Ulan Bator

Ulan Bator; Улаанбаатар; ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ; ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ
	lehen mailako herrialde azpibanaketa
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Mongolia
Izen ofiziala	Улаанбаатар
Jatorrizko izena	Улаанбаатар; ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ
Posta kodea	210
Geografia
Koordenatuak	47°55′17″N 106°54′20″E / 47.92136°N 106.90551°E
Azalera	4.704 km²
Altuera	1350
Mugakideak	Khentii Province (en) eta Töv Province (en)
Demografia
Biztanleria	1.396.288 (2015); −80.886 (2018)
Dentsitatea	297 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1639 eta 1649
Telefono aurrizkia	11
Ordu eremua	UTC+08:00
Hiri senidetuak	Taipei, Adana, Leeds (en) , Oakland, New Delhi, Delhi, Irkutsk, Seul, Denver, Kolonbo, Tianjin, Krasnoiarsk, Ulan-Ude, Pekin, San Petersburgo eta Maardu (en)
Matrikula	УБ_ eta УН_
	http://www.ulaanbaatar.mn/ www.ulaanbaatar.mn

Ulan Bator^[1]^[2] (mongolieraz: Улаанбаатар, ᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ, ʊɮɑːŋ.bɑːtʰɑ̆r ahoskatua) Mongoliako hiriburua eta hiri handiena da. Tuul ibaiaren haranean dago. 2013an 1.318.100 biztanle zituen^[3].

Kultura, hezkuntza, administrazio eta industria (mekanika industria, ehungintza, larrugintza) gune garrantzitsua da. 1921. urteko iraultzaren aurretik erlijiogunea eta tearen bideko (Pekin-Kalgan-Irkutsk) karabanen geltokia baino ez zen. 1966. urtean uholdeek suntsitu zuten hiria^[4].

Ezaugarriak

Herrialdearen iparraldean dago, Mongoliaren erdigunearen zertxobait ekialdean, Bogdh Khan, Songino Khairkhan, Chingeltei eta Bayanzurkh mendiek sortzen duten aranean, 1.350 metroko altitudean. Hiria Tuul ibaiak zeharkatzen du.

Ulan Bator herrialdearen kultura, industria eta finantzagune nagusia da. Halaber, benetako garraio-korapiloa: Mongoliako hiri nasusiak karreteraz konektatuta daude eta Tansmongoliar trenbidea zein trenbide txinatarren sistema bertatik igarotzen da.

Ulan Bator.

Historia

Bogd Khan Uul mendiaren magalean orain 3.000 urteko margolanak aurkitu izan dira, Brontze Arokoak. Margo horietan izakiak eta animaliak deskribitzen dira. Antzeko margolanak ere Siberiako hegoaldean eta Hövsgöl hirian aurkitu izan dira. Horien arabera, nomada zen kultura amankomunetaz pentsa daiteke. Hiriaren inguruan ere Xiongnu hilerriak daude, 2.000 urtekoak. Ulan Batorren, bestetik, inperio nomada desberdinak ezagutu ziren: Xiongnu, Xianbei, Rouran, Gokturk, Uigur, Kitán eta Mongolen Inperioal. Azkenik, hiritik gertu ere, Tuul ibaiaren Baso Beltzan, Kerait herriaren Toghrulen jauregiaren aztarnak aurkitu izan dira.

Ulan Bator 1639an sortu zen, hasieran Urga izeneko monasterio budisten gunea bezala. Errusia eta Txina arteko leku estrategikoan zegoela eta, horri esker XIX. mendearen bigarren erdialdean herriak goraldia ezagutu zuen. Hiru mendetan herrialdea Txinako boterepean egon zen.

XX. mendea oso gogorra izan zen hirirako. Mende hasieran 25.000 biztanle zituen; horietako 10.000 monje budistak edo monasterietako langileak ziren.^[5] 1911an, Txinan Qing dinastiaren garaian, hiria erabateko suntsitze prozesuan zegoen. Mongoliako buruzagi batzuk txinatarren boterearekin bukatzeko asmoz bildu ziren. 1911ko abenduaren 29an Bogd Khanek herrialdearen independetzia aldarrikatu zuen, Mongoliako izenarekin. Khüree hiriburua bezala izendatu zuen. Hala ere, 1914ean, Errusia eta Txina Mongolia Txunako lurralde autonomo bezala izendatu zuten. Bogd Khanek bere aurkako jarrera erakutsi zuen baina, hala ere, 1919an armada txinatarrek Urga okupatu zuten eta Bord espetxeratu zuten.^[6]

1921aren otsailean, errusiarrek, tibetarrek eta mongolek, Mugimendu Zurian, Roman von Ungern-Sternberg errusiar buruzagiaren agindupean, hiria askatu zuten, Bogd libre utzi zuten eta militar txinatarrak akabatu zituzten. Jarraian ere hirian bizi ziren juduen aurkako pogrom odoltsua egin zen.^[7] 1921ko otsailaren 22an, Urgan, Bogd Khan Mongoliako Khan bezala koronatu zuten. Bitartean, Errusian, sobietikoen laguntzarekin, Damdin Sükhbaatar agindupean, armada komunista antolatu zen eta, martxoan, muga gurutzatu zuten. Haien aurrean Urgenek ekainean erabateko porrota pairatu zuen. Ondoren, komunistek Urga hartu zuten. 1924ko urriaren 29an hiriaren izena aldatu zuten: Urgaren ordez, Ulaanbaatar («heroi gorria») deitu zioten. Izen berriak urte horretan berean hil zen Sukhbaatarri egiten zion erreferentzia.

