Esperanto/Pisownia i wymowa

W tej lekcji przedstawimy:

• alfabet
• akcent
• systemu zapisu

Wikipedia, nasz siostrzany projekt, zawiera artykuł na temat Alfabet esperancki.

Alfabet języka esperanto składa się z 28 liter. 22 z nich (bez Q, X, Y) pochodzących bezpośrednio z alfabetu łacińskiego:

a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z

Pozostałe 6 to litery z charakterystycznym daszkiem (ĉapeloj) (cyrkumfleksem bądź brewisem) oznaczające dodatkowe głoski:

ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ

Wymowa głosek w esperanto jest niemal identyczna jak w języku polskim – różnice występują praktycznie wyłącznie zapisie graficznym. Istnieje ścisły związek między wymową a pisownią, gdyż każda litera odpowiada jednej głosce.

W porównaniu do polskiego, poza już wspomnianymi Q, X, Y, nie występuje też litera W.

Litera	Nazwa	IPA	Uwagi	Przykład	Posłuchaj przykładu
a	a	a, ɑ		al – do, ku
b	bo	b		bordo – brzeg
c	co	ʦ		celo – cel
ĉ	ĉo	ʧ	Głoska podobna w wymowie do polskiego cz, jak w wyrazie czubek lub ć w wyrazie pisać.	ĉefurbo – stolica
d	do	d		dolaro – dolar
e	e	ɛ, e		eŭro – euro
f	fo	f		Francio – Francja
g	go	g		regno – królestwo
ĝ	ĝo	ʤ	Głoska podobna w wymowie do polskiego dż, jak w wyrazie dżem.	vilaĝo – wioska
h	ho	h	Głoska wymawiana jest krtaniowo, co sprawia większości Polaków problemy. Można ją przyrównać do h w angielskich wyrazach howl, high i niemieckich Haus, Hand.	horo – godzina
ĥ	ĥo	x	Głoska tylnojęzykowa, jak ch w wyrazach chata, chytry	ĉeĥo – Czech
i	i	i	Zasadniczo wymowa tej samogłoski nie różni się od polskiej. Trzeba mieć jednak na uwadze, że i nie zmiękcza poprzedzającej głoski oraz zawsze tworzy oddzielną sylabę. (więcej poniżej)	insulo – wyspa neniel – nijak
j	jo	j		vojo – droga
ĵ	ĵo	ʒ	Głoska identyczna do polskiej ż lub rz, jak w wyrazach marzenie, żaba	Eo-ĵeti.ogg|ĵeti – rzucać
k	ko	k		amiko – przyjaciel
l	lo	l		balo – bal
m	mo	m		monto – góra
n	no	n		nubo – mgła
o	o	o, ɔ		kolo – szyja
p	po	p		Pollando – Polska
r	ro	ɾ, r		rivero – rzeka
s	so	s		scio – wiedza
ŝ	ŝo	ʃ	Głoska podobna w wymowie do polskiego sz, jak w wyrazie baszta lub ś w wyrazie coś.	ŝtato – państwo
t	to	t		citrono – cytryna
u	u	u		pundo – funt
ŭ	ŭo	ʋ, w	Głoska zbliżona brzmieniem do ł w wyrazie łódź lub u w wyrazie auto. Pojawia się tylko w dyftongach aŭ, eŭ, oŭ.	Eŭropo – Europa
v	vo	v	Wymawiane jak polskie w.	akvo – woda
z	zo	z		azeno – osioł

Samogłoski esperanckie to: A, E, I, O, U. Wymawia się je tak samo jak w języku polskim.

