Ecuador

Ecuador

República del Ecuador (es)
Bandeira Brasón
Himno	Salve, Oh Patria
Lema	«« Allah,Vətən və Azadlıq "» «Duw, Mamwlad a Rhyddid»
Epónimo	Ecuador terrestre
Localización
1°S 78°O / -1, -78
Capital	Quito
Contén a división administrativa	Azuay Bolívar (pt) Carchi ../... 24+
Poboación
Poboación	16.938.986 (2022) (66,27 hab./km²)
Lingua oficial	lingua castelá Lingua kichwa Lingua shuar
Xeografía
Parte de	América Hispanoamérica América do Sur América Latina
Superficie	255.586,91 km²
Punto máis alto	Volcán Chimborazo (6.263,47 m)
Punto máis baixo	Océano Pacífico (0 m)
Comparte fronteira con	Perú Colombia
Datos históricos
Precedido por	Gran Colombia
Creación	16 de febreiro de 1840
Organización política
Forma de goberno	república presidencialismo
Órgano executivo	Goberno de Ecuador
• Presidente	Daniel Noboa (pt) (2023–)
Órgano lexislativo	Assembleia Nacional do Equador (pt) , (Escano: 137)
Máxima autoridade xudicial	National Court of justice (en)
Membro de	Operación Híbrida da Unión Africana e as Nacións Unidas en Darfur Organización Hidrográfica Internacional Organización Mundial da Saúde ../... 22+
PIB nominal	106.165.866.000 $ (2021)
Moeda	dólar estadounidense
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC−05:00 (→ mainland Ecuador (en) ) UTC−06:00 (→ Illas Galápagos) Pacífico/Galápagos (→ Illas Galápagos) America/Guayaquil (en) (→ mainland Ecuador (en) )
Dominio de primeiro nivel	.ec
Prefixo telefónico	+593
Teléfono de emerxencia	911, 101, 102 e 131
Código de país	EC
Páxina web	presidencia.gob.ec

Ecuador (en quechua: Ikwayur; en shuar: Ekuatur),^[1][2] oficialmente República del Ecuador, é un país de América do Sur, limitado ó norte por Colombia, ó leste e sur polo Perú e ó oeste polo océano Pacífico. Alén do territorio continental, Ecuador posúe tamén as illas Galápagos, sendo o territorio continental máis próximo daquelas illas.

Ecuador é un país multiétnico, con gran riqueza cultural, natural e arqueolóxica; situado en plena liña ecuatorial, a latitude cero. Ten 256.370 quilómetros cadrados de superficie, o que evidencia que é o estado máis miúdo dos países andinos, mais aínda así conta cunha gran biodiversidade^[3].

A súa capital é San Francisco de Quito, sede dos principais entes estatais e do Goberno Nacional e a súa maior cidade é Santiago de Guayaquil, peirao marítimo principal e importante centro económico. Divídese en 24 provincias, distribuídas en catro rexións naturais: Amazonía, Costa, Serra e Rexión Insular. En Ecuador existen 55 volcáns, 14 en estado activo, 14 volcáns inactivos e 42 pasivos, sendo o volcán máis alto o Chimborazo, con 6.310 msnm. É o estado coa máis alta concentración de ríos por milla cadrada no mundo^[4]. É tamén o principal exportador de plátano a nivel mundial^[5] e un dos principais exportadores de flores, camaróns e cacao.

O nome Ecuador refírese á liña ficticia que divide o mundo en dous hemisferios (Norte e Sur) que atravesa o país, chamada liña Ecuatorial ou Ecuador. A República de Ecuador é un dos catro países que emerxeron da desintegración da "Gran Colombia" no 1830 (os outros son Colombia, Panamá e Venezuela). Entre 1904 e 1942, Ecuador perdeu territorios nunha serie de conflitos cos seus veciños. En 1941 un conflito territorial entre Ecuador e o Perú conduciu ás partes ao "Protocolo de Río de Xaneiro" homologado o 29 de xaneiro de 1942 establecendo fronteiras provisorias. O estado de conflito perdurou entre os dous países ata o 26 de outubro de 1999 cando os presidentes Jamil Mahauad (de Ecuador) e Alberto Fujimori (do Perú) asinaron o acordo denominado "Ata Brasilia". polo cal Perú concedeu un quilómetro cadrado do seu territorio no lugar chamado "Tiwinza" onde 14 soldados de Ecuador foran sepultados, transformándose así nun campo santo. Ambos países asinaron tamén tratados de comercio e acordos de navegación polos cales Ecuador ten o dereito de navegación irrestrita polo río Amazonas.

