Srbija u Prvom svjetskom ratu

Kraljevina Srbija ratovala je protiv Austro-Ugarske i drugih Centralnih sila od 28. jula 1914. kada joj je austro-ugarska vlada objavila rat pa sve do završetka Prvog svetskog rata 1918. godine. Prve godine rata Srbija koja je imala u ratu testiranu vojsku s 350.000 vojnika je potukla slabiju austrougarsku balkansku armiju od 290.000 regularnih vojnika i garnizonskih trupa koje nikad nisu učestvovale u ratu. Naredne godine srpska vojska se suočila s novim mobiliziranim austro-ugarskim jedinicama i još s revantiskičkim napadom Bugarske. Ne želeći da se preda srpska vojska se povukla preko Albanije. Evakuisana je na Krf gde se odmorila, naoružala i reorganizovala. Odatle je prebačena na Solunski front gde je već 1916. godine zabeležila uspehe. Posle dugog zatišja borbe za probijanje fronta počele su septembra 1918. godine. Srpske i druge savezničke snage probile su front i ubrzo je Bugarska prinuđena na predaju. Srpska vojska nezadrživo je napredovala i 1. novembra 1918. oslobođen je Beograd. Zahvaljujući oslobađanju Srbije i raspadu Austro-Ugarske 1918. godine stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Pobedu u Prvom svetskom ratu Srbija je nesrazmerno skupo platila pošto su gubici srpske vojske bili 311.000 vojnika u što su uračunati svi poginuli, ranjeni, nestali i zarobljeni dok je još nepoznat broj vojnika umro od bolesti, gladi i sličnog ^[1]

Glavni članci: Sarajevski atentat i Julski ultimatum

Na Vidovdan 28. juna 1914. godine u Sarajevu je ubijen austrougarski nadvojvoda Franjo Ferdinand. Pošto je na prestolonaslednika najpre bacio bombu omladinac Nedeljko Čabrinović, ali je nadvojvoda tog puta ostao nepovređen, nepun sat kasnije je iz revolvera ispalio dva hica Gavrilo Princip i usmrtio nadvojvodu i greškom njegovu suprugu Sofiju vojvotkinju Hoenberg. Oba atentatora su odmah bila uhvaćena, a tokom policijske istrage otkriveno je da iza njih stoji Dragutin Dimitrijević Apis šef vojnoobavještajne službe kraljevine Srbije i šef tajnog udruženja Crna ruka na što je Austro-Ugarska uputila ultimatum u Beograd. U svom odgovoru Srbija će prihvatiti sve točke ultimatuma osim jedne koja će postati formalni razlog Austro-Ugarskoj da objavi rat.

Mnogi od austrougarskih vojnika koji su upuceni u Srbiju pod zapovjedništvom vojnog namjesnika u Bosni generala Potioreka bili su takoder Srbi, iz same Bosne i Hercegovine te iz bivše Vojne Krajine u Hrvatskoj. Pravoslavni su se borili protiv pravoslavnih: bijaše to kao nekad kad su Habsburgovci ratovali protiv Osmanlija.^[2]

– Noel Malcolm

Austrougarskim ratnim planom koji je u osnovnim crtama razrađen još 1909. godine bile su predviđene operacije na dva fronta: prema Rusiji na istoku (slučaj R) i prema Srbiji i Crnoj Gori na Balkanu (slučaj B). Prema tom planu celokupne kopnene snage Monarhije (1.100 bataljona, 425 eskadrona i 483 baterije, ne računajući tvrđavske) podeljene su u tri velike grupe:

• Ešalon A: 28 i po pešadijskih i 10 konjičkih divizija kao i 21 landšturmska brigada), namenjen je isključivo za dejstvo na Istočnom frontu protiv Rusije
• Minimalna grupa Balkan: 12 pešadijskih i 8 landšturmskih i marševskih brigada predviđena je za defanzivne operacije prema Srbiji i Crnoj Gori
• Ešalon B: 12 pešadijskih i 1 konjička divizija i 6 brigada. Imao je ulogu rezervne armije koja se aktivira u slučaju poraza Ešalona A ili grupe Balkan ili talijanske objave rata (Kraljevina Italija je formalni saveznik Austro-Ugarske).