Wspomnieliśmy, że samogłoska i zawsze tworzy nową sylabę, tj. występuje samodzielnie. Oznacza to, że:

1. Nie łączy się w dwugłoskę z poprzedzającą samogłoską. Na przykład:

   blui wymawiamy /blu-i/, nie /bluj/*;

   heroino wymawiamy '/he-ro-i-no/', nie /he-roj-no/*,

2. Nie łączy się w dwugłoskę z następującą samogłoską. Na przykład:

   scio wymawiamy /sci-o/, nie /scjo/*

3. Nie zmiękcza spółgłoski, która ją poprzedza. Na przykład:

   cigaro wymawiamy zawsze jako /c-igaro/, nie jak /ćigaro/*;

   veni jako /ven-i/, nie jak /veńi/*.

Spółgłoski esperanckie to: B, C, Ĉ, D, F, G, Ĝ, H, Ĥ, J, Ĵ, K, L, M, N, P, R, S, T, V, Z. Te oznaczone literami bez znaków diakrytycznych wymawiamy identycznie jak w języku polskim (za wyjątkiem h). Wymowa spółgłosek oznaczonych literami z "daszkami" została wytłumaczona powyżej.

Należy mieć również na uwadze, że:

1. w języku esperanto spółgłoski dźwięczne należy wyraźnie wymawiać jako dźwięczne, a bezdźwięczne jako bezdźwięczne.

   akvo – woda wymawiamy jak /akwo/, nie /akfo/*;

   sed jako /sed/, nie /set/*;

2. esperancka litera h^* oznacza głoskę krtaniową, oznaczaną w IPA jako [h] (niemiecki Hand, polski bohater w gwarze kresowej). Wymawianie jej jak ĥ jest błędem, który może czasami prowadzić do nieporozumień;
3. w esperanto istnieje również litera ĥ^* oznaczająca spółgłoskę tylnojęzykową określaną w IPA jako [x] (jak np. polskie chata, chmiel, niemiecki Buch). Współcześnie zauważa się tendencję do zastępowania jej innymi głoskami, gdyż wielu mówiących nie jest w stanie jej wymówić lub nie czyni różnicy w wymowie między ĥ i h. W słowach, w których używało się ĥ, używa się dziś najczęściej k (np. ĥemio → kemio, ĥaoso → kaoso, Ĥino → Ĉino), bądź stosuje się ich odpowiedniki bez ĥ (np. ĥoro → koruso). Niemniej jednak, ĥ jest uważane wciąż za pełnoprawną i zgodną z Fundamento de Esperanto literę i używanie jej nie spotyka się z negatywną reakcją wśród większości użytkowników języka. Ĥ jest używane do dziś głównie w słowach nie wywodzących się z języka greckiego (np. ĥano, Liĥtenŝtejno, choć i tu zaczyna się stosować formę Liktenŝtejno), lub wyrazach, w których k pojawia się w innym znaczeniu (np. wciąż piszemy ĉeĥo, eĥo, by odróżnić je od ĉeko, i eko).

Akcent wyrazowy w esperanto jest stały. Pada zawsze na przedostatnią sylabę (np. `koro, matema`tiko), czyli bardzo podobnie jak w języku polskim. Wyjątkiem są przypadki redukcji końcówki (elizji) występującej często w poezji, ale o tym powiemy sobie dopiero w kolejnych lekcjach. W wyrazach złożonych akcent również pada na przedostatnią sylabę, z tym że występuje również obok niego słabszy akcent poboczny (np. lern`ejestr`aro).

Wyrazy jednosylabowe są akcentowane, gdy w zdaniu pada na nie akcent logiczny (np. Ĉu vi kuiras nun? – Czy gotujesz teraz?).