Os primeiros rexistros de asentamentos humanos coñecidos no actual territorio ecuatoriano son de fai aproximadamente 12.000 anos. Do Paleoindio fican vestixios en Las Vegas, Chobsi, Cubilán e pinturas rupestres amazónicas. Ademais, existen múltiples vestixios de puntas talladas de obsidiana, cerámica, uso de metais e en menor medida construcións, sendo as máis relevantes as que se achan na serra norte, como son as pirámides de Cochasquí e, na costa, as tumbas da cultura La Tolita. Estas rexións estaban habitadas só por pequenas poboacións de indios até que pasaron a formar parte do grande imperio Inca agás no norte, onde existía o Reino de Quito que se opuxo sen éxito á tentativa inca de integralo no seu imperio.

Á chegada dos incas, estímase que habitaban Ecuador máis de 46 pobos descendentes dos minchaleños e encarnacionillos e os máis numerosos eran: pastos, caranquis, imbayas, paltas, puruháes, panzaleos, cañaris, quitus, hambatus e outros, que foron sometidos mediante a potencia militar inca e por pactos entre os monarcas locais e os delegados do Imperio. Durante o Incario, construíronse algúns asentamentos, sendo dos máis importantes Ingapirca e Tumipampa (Tomebamba). A permanencia desta situación non foi maior de 60 anos.

En 1534, o español Sebastián de Benalcázar conquistou terras ecuatorianas. Este, unha vez tomada a capital, Quito, o maior asentamento de poboación prehispánico en 1563, refundouna como cidade española, capital da Presidencia de Quito e Real Audiencia de Quito formando parte do Vicerreinado do Perú. Os españois utilizaron non só os asentamentos urbanos indíxenas como base das novas cidades mestizas, senón que tamén usaron varios elementos da estrutura social autóctona para colonizar os territorios que ocuparon; os indíxenas superábanos en número, mais os españois tiñan unha maior destreza militar, polo que someteron as poboacións indíxenas. Os Incas, ademais de estar en guerras internas, descoñecían as armas de fogo. Dise que moitos indíxenas pensaron que os españois que montaban os seus cabalos eran seres de catro patas, e comparaban o son dos canóns co dos tronos, mais non pasou moito tempo ata que os indíxenas comezaron a defenderse a pesar da súa desvantaxe.

En 1739, integrouse o Vicerreinado de Nova Granada xunto con Caracas, Panamá e Santa Fé de Bogotá. Para o sometemento indíxena utilizáronse oprobiosas institucións, como a Mita e a Encomienda, que reduciron gran parte da poboación; ademais enfermidades como o sarampelo reduciron a poboación indíxena. Isto fixo que para o traballo forzado se trouxese poboación africana negra, na calidade de escravos, o que contribuíu á mestizaxe do Ecuador actual.

Os primeiros movementos empezaron en 1809 coa rebelión dos crioulos contra o dominio español coñecida como Primeiro Grito de Independencia Americana. Aínda que tamén existiron outros precursores como Eugenio Espejo, indíxena que lanzou as primeiras proclamas por escrito na publicación El Nuevo Luciano de Quito. Os sublevados formaron unha Xunta de Goberno provisional o 10 de agosto de 1809 en Quito, mais os participantes acabaron sendo encarcerados e asasinados na Matanza do 2 de agosto de 1810. Aínda que nesta data non se falaba explicitamente da independencia de Ecuador, senón de fundar unha república monárquica ou unha monarquía republicana e de cambiar as autoridades afrancesadas de Quito, mantendo a fidelidade ao rei Fernando VII^[6], parte da historiografía de Ecuador considera este acontecemento como o Primeiro Grito de Independencia Hispanoamericana e o inicio do proceso de emancipación da rexión.

Rematado o dominio francés e coa negativa do rei de España, Fernando VII, de acatar A Pepa, desatáronse na América española unha serie de revoltas independentistas. Así, a antiga Presidencia e Audiencia de Quito consegue escindirse na Batalla de Pichincha do 24 de maio de 1822, grazas ao Mariscal Antonio José de Sucre, lugartenente de Simón Bolívar.

