zuena, termino dramatikoetan itzulita dekoratuen eta makillajeen distortsioaren bidez, baita argi-efektuen bidez ere, eta ondorioz atmosfera beldurgarriak edo, gutxienez, kezkagarriak birsortuz. Aipatzekoak dira Robert Wiene, Friedrich Wilhelm Murnau, Fritz Lang, Georg Wilhelm Pabst, Josef von Sternberg eta Ernst Lubitsch. Frantzian, bestetik, inpresionismoak eta surrealismoak isla zinematografikoa izan zuten: lehenengoa eduki intelektual eta moral handiko lanak izan ziren, gai finekoak eta sinpletasun estilistiko handikoak, eta artifizialtasun espresionistari kontrajarritako naturalismoa, flou eta flashback baliabideekin; Louis Delluc, Abel Gance eta Jean Epsteinek antzeztu zuten. Zinema surrealista korronte horren izaera onirikoaren isla izan zen, ametsezko, eldarniozko, eromenezko giro bat nagusi zen lanekin; Salvador Dalí eta Luis Buñuel espainiarrak izan ziren ordezkari onenak.

Kubismoa Fernand Légerren Ballet mekanikoaren (1924) esperimentazio erritmiko-plastikoan ere islatu zen. Viking Eggeling (Diagonalsymfonin, 1921), Hans Richter (Rythmus, 1921), Oskar Fischinger (Komposition in Blau, 1927) eta Germaine Dulac (Arabesque, 1930) zuzendarien lanak ere egin ziren. Zinema mutuari egindako ekarpenik handienetako bat zinema sobietarrarena izan zen: arte berriaren dibulgazio-balioaz jabetuta, lider iraultzaile errusiarrek industria zinematografikoa sustatu zuten, Sergei Eisenstein, Lev Kuleshov, Dziga Vertov, Vsevolod Pudovkin, Aleksandr Dovzhenko eta abarren lanarekin maila gorenera iritsiko zena. Ikusizko garbitasuna dotorezia estetikoarekin batzen duen zinema da, muntaiaren bidez hizkuntza zinematografikoa berrituz, eragin eta kalitate handiko metafora bisualak lortuz, introspekzio psikologikoko eta adierazpen sentimentaleko osagai handiarekin.

1926an soinua sartu zen Don Juan filmarekin, eta hurrengo urtean Alan Croslanden El cantante de jazz filmari jarraitu zitzaion. Berezitasun berri horrek gidoien hobekuntza ekarri zuen, alde batetik, elkarrizketetan aberatsagoak izan zitezkeelako — aktoreen interpretazio-erregistro berriak ekarri zituen horrek — eta, bestetik, musikaren sarrera, eszena ugari laguntzeko funtsezkoa izango zena. Hurrengo aurrerapen teknologikoa kolorea 1935ean sartzea izan zen, Rouben Mamoulianen Becky Sharp lanarekin. Zinema estatubatuarraren urrezko garaia izan zen, King Vidor, Frank Capra, John Ford, William Wyler, Elia Kazan, George Cukor, Billy Wilder, Cecil B. DeMille, Howard Hawks, Alfred Hitchcock, Michael Curtiz, Raoul Walsh, Orson Welles eta beste hainbat zuzendarirekin. Europan mugimendu garrantzitsuak ere eman ziren. Francian «naturalismo poetikoa» agertu zen, errealismo eta lengoaia poetikoaren arteko nahasketa: Jean Vigo, René Clair y Jean Renoir; y la nouvelle vague; existentzialismoren eraginez, bestetik, egilearen zinema sortu zen: (Claude Chabrol, François Truffaut, Alain Resnais, Jean-Luc Godard). Italian Neorrealismoa agertu zen, gizarte-salaketaren lanekin: Luchino Visconti, Roberto Rossellini, Vittorio de Sica, Federico Fellini eta Pier Paolo Pasolini. Erresuma Batuan Free cinema agertu zen: Lindsay Anderson, Tony Richardson, Karel Reisz). Europa iparraldean, bestetik, Carl Theodor Dreyer, Ingmar Bergman eta Victor Sjöström egileak gailendu ziren. Espainian, Luis García Berlanga, Juan Antonio Bardem, Carlos Saura gisako egileak agertu ziren.

Mendearen erdialdean hasi ziren garrantzia hartzen mendebaldekoak ez ziren herrialdeetako zinematografiak, zinema ulertzeko modu berriak eta freskotasun handiagoa ekarriko zutenak, bai gaietan, bai berezitasun estetikoetan. Brasilen cinema nôvo dugu: Glauber Rocha, Nelson Pereira dos Santos, Ruy Guerra, Vítor Lima Barreto. Kuban: Humberto Solás, Tomás Gutiérrez Alea. Mexikon: Juan Bustillo Oro, Emilio Fernández. Japonian: Akira Kurosawa, Kenji Mizoguchi, Nagisa Ōshima. Indian Bollywood fenomenoa garatu zen...

XX. mendeko azken hamarkadetan zinema komertziala eta artistikoa lehian ibili dira. Egile batzuk azpimarratzeagatik honako hauek aipatuko ditugu: Woody Allen, Adolfo Aristarain, Bernardo Bertolucci, Tim Burton, Mario Camus, Francis Ford Coppola, Constantin Costa-Gavras, Brian De Palma, Clint Eastwood, Miloš Forman, José Luis Garci, John Huston, Stanley Kubrick, Ang Lee, David Lynch, George Lucas, Joseph L. Mankiewicz, Vincente Minnelli, Max Ophüls, Roman Polanski, Sydney Pollack, Otto Preminger, Carol Reed, Arturo Ripstein, Martin Scorsese, Ridley Scott, Steven Spielberg, Oliver Stone, Andréi Tarkovski, Guillermo del Toro, Fernando Trueba, Andrzej Wajda, Wim Wenders, Zhang Yimou, Franco Zeffirelli, Fred Zinnemann, Pedro Almodóvar, e.a. Azken mugimenduetako bat Dogma 95 izan da:Lars von Trier, Søren Kragh-Jacobsen.^[30]

Komikia kontakizun bat osatzen duen irudi-sorta bat da, testuekin lagundu daitekeena ala ez. Argitaratzeko modurik ohikoena komiki-tira edo ziri-marra da, egunkari eta aldizkarietan agertzen dena. Bestela, komikia bera liburutan argitara ematen dute.

Arte galkorra denboraren poderioz, epe laburrean desagertuko den adierazpen artistikoa da. Ez da gordetzeko artea, nahita ez desgertu behar den errealitatea eta, gordetzen bada, bere unean izan zuen balioa galduko dugu. Arte galkorraren adibideak tatuajeak, instalazio artistikoak, gastronomia, piroteknia, moda, izotzez egindako eraikinak, lorazaintza, Performance artea, body art...

• (Ingelesez):Heilbrunn Timeline of Art History, New Yorkeko Metropolitan Museum of Art.
• (Gaztelaniaz):Artehistoria
• (Gaztelaniaz):Historia/Arte
• (Ingelesez): Olga's Gallery
• (Ingelesez):Web Gallery of Art