Na koniec jedna istotna rzecz. W esperanto, jak już wyjaśniliśmy, występuje 6 znaków diakrytycznych: ĉ, ĥ, ĝ, ĵ, ŝ, ŭ. Istnieje kilka sposobów ich zapisu na komputerze za pomocą standardowej klawiatury QWERTY:

• Unikod (unikodo) — szeroko rozpowszechniony zestaw znaków mający w zamyśle obejmować wszystkie rodzaje pisma na świecie. By zapisywać litery esperanckie Unikodem, należy najpierw zainstalować odpowiedni układ klawiatury, bądź też specjalny program (jak np. Ek!).
• Latin 3 (Latino 3) — starszy standard kodowania, ustępujący Unikodowi, niemniej używany jeszcze przez niektórych esperantystów.
• x-system (x-sistemo) — jeden z popularniejszych systemów zapisu, używany jeżeli z jakiegoś powodu nie można skorzystać z Unikodu. Polega on na dodaniu po wybranej literze (pozbawionej daszka) nie występującej w espersanto litery x (np. ŝnuro staje się sxnuro, a aŭto zamienia się w auxto). Taki system pozwala uniknąć wielu błędów i nieporozumień, wynikających z błędnej interpretacji danego słowa, co zdarza się czasem w przypadku stosowania h-systemu.
• h-system (h-sistemo) — mniej popularny od x-systemu, jednakże zaproponowany przez samego Zamenhofa, więc zgodny z Fundamento de Esperanto.
• ĉapeloj — najmniej popularny system, dla wielu także najmniej estetyczny. Jest to daszek przy literze, w dwóch odmianach: postĉapeloj (c^ipo) i antaŭĉapeloj (^cipo)

Przeczytaj na głos przykłady esperanckich słów. Ich budowę i znaczenia poznasz w kolejnych lekcjach. W razie potrzeby możesz kliknąć w dane słowo i przejść do Wikisłownika gdzie dostępne są nagrania wymowy.