Mada je Rusija odmah objavila mobilizaciju radi zaštite Srbije, komandant austrougarske balkanske vojske general Poćorek, obavešten da su Srbija i Crna Gora potpuno iscrpljene u prethodnim ratovima, odlučio je da sa snagama predviđenim za defanzivu krene u ofanzivu. Iako ovakav potez nije predviđen ratnim planom Vrhovna komanda se sa njim složila jer nije verovala da će se Rusija zastrašena od Nemačke neodložno umešati. Sa druge strane računalo se da će snage Balkanske vojske brzo pregaziti Srbiju i na taj način omogućiti ešalonu B da na vreme (18. dana mobilizacije) otpočne transportovanje svojih trupa u Galiciju, a u isto vreme to će ubrzati odluku Bugarske da stupi u rat na strani Centralnih sila.^[3] U duhu ovih predviđanja izvršena je sledeća koncentracija austrougarske Balkanske vojske i ešalona B:

• 2. armija (4, 7 i 9 korpus), generala Bema Ermolija, prikupljena je u Sremu i Banatu gde je prema početnom operacijskom planu trebalo da ostane do 18. avgusta kada je bilo predviđeno da se transportuje u Galiciju. Do tada mogla se upotrebiti za demonstrativna dejstva protiv Srbije.
• 5. armija (8. i 13. korpus) kojo je komandovao general Liberijus fon Frank grupisana je na prostoru Bijeljina, Zvornik, Brčko sa zadatkom da 12. avgusta izjutra forsira Drinu, a potom preduzme energično nadiranje ka Valjevu i da ga zauzme najkasnije do 18. avgusta. Jedna divizija ove armije trebalo je da nastupa uz dolinu Drine prema Ljuboviji radi sadejstva sa levim krilom 6. armije
• 6. armija (15. i 16. korpus) pod neposrednom komandom komandanta Balkanske vojske generala Oskara fon Poćoreka koncentrisana na prostoru Vlasenica, Rogatica, Kalinovik, Sarajevo, trebalo je da pređe u ofanzivu tek kada 5. armija zauzme Valjevo i stvori povoljnu operacijsku osnovicu za vojničku šetnju do Niša. Njene trupe trebale su da nadiru ka Užicu i Pljevljima a samo dve brigade su ostavljene za odbranu Boka kotorske i Hercegovine.^[4]

Komandant austrougarske Balkanske vojske bio je general Oskar fon Poćorek, vrhovni komandant svih operativnih snaga nadvojvoda Fridrih a načelnik štaba Vrhovne komande general Konrad fon Hecendorf.

Austrougarsko komandovanje je svoje operativne zamisli planiralo na pogrešnoj pretpostavci da je borbena vrednost srpske i crnogorske vojske slaba te je loše, vremenski i prostorno, uskladila dejstvo svojih armija pružajući mogućnost srpskim armijama da ih potuku. Umesto na nadire dolinom Velike Morave njena ofanziva je bila planirana iz Bosne na teško prohodnom terenu punom planinskih barijera.

Odmah nakon predaje odgovora na ultimatum austrougarske vlade srpska vlada je očekivala da će biti bombardovan Beograd. Stoga je izdato naređenje da se dvor, vlada i trezor Narodne banke odmah evakuišu u unutrašnjost zemlje i da se trupe Dunavske divizije I poziva izvedu u logore južno od grada. Potpisani su ukazi o vraćanju u aktivnu službu generala Živojina Mišića i Damjana Popovića kao i pukovnika Miloša Vasića. Naređenja o miniranju Savskog mosta i prelaska železnice u vojne ruke izdata su prethodnog dana. Ukaz o mobilizaciji celokupne vojske izdat je 25. jula u 22 časa. Za prvi dan mobilizacije određena je nedelja 26. jul. Odmah posle objave mobilizacije formirana je vrhovna komanda na čelu sa generalom Stepom Stepanovićem kao zastupnikom vojvode Putnika. Ona se istoga dana preselila u Kragujevac.

