Neidio i'r cynnwys

Dionysus

Oddi ar Wicipedia
Dionysus neu Bacchus
Duw gwin, tyfiant, gwyliau, theatr
Delw Rufeinig o Dionysus
PreswylfaMynydd Olympus
RhieniZeus a Semele
Zeus a Persephone
PlantPriapus, Hymen, Thoas, Staphylus, Oenopion, Comus, Phthonus, Charites, Deianira
GwyliauBacchanalia, Dionysia

Yng nghrefydd a myth Groeg yr Henfyd Dionysus [neu Dionysos neu Dionysios] ( /d.əˈnsəs/ Groeg yr Henfyd: Διόνυσος) yw duw y gwin, perllannau a ffrwythau, llystyfiant, ffrwythlondeb, gwyliau, gwallgofrwydd, gwallgofrwydd defodol, ecstasi crefyddol, a theatr.[1][2] Roedd hefyd yn cael ei adnabod fel Bacchus (/ˈbækəs/ /ˈbɑːkəs/ Groeg yr Henfyd: Βάκχος) gan y Groegiaid (enw a fabwysiadwyd yn ddiweddarach gan y Rhufeiniaid ) am wylltineb y dywedir ei fod yn ei tarddu o'r enw baccheia.[3] Fel Dionysus Eleutherius ("y rhyddfrydwr"), mae ei win, ei gerddoriaeth, a'i ddawns ecstatig yn rhyddhau ei ddilynwyr o unrhyw ofn a gofal hunanymwybodol, ac yn gwyrdroi cyfyngiadau gormesol y pwerus.[4] Mae ei thyrsus, teyrnwialen coesyn ffenigl, sydd weithiau'n cael ei glwyfo gan eiddew ac yn diferu â mêl, yn ffon llesol ac yn arf a ddefnyddir i ddinistrio'r rhai sy'n gwrthwynebu ei gwlt a'r rhyddid y mae'n ei gynrychioli.[5] Credir bod y rhai sy'n ymwneud â'i ddirgelion yn cael eu meddiannu a'u grymuso gan y duw ei hun.[6][7]

Mae ei darddiad yn ansicr, a'i gwltiau yn nodweddu amrywiol ffurfiau; disgrifir rhai gan ffynonellau hynafol fel Thracian, eraill fel Groegwr.[8][9][10] Yn Orphism, yr oedd yn fab i Zeus a Persephone, agwedd isfydol o Zeus; neu fab Zeus a anwyd ddwywaith, a'r farwol Semele. Mae'r Dirgelion Eleusinaidd yn ei gysylltu ag Iacchus, mab neu ŵr Demeter. Mae'r rhan fwyaf o gofnodion yn nodi iddo gael ei eni yn Thrace, teithio dramor, a chyrraedd Gwlad Groeg fel tramorwr. Gall ei briodoledd o fod yn "dramorwr" sy'n cyrraedd fel duw allanol fod yn gynhenid ac yn hanfodol i'w gwltiau, gan ei fod yn dduw epiffani, a elwir weithiau yn "dduw a ddaw".[11]

Roedd gwin yn ganolbwynt crefyddol yng nghwlt Dionysus a hwn oedd ei ymgnawdoliad daearol.[12] Gallai gwin leddfu dioddefaint, dod â llawenydd, ac ysbrydoli gwallgofrwydd dwyfol.[13] Roedd gwyliau Dionysus yn cynnwys perfformiadau o ddramâu cysegredig yn actio ei fythau, y sbardun cychwynnol y tu ôl i ddatblygiad theatr yn niwylliant y Gorllewin.[14] Mae cwlt Dionysus hefyd yn "gwlt yr eneidiau"; mae ei faesadau yn porthi y meirw trwy waed-offrymau, ac y mae yn gweithredu fel cymunwr dwyfol rhwng y byw a'r meirw.[15]

Dryswch yr enw yn Gymraeg

[golygu | golygu cod]

Gwelir sawl amrywiad ar yr enw Dionysus mewn llenyddiaeth Gymraeg, sy'n gallu peri dryswch. Yng "nghyfaddasiad" Gareth Miles o'r ddrama Y Bacchai (1991) mae'n defnyddio'r ffurf "Dionysios" tra bod Huw Lloyd Edwards yn ei gyfieithiad o Llyffantod (1973) yn defnyddio "Dionysos".

Tarddiad

[golygu | golygu cod]
Dionysus yn ymestyn cwpan yfed ( kantharos ) ( diwedd y chweched ganrif CC )

Y rhagddodiad deuol yn yr Hen Roeg Διόνυσος (Diónūsos; [ di.ó.nyː.sos ]) wedi'i gysylltu ers hynafiaeth â Zeus (genedigol Dios), ac mae'r amrywiadau ar yr enw i'w gweld yn cyfeirio at y Diosnysos gwreiddiol. [16] Yr ardystiad cynharaf yw ffurf darddiadol Groeg Mycenaean di-wo-nu-so,[17][18] a ganfuwyd ar ddwy dabled garreg yn Mycenaean Pylos a'u dyddio i'r ddeuddegfed neu'r drydedd ganrif ar ddeg CC. Yn y Mycenaean Groegaidd, gwelir Zeus fel di-wo.[19] Mae'r ail ran -nūsos yn darddiad anwybodus.[18] Efallai bod cysylltiad â Mynydd Nysa, man geni'r duw yn chwedloniaeth Groegaidd, lle cafodd ei fagu gan yr ellyllon [nymphs] (the Nysiads),[20] er i Pherecydes o Syros honi bod nũsa yn hen air am "goeden" erbyn y chweched ganrif CC.

