Nkanyi

Nkanyi
Hosi ya minsinya ya nhova
Mbanzu	Makanyi
Switirhisiwa	Mafurha · Timongo

Nkanyi, (Sclerocarya birrea, Hi kuya hi xi Griki) i nsinya lowu kumekaka e, khwatini ra Miombo e dzongeni ra Afrika, e vupela-dyambu bya Afrika, na le Madagascar. Nsinya lowu wu kula wu anamisa marhavi ya wona. Mihandzu ya wona yi tirhisiwa ku endla byala bya xitsonga lebyi vuriwaka Vukanyi na bya xilungu lebyi vuriwaka Amarula. Nsinya lowu wu rhandziwa ngopfu hi vanhu lava a va ake e tinzhawini ta le kusuhi ni mati.

Mihandzu ya wona yi vupfa exikarhi ka Nwendzamhala na Nyenyankulu, yi na muvala wa xitshopana naswona wu tele vitamin C (kwalomu ka tlandla ka nhungu ka ntengo wa Vitamin C leyi kumekaka eka Lamula).^[1] Endzeni ka makanyi kuna nyunge leyi khomeke mongo. Timongo ti fananyana na timanga naswona ti rhanziwa ngopfu hi makondlo na timbeva.

Nkanyi wa dorobha ra Magudu (Kumbe Magude eMozambique), inkanyi lowu tiviwaka ngopfu hi Vatsonga. Nkanyi lowu a wuri e rivaleni ra khale ka ntsindza wa vukosi bya Hosi Magudzu Khosa.

Kuvuriwa leswaku hi nkarhi wa vukolonyi, Maphutukezi ma ringetile ku tsema nkanyi lowu leswaku vadlaya nhlohlotelo wa vuhosi bya Vatsonga. Maphutukezi maringetile kotala ku dlaya nkanyi lowu kambe vatsandzeka, nkanyi a wuhluka wuthlela wu leha kutlurisa laha ava wutsema kona. Van'wana va vula leswaku nkanyi awu tsemiwa namunthla, mundzuku wupfuka wu hlukile. Ekuheteleleni, Maphutukezi ma amukele kuhluriwa hi nkanyi ivi vahumesa nawu waleswaku kusukela kwalano navona vatahlanganela eku xiximeni kankanyi lowu hi ku nwa vukanyi na tihosi ta tiko kan'we enkhubyeni wo luma vukanyi.^[2]

Kuta fikiela na namunthla xirhapa xakona xa ha tiviwa hileswaku hile "Magudu Nkanyini".

Timongo ta makanyi ti tele hi ti phurotheyini na mafurha naswona ti tirhisiwa ngopfu e swakudyeni. Rhavi leri omeke ra nkanyi ri tirhisiwa ku tshungula vuvabyi bya tinsuna (Malariya), no antswisa vuxungu bya swipamu na tinyoka. Matluka ya nkanyi wona matirhisiwa ku chucha a ndzeni na xianghulela. Ntsutsu wamakanyi wuhlanganisiwe na mati swi tirhisiwa ku susa swigalana eka tihomu.

Mihandzu ya nkanyi yi vuriwa makanyi. Loko makanyi ma nga si vupfa i ya rihlaza kasi loko ma vupfile i ya muhlovo wa xitshopana. Makanyi ma na mati endzeni ka wona lama ma tirhisiwaka ku endla vukanyi. Vukanyi byi va kona ku sukela hi n`hweti ya Sunguti ku ya fika Nyenyankulu eka lembe rin'wana na rin'wana. Makanyi ya rholeriwa hi vavasati, va cheletela emasakeni va rhwala va muka na wona ekaya ku ya rhumbula vukanyi hi foroko kumbe mhandzi leyi nga vatliwa tanihi foroko, endzhaku ku cheriwa mati yo ringanela leswaku byi ta tala. Endzhaku ka swona bya kukumuka leswaku byi ta tala. Vukanyi byi na khuvi ro basa. Makanyi ma tlhela ma va na comela ra wona rantumbuluko. Loko byi nga si nwiwa, ku wunguriwa khuvi leri ro basa kutani se byi nwiwa. Murhi wa nkanyi wu tirhisiwa tanihi murhi wo tshungula nchuluko eka munhu. Makanyi ma na vhithamini C yo tala swinene. Makanyi I mihandzu leyi yi rhandziwaka hi swiharhi swo fana na timfenhe. Endzhaku ka loko makanyi ma rhumburiwile ku sala mbewu ya kona leyi vanhu va yi vitanaka hi vito ra timongo, leti ti tlhelaka ti tirhisiwa ku kandzela muroho loko vavasati va sweka. ^[3]