Os territorios de Quito e Guayaquil (que se separaran de España o 9 de outubro de 1820 e mantiñan un goberno propio) incorporáronse na Gran Colombia baixo o nome de Distrito do Sur. Á Gran Colombia tamén se anexionaría o resto da terra ecuatoriana. O colapso da nova república deu lugar á formación dos estados de Nova Granada (actuais Colombia e Panamá), Venezuela e Ecuador en 1830.

A República de Ecuador como tal naceu en 1830, cando abandonou definitivamente a federación da Gran Colombia. Para a nacente nación agardábase como presidente a Antonio José de Sucre, mais este foi asasinado, segundo algunhas versións, polo venezolano Juan José Flores, quen tomaría cargo como o primeiro presidente da República de Ecuador. Flores recolleu un país en caos e estivo mandando durante quince anos consecutivos, interrompidos de 1934 até 1893, cando sería o presidente Vicente Rocafuerte, aínda que o venezolano retomaría o poder despois. Cando Flores volveu, os grupos de poder da costa levantáronse co obxectivo de eliminar o militarismo estranxeiro. O presidente para o cargo foi José Joaquín de Olmedo, pensador de Guayaquil, que só se mantivo no poder até que o lexislativo convocou eleccións e se nomeou a Vicente Ramón Roca como presidente de Ecuador. Dende 1845 a 1859 viviuse un período de gobernos liberais até unhas eleccións onde se tornou presidente Gabriel García Moreno dende 1859 até 1875, ano no que foi asasinado.

Trala morte de Gabriel García Moreno os dous partidos políticos de Ecuador trataron de unificar o seu pensamento. Antonio Borrero Cortázar foi o primeiro presidente froito desta unificación, pero só durou un ano no poder e sería seguido por Ignacio de Veintimilla e a posterior aparición do reformista Eloy Alfaro. No período do presidente Luis Cordero realizouse a coñecida Venda da Bandeira, o que desencadeou unha revolta militar que deu orixe ao liberalismo ecuatoriano con Eloy Alfaro como presidente constitucional.

Houbo un Goberno Plural Civil-Militar no cal cada integrante da xunta gobernaba durante unha semana, gobernando así até marzo de 1926 cando a xunta cesou a súa actividade e se nomeou como presidente a Isidro Ayora quen expediu unha nova constitución. En 1930 produciuse unha deflación xeral e Ayora viuse obrigado a renunciar, deixando o poder ao ministro de Goberno, Luis Larrea Alba, quen asumiu o poder o 24 de agosto de 1931 e ante a negativa do congreso para adquirir poderes plenos, decidiu disolvelo e o pobo reaccionou fronte á ditadura e así entregou o poder ao presidente do Senado Alfredo Baquerizo Moreno quen convocou comicios presidenciais para outubro, e tras unha serie de problemas de gobernos, Velásco Ibarra chegaría en 1934.

Unha serie de protestas comezaron o 3 de outubro de 2019 contra o fin dos subsidios e as medidas de austeridade adoptadas polo Presidente de Ecuador Lenín Moreno e a súa administración. O 10 de outubro, os manifestantes tomaron a capital, Quito causando que o Goberno de Ecuador se trasladase a Guayaquil,^[7] mais coa intención de regresar para Quito.^[8]

O actual Estado Ecuatoriano está conformado por cinco poderes estatais: o Poder Executivo, o Poder Lexislativo, o Poder Xudicial, o Poder Electoral e o Poder de Transparencia e Control Cidadán.

A función executiva está delegada no Presidente de Ecuador, actualmente exercida por Lenín Moreno, elixido para un período de catro anos (coa capacidade de ser reelecto unha soa vez). É o Xefe de Estado e de Goberno, é responsable da administración pública. Nomea a Ministros de Estado e servidores públicos. Define a política exterior, designa o Chanceler da República, así como embaixadores e cónsules. Exerce a máxima autoridade sobre as Forzas Armadas de Ecuador e a Policía Nacional de Ecuador, nomeando ás súas autoridades.