Ystyr ac amrywiadau

[golygu | golygu cod]

Mae amrywiadau diweddarach yn cynnwys Dionūsos a Diōnūsos yn Boeotia; Dien(n)ūsos yn Thesalia; Deonūsos a Deunūsos yn Ionia; a Dinnūsos yn Aeolia, ymysg amrywiadau eraill. Ceir y rhagddodiad Dio- mewn enwau eraill, megis enw'r Dioscures, a gall ddeillio o Dios, o'r enw Zeus.[21]

Dywed Nonnus, yn ei Dionysiaca, fod yr enw Dionysus yn golygu "Zeus-herciog" a bod Hermes wedi enwi'r Dionysus newydd-anedig yn hyn, "oherwydd i Zeus wrth gario ei faich, ac o ganlyniad i'w glun, godi un droed yn herciog, a bod nysos yn yr iaith Syracwsaneg yn golygu hercio [limping]".[22] Yn ei nodyn i'r perwyl hyn, mae W.H.D Rouse yn nodi "Prin y mae angen dweud bod yr etymolegau hyn yn anghywir".[22] Mae'r Suda, gwyddoniadur Bysantaidd sy'n seiliedig ar ffynonellau clasurol, yn nodi bod Dionysus wedi'i enwi "o gyflawni [διανύειν] sy'n cynrychioli pawb sy'n byw'r bywyd gwyllt. Neu o ddarparu [διανοεῖν] popeth i'r rhai sy'n byw'r bywyd gwyllt."[23]

Gwraidd

[golygu | golygu cod]
Buddugoliaeth Dionysus, mosaig o Dŷ Poseidon, Amgueddfa Mosaig Zeugma.

Roedd academyddion yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, gan ddefnyddio astudiaeth o ieitheg a mytholeg gymharol, yn ystyried Dionysus fel duw estron a gafodd ei dderbyn yn hwyr ac anfoddog i'r pantheon Groegaidd, ar sail ei fythau thematig fel - duw sy'n yn treulio llawer o'i amser ar y ddaear dramor, ac yn brwydro am dderbyniad pan fydd yn dychwelyd i Wlad Groeg. Fodd bynnag, mae tystiolaeth fwy diweddar wedi dangos bod Dionysus mewn gwirionedd yn un o'r duwiau cynharaf a ardystiwyd yn niwylliant Groeg ar y tir mawr.[13] Daw'r cofnodion ysgrifenedig cynharaf o addoliad Dionysus o Wlad Groeg Mycenaaidd, yn benodol ym Mhalas Nestor yn Pylos a'r cyffiniau, dyddiedig i tua 1300 CC.[24]

Mae cofnodion Mycenaean eraill o Pylos yn cofnodi addoli duw o'r enw Eleuther, a oedd yn fab i Zeus, ac aberthwyd ychen iddo. Mae'r cysylltiad â Zeus ac ychen, yn ogystal â chysylltiadau etymolegol rhwng yr enw Eleuther neu Eleutheros â'r enw Lladin Liber Pater, yn awgrymu y gallai hwn fod yn enw arall ar Dionysus. Yn ôl Károly Kerényi, mae'r cliwiau hyn yn awgrymu bod crefydd graidd Dionysus yn ei lle hyd yn oed yn y drydedd ganrif ar ddeg CC, yn ogystal â'i fythau pwysig.

Mae'r ddelwedd hynaf y gwyddys amdani o Dionysus, ynghyd â'i enw, i'w chael ar ddeinosor gan y crochenydd Attic Sophilos tua 570 CC ac mae wedi'i leoli yn yr Amgueddfa Brydeinig.[25] Erbyn y seithfed ganrif, mae eiconograffeg a ddarganfuwyd ar grochenwaith yn dangos bod Dionysus eisoes yn cael ei addoli fel mwy na dim ond duw sy'n gysylltiedig â gwin. Roedd yn gysylltiedig â phriodasau, marwolaeth, aberth, a rhywioldeb, ac roedd ei osgordd o satyrs a dawnswyr eisoes wedi'i sefydlu. Thema gyffredin yn y darluniau cynnar hyn oedd metamorffosis, wrth law’r duw, ei ddilynwyr yn greaduriaid cymysgryw, a gynrychiolir fel arfer gan ddychanwyr dof a gwylltion, gan gynrychioli’r trawsnewidiad o fywyd gwâr yn ôl i natur fel ffordd o ddianc.[13]