Mahanti ya nkanyi ya cakunhiwa ya mitiwa hi xikongomelo xa leswaku ya ta pfuna eka mpfuvelo wa swakudya. Mati lama ma humaka etimitswini loko ya swekiwile ya pfuna ku horisa vuvabyi bya malariya na ku pandza ka nhloko leyi nga yimeki. Mati lama ma tlhela ma pfuna ku pfula mbeleko eka vamanana loko va pfalekile mbeleko kasi hala tlhelo, mati lama ma tlhela ma pfuneta ku hanyisa vuvabyi bya masangu.

Mahanti ya nkanyi ma tirhisiwa ku tshungula vuvabyi bya malaria na ku tlhela ma tirha ntirho lowukulu eka loko swa vukati swi nga fambi kahle, waxisati a nga tswali swihlangi. Ku tirhisiwa mahanti ya murhi lowu ku tshungula wansati lowo tani. Mahanti ya murhi wa nkanyi ya omisiwa ya kandziwa hi tshuri. Muhlovo wa wona i wo tshwuka. Loko ku kandziwile ku tlhela ku sefiwa mapa lama ma cheriwa emukapini ku dyiwa, ya tlhela ya tirhisiwa ku hangalasa ku tlhaviwa hi ngati.^[3]

Mati ya matluka ya nkanyi ma tshungula vuvabyi bya chukela eka munhu loyi a vabyaka byona. Mati lama ya matluka ma swekiwa, ma nga hlanganisiwi na nchumu kutani ya nwiwa kunene.^[3]

Timitsu ta nkanyi na tona ta swekiwa kutani mati ya kona ya tirhisiwa ku horisa mukhuhlwana na muthundangazi. Tin`anga ti wu tirhisa ngopfu ku tshungula vuvabyi byo hambanahambana. Murhi lowu wu tirhisiwa ku tshungula vuvabyi bya chukele eka matiko man'wana ya Afrika-Dzonga.^[3]

Marhavi ya nkanyi ma tirhisiwa ku tshungula swirhumbana leswi humaka ematihlweni. Loko ma swekiwa ku huma ximusi lexi ku orheliwaka nkahelo wa kona. Loko munhu a va orhelile nkahelo lowu, u kumeka a tshungulekile eka vuvabyi bya yena bya matihlo.^[3]

Nthsovelo wa mihandzu yo sungula ya nguva wufambelana na swiyalana swa wona eka Vatsonga. Hi kuya hi ndhavuko wa Vatsonga, mihandzu yo sungula ya makanyi yi fanele ku lumiwa kuya hi swiyenge swa rixaka leswaku ntshovelo wu ta katekisiwa. Mulumulo wa makanyi kumbe ku luma vukanyi inkuvo low yelanaka na kuwa ka makanyi e xikarhi ka tin'wheti ta N'wendzamhala na Sunguti. Eka nguva leyi yo nwa vukanyi kuhava ntirho lowu endliwaka e tikweni, hinkwaswo swilo swa yimisiwa. Kuni swiyenge swa mune swa nkuvo wo luma vukanyi, hi laha kulandzelaka.^[4]

Makanyi yo sungula kuwa, ma hlengeletiwa ivi ma yisiwa entsindzeni wa hosi ta ni hi magandzelo yo endla vukanyi byo sungula e tikweni. Swikwembu na hosi hi Makanyi lawa mahlengeletiweke e ntsindzeni, boxiwa ivi makamiwa. Ntsutsu wo basa lowu humaka hibyona byala bya vukanyi. Byala lebyi byi ta cheriwa/halateriwa swikwembu egandzelweni ra hosi leyi loveke. Byala lebyi byi cheriwa/halateriwa eka nsinya wa swikwembu, naswona swivitiwa kuta katekisa nguva leyintswa ya nkhuvo wo luma vukanyi.^[4] Hi kuya hi xiviko xa Henri Junod, Ndhuna Nkolele wa le Libombo a a katekisa nkuvo lowu hi xikhongelo lexi nga e xineneni. Ndlela yinwana yo katekisa vukanyi lebyi he leyinge:

 "Vukanyi lebyi byi, a byi pfumali vuxungu...