Mobilizacija je oglašena na sličan način kao i u Prvom balkanskom ratu. I ovoga puta Putnikov plan mobilizacije funkcionisao je savršeno tako da su svi borački delovi mobilisani su za 4-6 dana a neborački za 6-12 dana. Mobilisano je 11 pešadijskih divizija I i II poziva, jedna konjička divizija i trupe trećeg poziva - ukupno oko 450.000 ljudi i 500 topova.^[5]

Naredba o mobilizaciji Crne Gore u sklopu podrške Srbiji izdata je 28. jula, a već sutradan sve jedinice su bile spremne da krenu ka koncentracijskim mestima. Mobilisano je ukupni 35.000 ljudi i 65 topova koje su formirali šest divizija.^[5]

Vojvoda Putnik nije neposredno rukovodio mobilizacijom i koncentracijom srpske vojske, jer se u tim teškim trenucima srpske istorije zatekao u poznatoj austrougarskoj banji Glajhenbergu. Pa ipak, neposredne pripreme za odbranu zemlje od austrougarske agresije vršene su po njegovim intencijama i planovima. Govoreći o pripremama srpske vojske za Balkanski rat, general Tomac ističe da su svi planovi za taj rat bili tako pedantno razrađeni da bi mobilizacija i koncentracija vojske, sve da je Putnik bio odsutan, tekle onako kako je on predvideo. Upravo to se dogodilo 1914. godine. Koncentracija je vršena po planu koji je vojvoda Putnik razradio tijekom aneksione krize 1908-1909.

Osnovna ideja srpskog ratnog plana bila je: Držati se odbrane dok se politička i strategijska situacija ne razjasni ili u prevodu do dolaska Rusije u pomoć.

Srpskoj vladi nije bilo jasno kakav će stav prema ratu zauzeti male balkanske zemlje. Grčka i Rumunija neće se mešati u rat između Srbije i Austro-Ugarske i držaće Bugarsku u šahu. Što se Bugarske tiče mnogi znakovi ukazivali su na to da njeni vladajući krugovi jedva čekaju pogodnu priliku da se revanširaju Srbiji zbog poraza u prethodnom ratu. Po objavi rata srpski poslanik u Sofiji - Čolakantić upozorio je vladu da je potrebno obratiti naročitu pažnju na prugu Solun-Niš jer je Bugarska prikupila oko 10.000 komita radi oružane akcije u Makedoniji. Slična situacija bila je i sa Albanijom gdje je lokalno stanovništvo bilo protusrpski nastrojeno od doba kratkotrajne srpske okupacije tijekom prvog balkanskog rata.

U ovakvoj situaciji glavna briga Radomira Putnika zapovjednika srpske vojske je bila kako sačuvati slobodu dejstava glavnih snaga srpske vojske dok se ne utvrdi kojim pravcem će ići glavni austrougarski napad. Stoga je početni operacijski plan izražen direktivom vrhovne komande broj 796 od 8. avgusta 1914. predviđao sledeću koncentraciju srpskih snaga:

• vrhovni komandant: regent Aleksandar Karađorđević, načelnik štaba Vrhovne komande vojvoda Radomir Putnik, pomoćnik načelnika štaba general Živojin Mišić
• 1. Srpska armija(Timočka I, Moravska, Dunavska i Timočka divizija II poziva i Konjička divizija) pod komandom generala Petra Bojovića raspoređena je na prostoru Smederevska Palanka, Topola, Rača, sa Braničevskim odredom (ojačana Dunavska divizija II poziva) na desnoj obali Dunava od Golupca do ušća Morave
• 2. Srpska armija (Šumadijska, Moravska, Dunavska i Kombinovana divizija I poziva) pod komandom generala Stepe Stepanovića na liniji Aranđelovac-Lazarevac sa ojačanom Dunavskom divizijom I poziva kod Beograda
• 3. Srpska armija (Drinska I i Drinska divizija II poziva, Šabački, Loznički, Obrenovački i Ljubovijski odred) kojom je komandovao general Pavle Jurišić Šturm koncentrisana je na severozapadnoj granici od ušća reke Kolubare do Ljubovije sa Drinskom divizijom I poziva u rejonu Valjeva.
• Užička vojska (Šumadijska divizija II poziva, Užička brigada i Limski odred) pod komandom generala Miloša Božanovića na prostoru Užice, Rogatica, Bajina Bašta, Priboj.^[6]