Addoli a gwyliau yng Ngwlad Groeg

[golygu | golygu cod]

Roedd addoliad Dionysus wedi sefydlu'n gadarn erbyn y seithfed ganrif CC.[26] Dichon iddo gael ei addoli mor foreu a tua 1500–1100 CC gan Roegiaid Myceneaidd;[27][28] ac mae olion cwlt Dionysiaidd hefyd wedi'u darganfod yng Nghreta hynafol Minoaidd.[24]

Dionysia

[golygu | golygu cod]

Cysegrwyd gwyliau Dionysia, Haloa, Ascolia a Lenaia i Dionysus.[29] Roedd y Dionysia Wledig (neu Dionysia Leiaf) yn un o'r gwyliau hynaf a gysegrwyd i Dionysus, a ddechreuwyd yn Attica, ac mae'n debyg ei fod yn dathlu tyfu gwinwydd. Fe'i cynhaliwyd yn ystod mis gaeaf Posideon (yr amser o amgylch heuldro'r gaeaf, Rhagfyr neu Ionawr modern). Canolbwyntiodd y Dionysia Wledig ar orymdaith, pan oedd y cyfranogwyr yn cario eitemau ffalig, torthau hir o fara, jariau o ddŵr a gwin yn ogystal ag offrymau eraill, a merched ifanc yn cario basgedi. Dilynwyd yr orymdaith gan gyfres o berfformiadau dramatig a chystadlaethau drama.[30]

Cynhaliwyd y Ddinas Dionysia (neu Dionysia Fwyaf) mewn canolfannau trefol fel Athen ac Eleusis, ac roedd yn ddatblygiad diweddarach, yn ôl pob tebyg yn dechrau yn y chweched ganrif CC. Roedd gorymdaith y Ddinas Dionysia yn debyg i'r dathliadau gwledig, ond yn fwy cywrain, ac yn cael ei harwain gan gyfranogwyr yn cario cerflun pren o Dionysus, ac yn cynnwys teirw aberthol a chytganau addurnedig. Roedd cystadlaethau dramatig y Dionysia Fwyaf hefyd yn cynnwys beirdd a dramodwyr mwy nodedig, a gwobrau i ddramodwyr ac actorion mewn categorïau lluosog.[30][14]

Addoli ôl-glasurol

[golygu | golygu cod]

Hynafiaeth Ddiweddar

[golygu | golygu cod]
Cerflun o Bacchus, Paris, Amgueddfa Louvre (ail ganrif OC)

Yn athroniaeth Neoplatonaidd a chrefydd yr Hynafiaeth Ddiweddar, roedd nifer y duwiau Olympaidd weithiau'n cael eu cyfrif fel 12 ar sail eu cylchoedd dylanwad. Er enghraifft, yn ôl Sallustius, "Jupiter, Neifion, a Fwlcan sy'n gwneuthur y byd; mae Ceres, Juno, a Diana yn ei weithredu; mae Mercwri, Fenws ac Apollo yn ei gysoni; ac, yn olaf, mae Vesta, Minerva, a Mawrth yn llywyddu arno gyda pŵer gwarchod."[31] Mae'r llu o dduwiau eraill, yn y system gred hon, yn bodoli o fewn y duwiau cynradd, a dysgodd Sallustius fod Bacchus yn byw yn Jupiter.[31]

Addoli o'r Oesoedd Canol hyd at y cyfnod Modern

[golygu | golygu cod]
Bacchus gan Paulus Bor

Dair canrif ar ôl teyrnasiad Theodosius I a welodd wahardd addoliad paganaidd ar draws Yr Ymerodraeth Rufeinig, teimlai Cyngor Quinisext 692 yng Nghaercystennin fod angen rhybuddio Cristnogion rhag cymryd rhan yn addoliad gwledig parhaus Dionysus. Yn benodol, gwahardd dydd gŵyl Brumalia, "dawnsiau cyhoeddus gan ferched", croeswisgo defodol, gwisgo masgiau Dionysaidd, a galw enw Bacchus wrth "wasgu'r gwin yn y gweisg" neu "wrth arllwys gwin i jariau".[32]

Yn y ddeunawfed ganrif, ymddangosodd Hellfire Clubs ym Mhrydain ac Iwerddon. Er bod gweithgareddau'n amrywio rhwng y clybiau, roedd rhai ohonyn nhw'n baganaidd iawn, ac yn cynnwys cysegrfeydd ac aberthau. Roedd Dionysus yn un o'r duwiau mwyaf poblogaidd, ochr yn ochr â duwiau fel Venus a Flora. Heddiw gellir dal i weld y cerflun o Dionysus a adawyd ar ôl yn Ogofâu Hellfire.[33]

Uniaethu â duwiau eraill

[golygu | golygu cod]

Osiris

[golygu | golygu cod]
Panel pren wedi'i baentio yn darlunio Serapis, a ystyriwyd yr un duw ag Osiris, Hades, a Dionysus yn yr Henfyd Diweddar. Yr ail ganrif OC.