  Byinga hi pyopyi hi dlayana...
 
  Byinga vangi tinyimpi!" [5]

Loko swikwembu swi heta kuluma vukanyi, marhambu ma ta hlahluviwa. Loko mawa kahle, Hosi hi yona leyi nga ta landzela ku luma vukanyi naswona yi hetisekisa Ku pfuriwa ka nkuvo.

Endhzaku ka Ku luma ka swikwembu na Hosi, vantswa va va hlenegeltiwa leswaku va basisa ntsindza na mapatu ya tiko, leswaku ku sungula nkhuvo wo luma vukanyi.Vavasiti va le ntsindzeni wa tiko vapfuka namixo va ba minkulungungwana (Swibubutana), naswona va ta hlengeleta makanyi etikweni naswona va matisa e rivaleni ra ntsindza watiko. Ntirho woboxa makanyi wa sunguriwa. Makanyi maboxiwa hi rimhandzana rototswa naswona ntsutsu wakona wu hlengeletiwa jomeleni. Byala byaVukanyi byi teka masiku manharhu kuvila. Kwalomu ka khume wa Miphongolo yita hlengeletiwa leswaku yikhoma byala lebyi talaka.^[5]

Loko byi virile, mavuthu ya nyimpi mahlengeletiwa kuta luma vukanyi. Lavangata fika kusungula e ntsindzeni wa tiko i tinhenha ta nyimpi leti dlayeke enyimpini n'wexemo. Tinhenha ti fika ti ambale tinjhovo naswona va khome swithlangu swavona leswi tsongo swo tlanga. Muphongolo wunwe wu ta hlawuriwa ivi ku cheriwa vuhlungu byi milurhu leswaku lava va dlayeke valala vanga hetiwi matimba hi mimoya yavalala kumbe va xengiwa mahlo. Vavanuna va ta hi kulandzelelana (ku katsa na hosi loki a dlele munhu enyimpini) ivi va nyikiwa ndzheko wa vukanyi lebyi nga ni vuxungu.^[6] Un'wana na un'wana a nwaka vukanyi u fanele ku tsutsumela e nyangweni wa ntsindza ivi a tshutela vukanyi lebyi nga e nonweni ivi aku.

"Tatana na whee manana, a ndzi hanye,

 ndzikhoma ndzheko lowu na mundzuku!

 Hi laha kunga heriki!"[6]

Mavuthu-kulori Lava hlaleleke va hleka ivi va yimbelela nghoma ya nyimpi vaku:

 "Hi nwa nkanyi lomu'ntswa !

  A hi nga vuli leswaku hi ta nwa ndzheko lowu na kambe"[6]

Enzhaku ka loko tinhenha leti dlayeke n'wexemo ti hetile kunwa, miphongolo leyi saleke ya pfuriwa ivi mavuthu hinkwawo ya nyimpi matiphina hi byala bya vukanyi. Tindhuna ta nyimpi ti ta vitana nhlangano wa nyimpi ivi mavuthu ya nyimpi ma nyikiwa nawu lowu landzelaka:

 "Minwa ha hombe. Minga onhi vukanyi lebwi 

  hi ku thlava vamakwenu hi mathlarhi.

  Fambani miya nwa e migangeni yan'wina,
 
  naswona minga pfuki tinyimpi nalava 

  va tsemakanyaka emigangeni ya n'wina."[7]

Ku herisa sweleswo Ku luma ka mavuthu ya nyimpi.