Koncenracija crnogorske vojske izvršena je na sledeći način:

• Vrhovni komandant: kralj Nikola Petrović, načelnik štaba vrhovne komande-serdar Janko Vukotić koji je istovremeno bio i predsednik vlade, ministar vojske i komandant Hercegovačkog odreda;
• Lovćenski odred (8.000 ljudi i 26 topova), divizijara Mitra Martinovića na prostoru Lovćen-Sutorman sa zadatkom da zatvori sve pravce koji od Boka kotorske vode ka Cetinju i Rijeci Crnojevića;
• Hercegovački odred (15.000 ljudi i 20 topova) kojim je neposredno komandovao serdar Janko Vukotić grupisan na graničnom frontu Krstac-Grahovo-Trubjela radi zatvaranja pravaca koji iz Boke, Trebinja, Bileće i Gacka vode ka Nikšiću.
• Sandžački odred (6.000 ljudi i 6 topova) brigadira Luke Gojnića sa zadatkom da spreči prodor neprijatelja od Čajniča i Čelebića ka Pljevljima i da održva vezu sa srpskom vojskom;
• Starosrbijanski odred (6.000 ljudi i 12 topova) brigadira Radomira Veševića na granici prema Albaniji.

Crnogorska vojska bila je kordonski raspoređena na graničnom frontu dugom 500 kilometara bez ikakve rezerve. Ovo je onemogućilo bilo kakvo dejstvo po dubini već je kriza na frontu mogla biti otklonjenje samo rokiranjem. U Crnu Goru upućena je grupa srpskih oficira na čelu sa generalom Božidarom Jankovićem da koordinira sadejstva srpske i crnogorske vojske.^[7]

Glavni članak: Cerska bitka

Znajući da su glavne srpske snage koncentrisane ka severu i smatrajući da je borbena vrednost srpske vojske mala Poćorek je snagama predviđenim za defanzivu odlučio da napadne.

Operacije austrougarske Balkanske vojske protiv Srbije počele su 12. avgusta izjutra. Dok je 2. armija vršila snažan demonstrativan napad duž obale Save, trupe 5. armije počele su forsiranje Drine kod sela Amajlije i Batari da bi potom počela napredovati u smeru Krupanj-Zavlaka-Tekeriš

Srpska vrhovna komanda je bila iznenađena ovim napadom pošto je očekivala da će glavnina austrougarske vojske ići tokom rijeke Morave, pa je prvih par dana bez značajnijeg otpora napredovala po avgustovskoj žegi do 15. avgusta kada su na bojno polje došle odmorne prva, druga i treća srpska armija.

U noći između 15. i 16. avgusta 1914. godine došlo je do kontakta srpske i austrougarske izviđačke jedinice, a velika Cerska bitka počinje 16. avgusta na padinama Cera. Ona će trajati sve do 19. avgusta i završiva potpunim austrougarskim porazom i proterivanjem neprijatelja iz zemlje. Za ovu pobedu general Stepa Stepanović je dobio vojvodski čin. Njegova glavna zasluga je u tome što je uvideo strategijski značaj Cera i što je samoinicijativno neredio zaposedanje vrha Kosanin grad trupama Kombinovane divizije. U ovim borbama austrougarska vojska je imala 18.500 mrtvih i ranjenih i oko 4.500 zarobljenih oficira i vojnika dok je srpska vojska imala 4.785 ubijenih i 11.215 ranjenih izbačenih.

Glavni članak: Sremska ofanziva

Pošto situacija na frontovima osalih saveznika nije bila povoljna-propala je ruska ofanziva u Istočnoj Pruskoj a Nemci su nadirali kroz Francusku ka Parizu - saveznici su zahtevali od srpske vrhovne komande da otpočne sa ofanzivnim dejstvima protiv austrougarske vojske koje bi poslužile kao diverzija. Srpska vrhovna komanda, svesna realne snage svoje vojske poduzela je ofanzivu ograničenog obima u Srem tako Srpska 1. armija 6. septembra forsirala Savu i uprkos katastrofalnom udaru koji je pretrpela Timočka divizija u bici kod Čevrntije uspela je da se učvrsti na levoj obali tako da su jedinice Odbrane Beograda ušle u Zemun 10. septembra. Ova dešavanja izazvala su oduševljenje među srpskim stanovništvom. Stanovnici sela Borča okitili su grad srpskim zastavama i hteli su da pošalju delegaciju koja bi tražila ujedinjenje sa Srbijom. Slično raspoloženje bilo je i u Zemunu. Međutim austrougarska vrhovna komanda je donesla naređenje da 5. armija forsira Drinu kako bi prisilila srpske snage da se povuču iz Srema što je i učinjeno uz velikog narodno protivljenje. Rezultat tih događaja postaje bitka oko austrougarskog mostobrana preko rijeke Drine koja prelazi u rovovski rat što traje gotovo mjesec dana (6.9. -4.10.1914) s obostranim žrtvama.