Yn y dehongliad Groegaidd o'r pantheon Eifftaidd, roedd Dionysus yn aml yn cael ei uniaethu ag Osiris.[34]

Datganodd yr athronydd Heraclitus o'r bumed i'r bedwaredd ganrif CC, wrth uno gwrthgyferbyniadau, mai'r un duw yw Hades a Dionysus, hanfod bywyd annistrywiol (zoë).[35] Ymhlith tystiolaeth arall, mae Karl Kerényi yn nodi yn ei lyfr[36] fod yr Emyn Homerig "I Demeter", delweddau marmor addunedol a epithets i gyd yn cysylltu Hades â bod yn Dionysus.

Sabasio ac Yahweh

[golygu | golygu cod]

[[Delwedd:HandOfSabazius.JPG|bawd| Llaw efydd a ddefnyddir i addoli Sabazios (Amgueddfa Brydeinig).[37] Rhufeinig yr ail a'r cyntaf ganrif OC. Roedd dwylo wedi'u haddurno â symbolau crefyddol wedi'u dylunio i sefyll mewn gwarchodfeydd neu, fel yr un hwn, wedi'u cysylltu â pholion ar gyfer gorymdeithio.[37] Roedd y duw Phrygian Sabazios yn cael ei uniaethu bob yn ail â Zeus neu â Dionysus.

Yn y ganrif gyntaf, ymhlith gweinidogion Phrygian a gweinyddwyr defodau cysegredig Rhea a Dionysos, cysylltodd Strabo, Sabazios â Zagreus.[38]

Mytholeg

[golygu | golygu cod]
Genedigaeth Dionysus, ar sarcophagus bach a allai fod wedi'i wneud i blentyn ( Amgueddfa Gelf Walters )[39]

Roedd nifer o wahanol hanesion a thraddodiadau yn bodoli yn yr hen fyd ynglŷn â rhieni, genedigaeth, a bywyd Dionysus ar y ddaear, wedi'u cymhlethu gan sawl ailenedigaeth. Erbyn y ganrif gyntaf CC, roedd rhai mythograffwyr wedi ceisio cysoni'r amrywiol adroddiadau am enedigaeth Dionysus yn un naratif yn cynnwys nid yn unig genedigaethau lluosog, ond dau neu dri amlygiad gwahanol o'r duw ar y ddaear trwy gydol hanes mewn gwahanol oesau.

Penddelw marmor o Dionysus ifanc. Knossos, ail ganrif OC. Amgueddfa Archaeolegol Heraklion.

[[Delwedd:Protome_bearded_Dionysus_early_4_c_BC,_Prague_Kinsky,_NM-HM10_7671,_140956.jpg|de|bawd|254x254px| Protome wal o Dionysus barfog. Boeotia, dechrau'r 4g CC.]]

Teithiau a dyfeisio gwin

[golygu | golygu cod]

Pan dyfodd Dionysus, darganfu ddiwylliant y winwydden a'r modd o echdynnu ei sudd gwerthfawr, sef y cyntaf i wneud hynny;[40] ond Hera a'i trawodd â gwallgofrwydd, ac a'i gyrrodd allan yn grwydryn trwy barthau y ddaear. Yn Phrygia y dduwies Cybele, a oedd yn fwy adnabyddus i'r Groegiaid fel Rhea, a'i hiachâodd, ac a ddysgodd iddo ei defodau crefyddol, ac efe a gychwynnodd ar daith trwy Asia gan ddysgu i'r bobl amaethu'r winwydden. Y rhan enwocaf o'i grwydriadau yw ei daith i'r India, yr hon a barhaodd am rai blynyddoedd, meddir. Yn ôl y chwedl, pan gyrhaeddodd Alecsander Fawr ddinas o'r enw Nysa ger yr afon Indus, dywedodd y bobl leol fod eu dinas wedi'i sefydlu gan Dionysus yn y gorffennol pell a bod eu dinas wedi'i chysegru i'r duw Dionysus.[41] Cymerodd y teithiau hyn ryw fath o goncwestau milwrol; yn ôl Diodorus Siculus gorchfygodd yr holl fyd heblaw Prydain ac Ethiopia.[42]

Dychwelyd i Wlad Groeg

[golygu | golygu cod]

Gan ddychwelyd mewn buddugoliaeth i Wlad Groeg ar ôl ei deithiau yn Asia, daeth Dionysus i gael ei ystyried yn sylfaenydd yr orymdaith fuddugoliaethus. Ymdrechodd i gyflwyno ei grefydd i Wlad Groeg, ond gwrthwynebid ef gan lywodraethwyr oedd yn ei hofni, ar gyfrif yr anhwylderau a'r gwallgofrwydd a ddygai gyda hi.

Mewn un myth, wedi'i addasu yn nrama Euripides The Bacchae, mae Dionysus yn dychwelyd i'w fro genedigol, Thebes, sy'n cael ei reoli gan ei gefnder Pentheus. Nid yw Pentheus, yn ogystal â'i fam Agave a'i fodrybedd Ino ac Autonoe, yn credu genedigaeth ddwyfol Dionysus. Er gwaethaf rhybuddion y proffwyd dall Tiresias, maent yn gwadu ei addoliad ac yn ei wadu am ysbrydoli merched Thebes i wallgofrwydd.