Komunisten garaipean erlijioaren aurkako mugimendua indartu zuen eta 30. hamarkadan zehar tenpluak eta monasterioak txikitu zituzten. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, bestetik, sobietarren eragina handia izan zen. Garai sozialista horretan mongol estiloko etxeak bota ziren, estilo sobietikoen eraikinak altxatzeko.

XX. mendean hiri handia bihurtu zen, boulevar zabalekin eta eraikin handiagoekin, gehiena sobietar estilokoa. Haren egituran sobietar estiloko erdigunea dago, hormigoizko dorreez eta yurtaz inguratuta. Azpimarratzeko da 1966. urtea da. Urte horretan uholde handiak pairatu zituzten eta hiria suntsituta gelditu zen.

XX. mende amaieran sobietarren aurkako mugimendua indartu zen batez ere Ulan Batorren sortua. Ondorioz, Mongoliako iraultza demokratikoa sortu zen. Hor kokatu behar da demokrazia eta merkatu-ekonomiaren aldeko aldaketa. 1989ko abenduaren 10ean perestroika eta glasnost erreibindikatu zuten. Horrekin batera hauteskunde libreak eta erreforma ekonomikoa eskatzen zuten. 1990ean Lenin Museoan mila pertsona inguru bildu ziren. Manifestazio batzuk ondoren oposizioko lehen alderdia sortu zen. Martxoaren 7an, Sukhbaatar plazan, hamar disidente gose-grebari ekin zioten. Laster jarraitzaile asko bildu zitzaien, protesta xumea erraldoia bihurtuz. Errepresioaren ondorioz, hildako bat 70 pertsona zaurituak izan ziren. Martxoaren 9an Mongoliako Herriaren Alderdi Iraultzaileak boterea utzi behar izan zuen. Uztailan hauteskunde libreak antolatu ziren eta, diferentzia handiz, komunistek irabazi zuten berriro ere.

Azken hamarkadetan Ulan Bator asko handitu da batez ere migrazioari esker. Biztanle berri horietako asko yurtetan bizi dira. Gaur egun Mongoliako populazioaren %40a hiri honetan bizi da, milioi bat pertsonak. Horrek arazo ugari sortu ditu: kutsadura, pobrezia, garraio arazoak... 2008an, alderdi batzuek urte horretan ospatutako hauteskundetan iruzurra salatu zuten eta, ondorioz, matxinadak eragin ziren. Jendetzak Alderdi Iraultzaren egoitzari eraso eta erre egin zuten. Matxinadan bost pertsona hil ziren eta 300 zaurituak gertatu ziren. Hala ere, nazioarteko behatzaileek hauteskudeak garbiak izan zirela aldarrikatu zuten.^[8]

Klima

Datu klimatikoak (Ulan Bator)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	-6	2	18	24	30	36	33	33	28	23	11	0	36
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	−15.6	−11.4	−2.0	8.3	16.8	21.6	22.7	21.5	15.6	6.8	−4.4	−13.7	5.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	−26.5	−24.1	−15.4	−5.8	2.7	8.3	11.2	9.3	2.2	−6.0	−16.2	−23.8	−7.01
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-44	-44	-39	-24	-12	-4	1	-7	-11	-27	-36	-43	-44
Pilatutako prezipitazioa (mm)	1.1	1.7	2.7	8.3	13.4	41.7	57.6	51.6	26.2	6.4	3.2	2.5	216.4
Euri egunak (≥ 1 mm)	0	0	1	2	4	5	10	8	3	2	1	0	36
Elur egunak (≥ 1 mm)	1	1	1	0	0	0	0	0	0	0	1	1	5
Eguzki orduak	176.7	206.2	266.6	264.0	300.7	270.0	248.0	257.3	246.0	226.3	177.0	155.0	2793.8
Iturria: Hong Kong Observatory ^[9]

Ondarea eta eraikinak

Choijin Lama monasterioa.
Gandantegchinlingo monasterioa.
Historia Naturalaren museoa.
Mongoliako Historiaren Museo Nazionala.
Bogd Khanen Neguko Jauregia.
Mongoliako Opera eta Balleten Antzoki Nazional Akademikoa.
Sujbaatarin plaza.
Zaisan oroigarra.
Kirolen Estadio Nazionala.
Gorji-Terelzh Parke Nazionala (Ulan Batorretik 70 milometrotara).

Galeria

Mongoliako heroia.
Buda erraldoia Ulan Batorren.
Sükhbaatar mausoleoa.
Gobernuaren jauregia.
Panoramika.
Haur bat.

Herri eta hiri senidetuak

Ulan Bator ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Adana (Turkia) Delhi (India) Denver (Colorado) (Ameriketako Estatu Batuak)^[10]	Irkutsk (Errusia) Kolonbo (Sri Lanka) Krasnoiarsk (Errusia)	Leeds (Ingalaterra) (Erresuma Batua) New Delhi (India)	Oakland (Kalifornia) (Ameriketako Estatu Batuak)^[11] Seul (Hego Korea)	Taipei (Taiwan) (1997)^[12] Tianjin (Txina)