Tartessos

Tartessos

Math	dinas â phorthladd, teyrnas, diwylliant, pobl, gwareiddiad, diwylliant archeolegol, dinas hynafol
Daearyddiaeth
Lleoliad	Penrhyn Iberia
Gerllaw	Afon Guadalquivir
Cyfesurynnau	37°N 6.2°W
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Hyd at yr 20g, credai haneswyr mai gwareiddiad, diwylliant a dinas yr Henfyd oedd Tartessos (Groeg: Τάρτησσος), a leolwyd ar benrhyn Iberia. Ers yr 20g, fodd bynnag, profwyd mai ardal gyfoethog iawn o gwmpas Huelva, Sbaen ydyw, gyda phorthladd mewn lleoliad masnachol hynod bwysig. Yma, canfyddwyd oddeutu cant o feddfaeni, neu gerrig bedd ac arnynt ysgrif yr iaith Geltaidd.

Fe'i disgrifiwyd yn gyntaf gan y Groegiaid (gan gynnwys Herodotus) ac roedd yr ardal yn nodedig am ei mwynau, arian a tun. Yn ôl Hesychius lleolwyd "dinas Tartessos ger 'Colofnau Hercwles' (Culfor Gibraltar) a bod yno ffuredau ac anifeiliaid mytholegol milain iawn". Credwyd, tan yn ddiweddar, fod y ddinas, ers rhai canrifoedd, o dan y môr.

Yn 2009, cyflwynodd yr Athro John Koch, o'r Bwrdd Gwybodau Celtaidd yn Aberystwyth, ddamcaniaeth newydd a chwyldroadol iawn fod bron i gant o gerrig beddau yn ardal Tartessos, de Sbaen wedi'u hysgrifennu yn yr iaith Geltaidd, ac yn dyddio i gychwyn Oes yr Haearn. Fe'i cyhoeddwyd yn wreiddiol fel papur, ac yna fel llyfr.^[1] Dywed ymhellach, fod y Tarteseg yn perthyn i deulu'r Ieithoedd Indo-Ewropeaidd, ac yn benodol, yn iaith Geltaidd, gynnar.^[2] Er bod anghytundeb ynglŷn â hyn, mae'r dystiolaeth yn cynyddu.

Dyma'r ysgrifen (dwy fil a hanner o flynyddoedd oed) ar un o'r cerrig hyn:^[3]

Lokobo nurabo to araiai kalte lokonane narke kak isiinkolobo ii te-ro-bare be tasiioonii.

Yn ôl Koch, dyma gyfieithiad o'r sgript (Ffenicaidd):

Lokobo - y duw Lleu (neu Lugh chwedloniaeth Wyddelig; Locobo mewn Galisieg)

nurabo - y Neri, llwyth Celtaidd

araiai kalte - araiai o'r un tarddiad a thir âr (aredig) + arwr neu 'y Celt'. 'Dan y tir hwn, rhoed arwr / Celt'.

lokon - claddedigaeth neu wrn

narke - oddi tano neu di-syfl / di-symyd

isiinkolobo - arwyr

te-ro-bare - cludo i fynwent y person marw o'r enw...

tasiioonii - Ta[ch]seoonus

• 
  Fonte Velha (Bensafrim, Lagos)
• 
  Museu da Reinha D. Leonor; Beja, Portiwgal

• Leponteg - iaith Geltaidd a siaredid gan lwyth y Lepontii ac eraill yng ngogledd yr Eidal rhwng tua 700 CC a 400 CC