Mae Dionysus yn defnyddio ei alluoedd dwyfol i yrru Pentheus yn wallgof, yna'n ei wahodd i ysbïo ar ddefodau ecstatig y Maenads, yng nghoed Mynydd Cithaeron. Mae Pentheus, yn gobeithio bod yn dyst i gyfeddach rhywiol, yn cuddio ei hun mewn coeden. Mae'r Maenads yn ei weld; wedi eu cythruddo gan Dionysus, maent yn ei gamgymryd am lew mynyddig ac yn ymosod arno â'u dwylo noeth. Y mae modrybedd Pentheus a'i fam Agave yn eu plith, ac y maent yn ei rwygo aelod o'i gorff. Mae Agave yn gosod ei ben ar benhwyad ac yn mynd â'r tlws at ei thad Cadmus.

Mae'r gwallgofrwydd yn cilo. Mae Dionysus yn feddylfryd ddwyfol, yn alltudio Agave a'i chwiorydd, ac yn trawsnewid Cadmus a'i wraig Harmonia yn seirff. Tiresias yn unig a arbedir.[43]

Yn Yr Iliad, pan glywodd y Brenin Lycurgus o Thrace fod Dionysus yn ei deyrnas, carcharodd ddilynwyr Dionysus, y Maenads. Ffodd Dionysus a llochesu gyda Thetis, ac anfon sychder a gynhyrfodd y bobl i wrthryfela. Yna gyrrodd y duw y Brenin Lycurgus yn wallgof a chael iddo dorri ei fab ei hun yn ddarnau gyda bwyell gan gredu ei fod yn ddarn o eiddew, planhigyn sy'n sanctaidd i Dionysus. Honnodd oracl wedyn y byddai'r wlad yn aros yn sych ac yn ddiffrwyth tra byddai Lycurgus fyw, a'i bobl yn ei dynnu a'i chwarteru. Wedi ei ddyhuddo gan farwolaeth y brenin, cododd Dionysus y felltith.[44][45] Mewn fersiwn amgen, weithiau'n cael ei darlunio mewn celf, mae Lycurgus yn ceisio lladd Ambrosia, un o ddilynwyr Dionysus, a drawsnewidiwyd yn winwydden a oedd yn gefeillio o amgylch y brenin cynddeiriog ac yn ei dagu'n araf.[46]

Disgyniad i'r isfyd

[golygu | golygu cod]

Disgrifia Pausanias, yn yr ail lyfr o'i Description of Greece, ddau draddodiad amrywiol ynghylch katabasis Dionysus, neu ddisgyniad i'r isfyd. Mae'r ddau yn disgrifio sut yr aeth Dionysus i'r byd ar ôl marwolaeth i achub ei fam Semele, a dod â hi i'w lle haeddiannol ar Olympus. I wneud hynny, bu'n rhaid iddo ymryson â'r ci uffern Cerberus, a ataliwyd drosto gan Heracles. Ar ôl achub Semele, daeth Dionysus â hi i'r amlwg o ddyfroedd anffafriol ar arfordir yr Argolid ger safle cynhanesyddol Lerna, yn ôl y traddodiad lleol.[47] Coffheir y digwyddiad chwedlonol hwn gyda gŵyl nos flynyddol, y mae'r grefydd leol yn cadw'r manylion yn gyfrinachol. Yn ôl Paola Corrente, gall ymddangosiad Dionysus o ddyfroedd y morlyn fod yn arwydd o fath o aileni iddo ef a Semele wrth iddynt ailymddangos o'r isfyd.[48][49] Mae amrywiad o'r myth hwn yn sail i gomedi Aristophanes Y Llyffantod.[48]

Mythau eraill

[golygu | golygu cod]

Dyfeisiwyd trydydd disgyniad gan Dionysus i Hades gan Aristophanes yn ei gomedi Y Llyffantod. Mae Dionysus, sef noddwr gŵyl ddramatig Athenaidd, y Dionysia, am ddod ag un o'r trasiediaid mawr yn ôl yn fyw. Ar ôl slam farddol, dewisir Aeschylus yn hytrach nag Euripides.Pan rwymodd Hephaestus Hera i gadair hudolus, mae Dionysus yn ei feddwi gan ei ddychwelyd i Olympus ar ôl iddo lewygu.