al ⋆ balo ⋆ patro ⋆ nubo ⋆ celo ⋆ citrono ⋆ cento ⋆ sento ⋆ sceno ⋆ scio ⋆ colo ⋆ kolo ⋆ oficiro ⋆ facila ⋆ laca ⋆ paculo ⋆ ĉar ⋆ ĉemizo ⋆ ĉikano ⋆ ĉielo ⋆ ĉu ⋆ feliĉa ⋆ cia ⋆ ĉia ⋆ proceso ⋆ senĉesa ⋆ ec ⋆ eĉ ⋆ ek ⋆ da ⋆ ludo ⋆ dento ⋆ plendi ⋆ el ⋆ en ⋆ de ⋆ teni ⋆ sen ⋆ vero ⋆ fali ⋆ fidela ⋆ trafi ⋆ galo ⋆ granda ⋆ gento ⋆ gipso ⋆ gusto ⋆ legi ⋆ pago ⋆ paĝo ⋆ ĝis ⋆ ĝusta ⋆ Reĝi ⋆ ĝardeno ⋆ longa ⋆ Regno ⋆ gvardio ⋆ lingvo ⋆ ĝuado ⋆ haro ⋆ hirundo ⋆ haki ⋆ nehela ⋆ pachoro ⋆ seshora ⋆ bathufo ⋆ horo ⋆ ĥoro ⋆ ĥolero ⋆ ĥemio ⋆ imiti ⋆ filo ⋆ birdo ⋆ trovi ⋆ printempo ⋆ min ⋆ foiro ⋆ feino ⋆ iel ⋆ iam ⋆ in ⋆ jam ⋆ ju ⋆ jes ⋆ juristo ⋆ krajono ⋆ majesta ⋆ tuj ⋆ domoj ⋆ Ruino ⋆ prujno ⋆ balai ⋆ palaj ⋆ deino ⋆ vejno ⋆ perei ⋆ malplej ⋆ justa ⋆ ĵus ⋆ ĵeti ⋆ ĵaluza ⋆ ĵurnalo ⋆ majo ⋆ bonaĵo ⋆ kapo ⋆ makulo ⋆ kesto ⋆ sukero ⋆ akvo ⋆ koketo ⋆ likvoro ⋆ lavi ⋆ levilo ⋆ paroli ⋆ mem ⋆ impliki ⋆ embaraso ⋆ nomo ⋆ indiferenta ⋆ internacia ⋆ Ol ⋆ heroi ⋆ heroino ⋆ fojno ⋆ pia ⋆ palpi ⋆ Ripeti ⋆ arbaro ⋆ sama ⋆ stari ⋆ sigelo ⋆ sistemo ⋆ pesilo ⋆ pezilo ⋆ senti ⋆ sofismo ⋆ cipreso ⋆ ŝi ⋆ paŝo ⋆ stato ⋆ ŝtalo ⋆ vesto ⋆ veŝto ⋆ disŝiri ⋆ ŝanceli ⋆ tapiŝo ⋆ teorio ⋆ patento ⋆ utila ⋆ ungo ⋆ plumo ⋆ tumulto ⋆ plu ⋆ lui ⋆ kiu ⋆ traulo ⋆ pereu ⋆ neulo ⋆ fraŭlo ⋆ paŭlino ⋆ laŭdi ⋆ eŭropo ⋆ trouzi ⋆ hodiaŭ ⋆ vana ⋆ verso ⋆ solvi ⋆ zorgi ⋆ zenito ⋆ zoologio ⋆ azeno ⋆ mezuro ⋆ nazo ⋆ trezoro ⋆ meznokto ⋆ zumo ⋆ sumo ⋆ zono ⋆ sono ⋆ pezo ⋆ peco ⋆ peso ⋆ nenio ⋆ adiaŭ ⋆ fiziko ⋆ geografio ⋆ spirito ⋆ lipharo ⋆ indigni ⋆ neniel ⋆ spegulo ⋆ ŝpino ⋆ nei ⋆ Ree ⋆ heroo ⋆ konscii ⋆ traetera ⋆ heroeto ⋆ lue ⋆ mole ⋆ pale ⋆ traire ⋆ pasie ⋆ metio ⋆ inĝeniero ⋆ insekto ⋆ Reservi ⋆ wikt:Rezervi ⋆ citrono ⋆ cento ⋆ sceno ⋆ scio ⋆ ŝanceli ⋆ neniel ⋆ embaraso ⋆ zoologio ⋆ Reservi ⋆ traire ⋆ hodiaŭ ⋆ disŝiri ⋆ neulo ⋆ majesta ⋆ packapo ⋆ heroino ⋆ pezo ⋆ internacia ⋆ seshora ⋆ cipreso ⋆ stalo ⋆ feino ⋆ plu ⋆ sukero ⋆ gento ⋆ indigni ⋆ sigelo ⋆ krajono ⋆ Ruino ⋆ pesilo ⋆ lipharo ⋆ metio ⋆ ĝardeno ⋆ sono ⋆ laŭdi ⋆ pale ⋆ facila ⋆ insekto ⋆ kiu ⋆ zorgi ⋆ cikano ⋆ traetera ⋆ sofismo ⋆ domoj ⋆ spino ⋆ majo ⋆ signi ⋆ ec ⋆ bonajo ⋆ legi ⋆ lel ⋆ juristo ⋆ ĉielo ⋆ ĥemio

Posłuchaj i powtórz:

• Mi ĵus vidis la fortan viron.

• Cŭ vi parolas esperanton?

• Kie estas la necesejo?

Przeczytaj na głos przykłady esperanckich zdań. Ich budowę i znaczenia poznasz w kolejnych lekcjach.

1. Patro kaj frato.
2. Leono estas besto.
3. Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo.
4. La rozo apartenas al Teodoro.
5. La suno brilas.
6. La patro estas sana.
7. La patro estas tajloro.
8. La birdo bele ĉirpas sur la arbo.
9. Ili alvenis hodiaŭ al Moskvo, la ĉefurbo de Rusio.
10. Mi tre ŝatas vin. Ĉu vi ŝatas min?
11. Ĉu ŝi iros en la urbon?
12. Li diris, ke mi estas malpli bela ol lin.