Drugi dio ove ograničene srpske protuofenzive postaje prodor u Bosnu i Hercegovinu gdje su se probile Užička i Sandžačka vojska. Vukotićeve jedinice su izbile na Jahorinu, 25. septembra istureni delovi su ušli u Pale, 2. i 3. oktobra su ovladali Romanijom. U sektoru Kalinovika uspešno je delovao Drinski odred pod komandom divizijara Martinovića. U drugoj polovici oktobra je došlo do austrougarskog odgovora na ovaj prodor pa su se Užička i Sandžačka vojska morale povući na desnu obalu Drine to jest natrag u Srbiju do 24. oktobra.

Glavni članak: Kolubarska bitka

Nakon početnih ofenzivnih neuspjeha Austro-Ugarska je odlučila da jednom za svagda dovrši ovaj rat masovnom invazijom Srbije u kojoj će učestvovati oko 450.000 vojnika s ciljem za početak osvajanja željezničke pruge Obrenovac-Valjevo. Vidjevši broj neprijateljskih vojnika nakon žestoke rasprave u srpskom vojnom štabu odlučeno je napuštanje Beograda i povlaćenje neprijatelja u dubinu Srbije kako bi se austro-ugarska vojska izmorila pješačenjem i borbom protiv manjih odreda srpske vojske dok se Srpska armija odmara u pripremi za finalnu bitku. Nakon više od dve sedmice povlačenja u trenutku kada je austrougarski elitni kombinirani korpus povučen s linije fronte odmorna, ali gotovo duplo slabija (250.000 srpskih protiv 450.000 austrougarskih vojnika) srpska vojska je udarila u protunapad 3.12.1914. Bitka između srpske i brojnije izmorene austrougarske vojske koja je poznata pod imenom Kolubarska bitka će trajati sve do 15.12.1914. godine kada je katastrofalno poražena invaziona austro-ugarska vojska pobjegla preko Dunava i Save na vlastiti teritorij. Sveukupni Austro-Ugarski gubici će biti oko 228.000 vojnika (mrtvi, ranjeni i zarobljeni) dok su oni Srpski 170.000 (mrtvi, ranjeni i zarobljeni) ^[8]. Strateški gledajući ova neupitno velika srpska pobjeda je donijela Srbiji nenadoknadive gubitke u ljudstvu.

Glavni članak: Albanska golgota

Nakon velikih "uspjeha" u zaštiti Franje Ferdinanda u Sarajevu i tijekom invazije Srbije Oskar Poćorek zapovjednik Austro-Ugarske vojske za Balkan je smjenjen, ali tijekom zimskog razdoblja nova ofenziva nije bila moguća, a u proljeće Italija je objavila rat Austro-Ugarskoj što je onemogućilo daljnje ratne operacije na Balkanu. Kako bi se balkanski front "napokon" stavio pod kontrolu Nemačka je uspela nagovoriti Bugarsku da objavi rat Srbiji, a dio dogovora je bio i slanje nemačke ekspedicijske armije pod zapovedništvom August von Mackensen. Na kraju ta udružena bugarsko-austrougarsko-nemačke vojska će biti jednostavno premoćna za borbama oslabljenu srpsku vojsku koja se u novembru 1915 počinje povlačiti preko Albanije u smjeru jadranske obale gdje će doći nakom mesec dana marširanja oko 21.12.1915. gdje će morati čekati više od mesec dana da uopće počne savezničko prebacivanje preživjelih vojnika na sigurni otok Krf.

• Toplički ustanak