Epil a mamau
Epil Mamau
(?) Charites (Pasithea, Euphrosyne, Thalia) Aphrodite[50] neu Coronis[51]
Ceramus, Enyeus, Euanthes, Eurymedon, Latramys, Maron, Oenopion, Phanus, Peparethus, Phlias, Staphylus, Tauropolis, Thoas Ariadne
Carmanor[52] Alexirrhoe
Iacchus[53] a'i efaill[54] Aura
Medus[55] Alphesiboea
Phlias Araethyrea neu Chthonophyle
Priapus Aphrodite[56] neu Chione[57] neu Percote[58]
Telete, Satyrus, meibion eraill Nicaea
Narcaeus[59] Physcoa
Comus, Methe, Sabazius, Thysa[60] Anhysbys

Llenyddiaeth fodern ac athroniaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Dionysus wedi parhau i fod yn ysbrydoliaeth i artistiaid, athronwyr ac awduron yn y cyfnod modern. Yn The Birth of Tragedy (1872), cynigiodd yr athronydd Almaenig Friedrich Nietzsche fod tyndra rhwng egwyddorion esthetig Apolonia a Dionysaidd yn sail i ddatblygiad trasiedi Roegaidd; Roedd Dionysus yn cynrychioli'r hyn a oedd yn anhrefnus ac yn afresymol, tra bod Apollo yn cynrychioli'r rhesymegol a threfnus. Mae'r cysyniad hwn o gystadleuaeth neu wrthwynebiad rhwng Dionysus ac Apollo wedi'i nodweddu fel "chwedl fodern", gan mai dyfeisio meddylwyr modern fel Nietzsche a Johann Joachim Winckelmann ydyw, ac nid yw i'w gael mewn ffynonellau clasurol. Fodd bynnag, mae derbyniad a phoblogrwydd y thema hon yn niwylliant y Gorllewin wedi bod mor fawr, fel bod ei thanlinell wedi dylanwadu ar gasgliadau ysgolheictod clasurol.[61]

Ffilm fodern a chelfyddyd perfformio

[golygu | golygu cod]

Darluniodd Walt Disney Bacchus yn y rhan "Bugeiliol" o'r ffilm animeiddiedig Fantasia, fel cymeriad tebyg i Silenus.

Ym 1969, perfformiwyd addasiad o The Bacchae, o'r enw Dionysus in '69. Gwnaethpwyd ffilm o'r un perfformiad. Roedd y cynhyrchiad yn nodedig am gynnwys cyfranogiad y gynulleidfa, noethni, a dyfeisiadau theatrig.[62]

Poster The Frogs gan Sondheim

Ym 1974, addasodd Stephen Sondheim a Burt Shevelove gomedi Aristophanes Y Llyffantod yn sioe gerdd fodern, a lwyfannwyd ar broadway yn 2004 ac a gafodd ei hadfywio yn Llundain yn 2017. Mae'r sioe gerdd The Frogs yn dilyn disgyniad Dionysus i Hades i ddod â dramodydd yn ôl; fodd bynnag, caiff y dramodwyr eu diweddaru i'r oes fodern, a gorfodir Dionysus i ddewis rhwng George Bernard Shaw a William Shakespeare.[63]

Marwolaeth ac atgyfodiad

[golygu | golygu cod]

Mae rhai ysgolheigion yn uniaethu Dionysus ac Iesu â'r archeteip fytholegol o dduw sy'n marw ac yn atgyfodi.[64] Ar y llaw arall, nodwyd bod manylion marwolaeth ac ailenedigaeth Dionysus yn dra gwahanol o ran cynnwys a symbolaeth i Iesu. Mae'r ddwy stori yn digwydd mewn cyd-destunau hanesyddol a daearyddol gwahanol iawn. Hefyd, mae dull marwolaeth yn wahanol; yn y myth mwyaf cyffredin, cafodd Dionysus ei rwygo'n ddarnau a'i fwyta gan y Titaniaid, ond "yn y pen draw fe'i hadferwyd i fywyd newydd" o'r galon a oedd dros ben.[65][66]

Yr Achos

[golygu | golygu cod]

Mae paralel arall i’w weld yn Y Bacchae lle mae Dionysus yn ymddangos gerbron y Brenin Pentheus ar gyhuddiadau o hawlio diwinyddiaeth, sy’n cael ei gymharu â golygfa’r Testament Newydd o Iesu’n cael ei holi gan Pilat.[67][68] Fodd bynnag, mae nifer o ysgolheigion yn anghytuno â'r paralel hwn, gan fod y gwrthdaro rhwng Dionysus a Phentheus yn gorffen gyda Pentheus yn marw, wedi'i rwygo'n ddarnau gan y merched gwallgof, tra bod prawf Iesu yn dod i ben gydag ef yn cael ei ddedfrydu i farwolaeth. Mae’r anghysondebau rhwng y ddwy stori, gan gynnwys eu haddunedau, wedi peri i lawer o ysgolheigion ystyried stori Dionysus yn hollol wahanol i’r un am Iesu, heblaw am baralel yr arestiad, sef manylyn sy’n ymddangos mewn llawer o fywgraffiadau hefyd.[69]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
  • Methe ( duwies meddwdod )
  • Alpos a Nonnus
  • Anthesteria, Ascolia, Dionysia a Lenaia
  • Dirgelion Dionysaidd a Chwlt Dionysus
  • Pan (duw), Ampelos, Cybele a Silenus
  • Theatr Dionysus

