Aragonees

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Aragonees is 'n Romaanse taol die weurt gesproke in Aragon. Allewijl is de taol beperk tot 't noorde vaan dat gewes, d.w.z. 'n aontal bergdörper in de provincie Huesca; oets waor häör verspreiingsbgebeed väöl groeter. 't Aontal sprekers ligk roond de 10.000, meh kump tot zeker 30.000 es me passief sprekers mètrekent. Dit beteikent tot de taol irnsteg bedreig is.

't Aragonees heeft zienen oersprunk es Vulgair Latijns dialek in 't Ebrobassin. Door de stiechting vaan 't keuninkriek Aragon bleujde dit op es prestiesjdialek; in 't noorde reikden 't tot deep in Navarra, dewijl 't ziech mèt de Reconquista ouch 'ne weeg nao 't zuie vraot. Wie Castilië de Reconquista góng dominere, stopde dit perces; naotot Aragon in 1412 oonder regering vaan 't Castiliaons voorstegeslach Trastámara kaom, góng 't Castiliaans ouch in Aragon cultureel dominere. Saragossa waor tege 1600 al Castiliaonstaoleg; in de iewe daonao volgde ouch de res. Aanders es Galicisch en Catalaons woort de taol (zjus wie 't Asturiaons) langen tied es e Spaons dialek gezeen; heidoor kraog 't ouch neet de aondach en erkinning vaan zien zösters. Wel is sinds de inveuring vaan de democratie de weeg vrijgemaak veur oetgebreide cultivatie vaan de taol.

Sinds 1940 is de taolgrens neet mie opgesjove. Aragonees is noe nog inheims in de gemeintes Somontano, Jacetania, Sobrarbe en Ribagorza (boe me euvergaanksdialekte sprik).

't Aragonees steit tössen 't Castiliaons en 't Catalaons in. 't Deilt ouch väöl dinger mèt 't Occitaons, in 't bezunder mèt 't Gascons. Oppervlekkeg liekent 't korter bij 't Catalaons te stoon, meh väöl vaan die euvereinkomste zien in feite archaïsmes.

Kinmerkend archaïsch is oonder mie de handhaving vaan de f- aon 't woordbegin, die in 't Spaons veur 'ne vocaol in h- veraandert: fillo 'zoon' oet Latijns filius (Catalaons fill, Spaons hijo). De combinaties -ct- en -lt- zien wie in 't Galicisch/Portugees veraanderd in [jt], meh neet wijer gemuteerd: feito 'gemaak, gedoon' oet factum (Catalaans fet, Spaons hecho); muito 'väöl' oet multum (Catalaons molt, Spaons mucho). De klaank [ʎ], die in 't Spaons via [dʒ] in [x] is veraanderd, is in 't Aragonees bewoerd gebleve: muller 'vrouw' oet mulier(em) (Catalaons muller, Spaons mujer). In sommege dialekte is dat zelfs nog, wie in 't Latijn, e geminaot [lː] De clusters -x-, -ps- en scj- zien -x- [ʃ] gewore, wie in 't Catalaons.

Wie in 't Spaons en in väöl Catalaonse dialekte weure de lètters b, d en g intervocaol tot fricatieve [β, ð, ɣ]. Ouch op e deper niveau deent 't Aragonees es brögk tösse de twie taole. Zoe zien in 't Spaons etymologische lang o's allein daan gebroke, wienie de volgende lètter neet gepalataliseerd is, dewijl dat in 't Catalaons zjus allein mer veur 'ne palataole consonant gebäört. In 't Aragonees gebäörde dat in alle gevel, vaandao buebo 'ei' oet ovum (Spaons huevo, Catalaons ou) en ueito 'ach' oet octo (proto-Romaons *oito; Spaons ocho, Catalaons vuit). 't Aragonees brik ouch, zjus wie 't Spaons meh in tegestèlling tot 't Catalaons, de e: viella 'aw vrouw' (Spaons vieja, Catalaons vella). Wijer bekleit 't Aragonees 'n tössepositie in de doorveuring vaan apocope. In 't Catalaons valle -e en -o oet 't vreug-Romaons consequent weg, in 't Spaons blijf -o ummer en -e dèks ouch, in 't Aragonees blijf de -o ouch stoon meh verdwijnt de -e wel consequent (estudient).

De taol heet ouch 'n aontal kinmerke boe-in 't ziech vaan allebei aofzundert. Dat zien zoewel conservatismes es vernuiinge. Conservatief is, boete de al geneumde oetspraok vaan -ll- in sommege dialekte, 't behajd vaan de -b- in de verleien tied (teneba of teniba 'heer/zij had'; Spaons tenía, Catalaons tenia) en vaan 't achterveugsel -ato in 't voltoejd deilwoord (dit kump nog wel in 't Gascons veur). Innovatief is de ch- [tʃ] op plaotse boe 't vreug-Romaons [dʒ] had, 't Spaons miestens [x] en 't Catalaons miestens [ʒ] heet: choven 'joonk' oet juvenem (Spaons joven, Catalaons jove).

't Geuf 'n Aragonese editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie.

• Consello d'a Fabla Aragonesa, de organisatie veur de Aragonese taol
• E stökske Aragonees op Language Museum