Ntirho wo pfula nkhuvo wo luma vukanyi wu hetisekile, sweswi i nkarhi wo sungula nguva ya vukanyi e migangeni hinkwayo ya tiko. Vavasati lava a vasele emakaya loko vavanuna na tinhenha ta nyimpi, va hete ku hlengeleta makanyi yo tala, leswi nsinya lowu wu teleke e tikweni. Nkhuvu lowu wu fanele wukatekisiwa hi ndhuna ya muganga, hi ku sungula yinwa vukanyi emahlweni ka va akatiko. Endzhaku kaswona, un'wana na un'wana u thsunxekiwe ku n'wa vukanyi lebyi kamiweke e mugangeni nale muntini wa yena hi kurhandza.^[7]

Va aka tiko va ta nwa vukanyi hikuya hi makotele ya vona, vusiku na nhlikanhi ku kondza nguva ya vukanyi yi hela. Loko vu kanyi byihela e mutini, vanhu vata famba va byi lava eka va akelani vavona kumbe eka muganga un'wana. Vukanyi lebyi endliwaka hi nkanyi wa nunge hi byona lebyi bhavaka kutlurisa.^[8] Hi kuya hi kuxiyaxiya ka Henri Junod hi nguva ya vukanyi, nawu wa tiko a wutiyi. Hambi swiritano, xibhalo xa hosi a xirivariwi. Va akatiko va yisa vukanyi e hosini e ka nguva ya vukanyi naswon swivuriwa ku "Lumisa Hosi". Ntirho wo lumisa hosi wu endliwa hi kuya hi miganga. Vavasati va tisa majomela lama teleke maku ni tshiki! hi vukanyi e hosini. Ti ndhuna leti amukelaka, kotala ti tekela majomela yo karhi, hambi swiritano byala byiva byitele le kamkhulu. Hosi yi ta thlerisela majomela mangari mangani eka vu pfhimba lava tiseke vukanyi. Vavasati lava rhurheriwa naswona va tiphina hi vukanyi lebyi va byitiseke. Hi xa mundzuku va ta pfuka va thlelela e migangeni ya vona.^[9]

Lowu intirho wo hetelela wo katekisa nguva ya vukanyi. E kuheleni ka nguva ya vukanyi, ma byanyi masungule ku leha tani hi leswi tiko a riri e nkhuveni naswona kuri hava loyi a hlakulaka. Makanyi ma sungula ku vupfa ngopfu naswona amaha talanga. Nwheti ya hela na swona nweti lowutswa wu tshinele naswona wuvuriwa Sivandlela hi kuva ndlela yo ya eka minkanyi yi mile byanyi.^[9]

E tikweni ra ka nkuna sivandlela yi landzeriwa hi nkhuvo wo tsema lembe (kumbe kudya nwaka). Nkhuvo lowu wu tlangeriwa hi ku sweka kwembe leri swekiweke e nstindzeni wa tiko ra yena. Kwembe ri swekiwe na mirhi yo nisa mpfula, naswona hosi yi ta dya kwembe leri na madyambu. Loko yi hetile yi tsala xihambano eka xighubhu, endzhaku ka swona vanhu vata vitaniwa hi nghoma ya xighubu. Vavanuna va ta na swinangana leswi va hlayisaka kona murhu wo nisa mpfula. Swinangana naswona swifanela ku dyisiwa nwaka ku katekisa nsthovelo. Loyi a kumekaka a rhangele hosi kudya mihandzu yo sungula uta vabya kumbe afa, kumbe a tekeriwa nkavi yin'we.^[10]

Masiku lawa, Makanyi wa tirhisiwa hixitalo ku endla byala bya xilungu lebyi vitiwaka Amarula, lebyi nga eka xiyimo xavumbirhi e misaveni eka byala lebyi katsiweke na meleke.^[11] Nkomponi ya MIMRMA leyi nga ePhalaborwa, yihlengeleta kwalomu ka Magidi ya mune (4 000) wa tithani ta makanyi hi lembe eka va aka tiko vale matiko-xi-kaya. Byala lebyi va byi kamelaka kusuka eka makanyi, byi yisiwa eka nkomponi leyi vitiwaka Distel eKapa-Vupela dyambu, laha byi fikaka byihlanganisiwa na maleke ivi byi virisiwa. Kusuka kona byi cheriwa e mabhodleleni ivi byi xavisiwa misava hinkwayo.