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. Hedreen, Guy Michael. Silens in Attic Black-figure Vase-painting: Myth and Performance. University of Michigan Press. 1992. ISBN 9780472102952. p. 1
  2. James, Edwin Oliver. The Tree of Life: An Archaeological Study. Brill Publications. 1966. p. 234. ISBN 9789004016125
  3. Walter Burkert (1985). Greek Religion (yn Saesneg). Harvard University Press. t. 162. ISBN 0-674-36281-0
  4. Csapo, Eric (2016-08-03). "The 'Theology' of the Dionysia and Old Comedy". In Eidinow, Esther (gol.). Theologies of Ancient Greek Religion (yn Saesneg). New York: Cambridge University Press. t. 118. ISBN 978-1-316-71521-5.
  5. Olszewski, E. (2019). Dionysus’s enigmatic thyrsus. Proceedings of the American Philosophical Society, 163(2), 153–173.
  6. Ashe, Geoffrey (2000). The Hell-Fire Clubs: A History of Anti-Morality. Gloucestershire: Sutton Publishing. t. page=2. ISBN 9780750924023. Missing pipe in: |page= (help)CS1 maint: extra text (link)
  7. Euripides, Bacchae 379–385
  8. Thomas McEvilley, The Shape of Ancient Thought, Allsworth press, 2002, pp. 118–121. Google Books preview
  9. Reginald Pepys Winnington-Ingram, Sophocles: an interpretation, Cambridge University Press, 1980, p. 109 Google Books preview
  10. Zofia H. Archibald, in Gocha R. Tsetskhladze (Ed.) Ancient Greeks west and east, Brill, 1999, pp. 429 ff.Google Books preview
  11. Rosemarie Taylor-Perry, 2003. The God Who Comes: Dionysian Mysteries Revisited. Algora Press.
  12. Julian, trans. by Emily Wilmer Cave Wright. To the Cynic Heracleios. The Works of the Emperor Julian, volume II (1913) Loeb Classical Library.
  13. 13.0 13.1 13.2 Isler-Kerényi, Cornelia; Watson, Wilfred G. E. (2007). "An Iconography in Process". Dionysos in Archaic Greece. Brill. tt. 5–16. JSTOR 10.1163/j.ctt1w76w9x.7.
  14. 14.0 14.1 Brockett, Oscar Gross (1968). History of the Theatre. Boston: Allyn & Bacon. pp. 18–26.
  15. Riu, Xavier (1999). Dionysism and Comedy. Rowman and Littlefield. t. 105. ISBN 9780847694426.
  16. Beekes 2009.
  17. Palaima, Thomas G. University of Texas at Austin, 1998
  18. 18.0 18.1 Beekes 2009, t. 337.
  19. "The Linear B word di-wo". Palaeolexicon.
  20. Fox, p. 217, "The word Dionysos is divisible into two parts, the first originally Διος (cf. Ζευς), while the second is of an unknown signification, although perhaps connected with the name of the Mount Nysa which figures in the story of Lykourgos: ... when Dionysos had been reborn from the thigh of Zeus, Hermes entrusted him to the nymphs of Mount Nysa, who fed him on the food of the gods, and made him immortal."
  21. This is the view of Garcia Ramon (1987) and Peters (1989), summarised and endorsed in Janda (2010:20).
  22. 22.0 22.1 Nonnus, Dionysiaca 9.20–24.
  23. Suda s.v. Διόνυσος.
  24. 24.0 24.1 Kerényi, Karl. 1976. Dionysus. Trans. Ralph Manheim, Princeton University Press. ISBN 0691029156, 978-0691029153
  25. "dinos". British Museum. Cyrchwyd 2022-07-18.
  26. Ferguson, Everett (2003). Backgrounds of Early Christianity (yn Saesneg). Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 9780802822215.
  27. He appears as a likely theonym (divine name) in Linear B tablets as di-wo-nu-so (KH Gq 5 inscription),
  28. Raymoure, K. A. (November 2, 2012). "Khania Linear B Transliterations". Minoan Linear A & Mycenaean Linear B. Deaditerranean. "Possible evidence of human sacrifice at Minoan Chania". Archaeology News Network. 2014. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-03-17. Cyrchwyd 2014-03-17. Raymoure, K. A. "Khania KH Gq Linear B Series". Minoan Linear A & Mycenaean Linear B. Deaditerranean. "KH 5 Gq (1)". Dāmos: Database of Mycenaean at Oslo. University of Oslo.
  29. McConachie, B., Nellhaus, T., Sorgenfrei, F. C., & Underiner, T. (2016). Theatre Histories: An Introduction (3rd ed.). Routledge.
  30. 30.0 30.1 Sir Arthur Pickard-Cambridge. The Dramatic Festivals of Athens. Oxford: Clarendon Press, 1953 (2nd ed. 1968). ISBN 0-19-814258-7
  31. 31.0 31.1 Sallustius, On Gods and the World, ch. VI.