A función lexislativa corresponde á Asemblea Nacional da República de Ecuador, escolleita cada catro anos, unicameral, e composta por 124 asembleístas (15 por asignación nacional). É a encargado de redactar leis, fiscalizar os órganos do poder público, aprobar tratados internacionais, orzamentos...

A Función Xudicial delégase na Corte Nacional de Xustiza (CNJ), Cortes Provinciais, Tribunais e Xulgados. A CNJ estará composta por 21 xuíces para un período de nove anos (sen poderse reelixir) e renovarase un terzo da mesma cada tres anos.

O poder electoral garante o exercicio dos dereitos políticos e a organización da cidadanía. Está representada polo Consello Nacional Electoral (CNE) e o Tribunal Contencioso Electoral (TCE).

O poder cidadán está conformado polo Consello de Participación Social e Control Cidadán, o Valedor (Defensoría) do Pobo, a Contraloría Xeral do Estado e as superintendencias. As súas autoridades exercerán os seus postos durante cinco anos. Este poder encárgase de promover plans de transparencia e control público, así como plans para deseñar mecanismos para combater a corrupción.

En 1999, o sistema produtivo e financeiro do país sufriu un colapso, e deixou de pagar a súa débeda externa. O presidente Jamil Mahauad anunciou a dolarización, mais un golpe de estado en xaneiro de 2000 expulsouno do poder. A situación comezou a mellorar co goberno de Gustavo Noboa que aprobou reformas económicas e esa dolarización. En febreiro de 2003, entrou o novo presidente electo, Lucio Gutiérrez e o 15 de xaneiro de 2007 asumiu a presidencia Rafael Correa. O presidente dende 2017 é Lenín Moreno. Dende 1936, o voto é obrigatorio para todos os alfabetizados entre 18 e 65 anos, optativo para tódolos demais.

• Guayaquil
• Galápagos
• Galápagos

O territorio ecuatoriano divídese en rexións, provincias, cantóns e parroquias, recoñécese tamén unha organización particular para as metrópoles en Distritos Metropolitanos.

División por provincias de Ecuador
		#	Provincia	Capital
		1	Azuay	Cuenca
		2	Bolivar	Guaranda
		3	Cañar	Azogues
		4	Carchi	Tulcán
		5	Chimborazo	Riobamba
		6	Cotopaxi	Latacunga
		7	El Oro	Machala
		8	Esmeraldas	Esmeraldas
		9	Galápagos	Puerto Baquerizo Moreno
		10	Guayas	Guayaquil
		11	Imbabura	Ibarra
		12	Loja	Loja
		13	Los Ríos	Babahoyo
		14	Manabí	Portoviejo
		15	Morona Santiago	Macas
		16	Napo	Tena
		17	Orellana	Francisco de Orellana
		18	Pastaza	Puyo
		19	Pichincha	Quito
		20	Santa Elena	Santa Elena
		21	Santo Domingo de los Tsáchilas	Santo Domingo
		22	Sucumbíos	Nueva Loja
		23	Tungurahua	Ambato
		24	Zamora Chinchipe	Zamora

Ecuador é un dos menores países da América do Sur e, con Chile, o único que non comparte fronteira co Brasil. A paisaxe está dominada polos Andes, que atravesan o centro do país no sentido norte-sur, con altitudes que chegan aos 6.267 m no Chimborazo (practicamente no centro do país). Ó leste dos Andes, preto de 1/4 do territorio está integrado na bacia Amazónica, e ó oeste esténdese unha das máis extensas planicies costeiras da costa sur-americana do Pacífico.

A capital, Quito, localízase nos Andes e non é a maior cidade do país. Ese título correspóndelle a Guayaquil, un porto de mar no golfo de Guayaquil, no suroeste.

O clima varía coa altitude, sendo tropical no litoral e na Amazonia e tornándose cada vez máis frío a medida que a altitude aumenta, nos Andes.

A economía de Ecuador depende moito da produción de petróleo, que xera o 40% das exportacións do país. Consecuentemente, as flutuacións do prezo deste produto nos mercados mundiais ten grande impacto nas finanzas do país. Tamén depende das transferencias de diñeiro recibidas de ecuatorianos no exterior, e da exportación de bananas e doutros produtos primarios.

• Sanjuanito
• Tonada
• Pasillo
• Pasacalles
• Yaraví

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Ecuador