  32. Concilium Constantinopolitanum a. 691/2 in Trullo habitum. Canon 62. H. Ohme (ed.) Acta conciliorum oecumenicorum, Series Secunda II: Concilium Universale Constantinopolitanum Tertium, Pars 4. ISBN 978-3-11-030853-2. Berlin/Boston Oktober 2013.
  33. Ashe, Geoffrey (2000). The Hell-Fire Clubs: A History of Anti-Morality. Gloucestershire: Sutton Publishing. t. 114. ISBN 9780750924023.
  34. Rutherford 2016, p. 67.
  35. Heraclitus, encountering the festival of the Phallophoria, in which phalli were paraded about, remarked in a surviving fragment: "If they did not order the procession in honor of the god and address the phallus song to him, this would be the most shameless behavior. But Hades is the same as Dionysos, for whom they rave and act like bacchantes", Kerényi 1976, pp. 239–240.
  36. Kerényi 1967.
  37. 37.0 37.1 "British Museum Collection". britishmuseum.org. Cyrchwyd 2017-03-06.
  38. Strabo, Geography, 10.3.15.
  39. "Sarcophagus Depicting the Birth of Dionysus". The Walters Art Museum.
  40. Bull, 255
  41. Arrian, Anabasis of Alexander 5.1.1–2.2
  42. Bull, 253
  43. Euripides, Bacchae.
  44. Homer., The Iliad, ISBN 978-2-291-06449-7, OCLC 1130228845
  45. Homer, Iliad 6. 129 ff (trans. Lattimore): Mae hyn yn cyfeirio at fryn Nyseian a nyrsys Dionysus
  46. "British Museum – The Lycurgus Cup". Britishmuseum.org.
  47. Pausanias, Description of Greece book 2
  48. 48.0 48.1 Corrente, Paola. 2012. Dioniso y los Dying gods: paralelos metodológicos. Tesis doctoral, Universidad Complutense de Madrid.
  49. Corrente, Paola and Sidney Castillo. 2019. "Philology and the Comparative Study of Myths", The Religious Studies Project (Podcast Transcript). 3 June 2019. Transcribed by Helen Bradstock. Version 1.1, 28 May 2019. Available at: https://www.religiousstudiesproject.com/podcast/philology-and-the-comparative-study-of-myths/
  50. Anacreontea fragment 38. Dywedir fel arfer mai y merched ydynt Zeus ac Eurynome.
  51. Nonnus, Dionysiaca 48.548. Nonnus Mae N hefyd yn crybwyll Dionysus a Hera fel rhieni Gras, Pasithea.
  52. Pseudo-Plutarch, De fluviis 7.
  53. Nonnus, Dionysiaca 1.26–28 I pp. 4, 5, 48.245–247 III pp. 440–443, 48.848–968 III pp. 484–493.
  54. Unnamed brother of Iacchus, killed by Aura instantly upon birth.
  55. Pseudo-Plutarch, De fluviis 24.
  56. Pausanias, 9.31.2
  57. Scholia on Theocritus' Idylls 1.21
  58. Hesychius of Alexandria s. v. Priēpidos.
  59. Pausanias, 5.16.7.
  60. Strabo, 10.3.13. Mae'n dyfynnu drama o'r enw Palamedes sydd fel petai'n cyfeirio at Thysa
  61. Isler-Kerényi, C., & Watson, W. (2007). "Modern Mythologies: 'Dionysos' Versus 'Apollo'". In Dionysos in Archaic Greece: An Understanding through Images (pp. 235–254). Leiden; Boston: Brill. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/10.1163/j.ctt1w76w9x.13
  62. Greenspun, Roger (March 23, 1970). "Screen::De Palma's 'Dionysus in 69'". New York Times. Cyrchwyd 1 August 2017.
  63. Murray, Matthew. "The Frogs". Talkin' Broadway. Cyrchwyd 2 August 2017.
  64. Moles, John (2006). "Jesus and Dionysus in "The Acts Of The Apostles" and early Christianity". Hermathena (Trinity College Dublin) 180 (180): 65–104. JSTOR 23041662. https://archive.org/details/sim_hermathena_summer-2006_180/page/65.
  65. Detienne, Marcel. Dionysus Slain. Baltimore: Johns Hopkins, 1979.
  66. Evans, Arthur. The God of Ecstasy. New York: St. Martins' Press, 1989
  67. Wick, Peter (2004). "Jesus gegen Dionysos? Ein Beitrag zur Kontextualisierung des Johannesevangeliums". Biblica (Rome: Pontifical Biblical Institute) 85 (2): 179–198. http://www.bsw.org/?l=71851&a=Comm06.html. Adalwyd 2007-10-10.
  68. Powell, Barry B., Classical Myth. Second ed. With new translations of ancient texts by Herbert M. Howe. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice-Hall, Inc., 1998.
  69. Dalby, Andrew (2005). The Story of Bacchus. London: British Museum Press.
  70. According to Homer, Iliad 1.570–579, 14.338, Odyssey 8.312, Hephaestus was apparently the son of Hera and Zeus, see Gantz, p. 74.
  71. Hesiod, Theogony 927–929
  72. Hesiod, Theogony 886–890
  73. Hesiod, Theogony 183–200

 

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]