Lewende fossiel

'n Lewende fossiel is 'n dier wat vandag leef waarvan fossiele gevind is in strata wat fossiele van diere bevat wat na bewering miljoene jare gelede uitgesterf het.

Seker die bekendste voorbeeld van 'n lewende fossiel is die selakant: 'n Mens kry fossiele van die selakant in van die vroegste strata, maar nie in latere strata nie. Die ouderdom van selakantfossiele wissel van 380 tot 70 miljoen jaar en daarom is die vis as uitgesterf beskou.

Bekende voorbeelde is die brugakkedis, die koningkrap en die plant Ginkgo biloba. In enkele gevalle was die organismes reeds as fossiele bekend voordat daar lewende verteenwoordigers ontdek is. As gevolg van sulke ontdekkings is die inwendige struktuur en die gewoontes van diersoorte waarvan daar vroeër net fossiele beskikbaar was, nou bekend.

'n Paar diersoorte wat duidelik ou vorme is, maar waarvan daar geen fossiele beskikbaar is nie, word as vermiste skakels beskou, met ander woorde as 'n ontbrekende skakel tussen twee groepe waaruit afgelei kan word hoe die een groep uit die ander een ontwikkel het. Dit is egter meer korrek om van die direkte afstammelinge van vermiste skakels as van vermiste skakels alleen te praat.

Lewe, soos ons dit vandag ken het reeds meer as 3 600 miljoen jaar gelede ontstaan. Die eerste vorme was baie eenvoudig, maar mettertyd het al hoe meer komplekse vorme ontwikkel. Deur die proses van natuurlike seleksie bly die vorme wat goed by hul omgewing aangepas is, voortbestaan. Terwyl ander wat nie so goed aangepas is nie, uitsterf. Baie diere wat vroeër uitgesterf het is vandag aan die wetenskap bekend deurdat hulle skelette gefossileer (versteen) het en miljoene jare in sedimentere rotsformasies behoue gebly het.

Dit is as gevolg van hierdie fossiele dat die ontwikkeling van die plante- en diereryk oor miljoene jare in hooftrekke bekend is. In gevalle waar die omgewingstoestande 'n lang ruk dieselfde gebly het, het baie diere (en plante) hulle so by die omgewing aangepas (gespesialiseerd geraak) dat hulle uitgesterf het sodra die toestande verander het. Daar word vermoed dat dit met die groot reptiele (dinosouriërs, ensovoorts) in die Mesosoïkum (sowat 150 miljoen jaar gelede) gebeur het.

Twee tipes diere staan vandag as lewende fossiele bekend. Die een tipe (egte lewende fossiele) is diere wat reeds lank as fossiele bekend is en waarvan daar aanvaar is dat hulle uitgesterf het, maar waarvan daar onlangs lewende verteenwoordigers gevind is. Die ander tipe is diere wat reeds lank aan die wetenskap bekend is, maar waarvan alle verwante soorte reeds uitgestert het.

Dit is ou soorte, met ander woorde soorte wat oor 'n tydperk van miljoene jare geen verandering ondergaan het nie. Van die tweede tipe is daar heelwat meer soorte as van die eerste. Die bekendste lewende fossiel is die selakant (Latimeria chalumnae). Hierdie vis behoort tot die orde Crossopterygii (fraiingvinvisse) van die subklas Sarcopterygii (vlesige vinvisse), 'n orde waarvan daar aangeneem is dat dit ongeveer 70 miljoen jaar gelede al uitgesterf het.

Uit hierdie groep diere het alle landlewende vertebrata (werweldiere) deur die amfibieë waarskynlik ontwikkel. Die ontdekking van die selakant in 1938 in die Indiese Oseaan het dus 'n geweldige opskudding veroorsaak. Daar moet egter beklemtoon word dat die selakant self nie die voorouer van die amfibieë was nie, maar wel ʼn naverwante soort. Die eerste selakant is op 22 Desember 1938 in Oos-Londen aan wal gebring en deur prof. J.L.B. Smith van die Rhodes-Universiteit benoem. In 1952 is nog een naby die Comoro-eilande gevang en daarna nog ʼn paar in ander gebiede.

Nog 'n egte lewende fossiel is die manteldier Neopilina galatheae, wat in 1952 deur 'n Deense navorsingskip uit die diepsee gehaal is. Hierdie seeslak is onder die orde Monoplacophora geklassifiseer, weer eens 'n orde waarvan daar vermoed is dat dit lank reeds uitgesterf het. Fossiele van die Monoplacophora dateer hoofsaaklik uit die Kambrium tot die Devoon (600 tot 400 miljoen jaar gelede). Sedert die ontdekking van hierdie spesie is nog 'n paar spesies in die diepsee ontdek. Neopilina het, in teenstelling met ander manteldiere, tekens van segmentasie getoon, wat die vermoede versterk het dat die manteldiere uit die Gesegmenteerde Wurms ontwikkel het, of dat die wurms en die manteldiere uit dieselfde voorouer ontwikkel het. Seelelies (klas Crinoidea) is vroeër ook as egte lewende fossiele beskou omdat die diere net as fossiele uit die Paleosoïkum (600 tot 250 miljoen jaar gelede) bekend was.

In 1864 is lewende verteenwoordigers egter uit die Noord-Atlantiese Oseaan gehaal. Die groep is egter tot die diepsee beperk, en met verbeterde tegnieke is later heelwat seelelies gevind. Daar is vandag ongeveer 80 spesies bekend. Die boom Metasequoia disticha van die familie Taxodiaceae is ʼn goeie plantaardige voorbeeld van ʼn egte lewende fossiel. Die genus Metasequoia was net as fossiele uit die Mesosoïkum (230 tot 65 miljoen jaar gelede) bekend, maar in 1944 is 'n hele woud van hierdie bome in China ontdek.

Die ander groep plante en diere wat as lewende fossiele bekend staan, is organismes wat al baie lank bestaan sonder dat hulle noemenswaardige veranderings ondergaan het. Hulle toon meer ooreenkoms met uitgestorwe soorte as met lewendes. Seelelies kan as 'n voorbeeld van hierdie tipe beskou word. Die genus Lingula, wat algemeen langs kuste voorkom. is een van die laaste oorblywende genera van die phylum Brachiopoda. Ongeveer 30 000 spesies van hierdie phylum is uit die Siluur (425 tot 400 miljoen jaar gelede) bekend, terwyl daar vandag slegs ongeveer 300 spesies is. Nog 'n voorbeeld is die 600 oorlewende spesies Nautilus van die orde Nautiloidea, naverwant aan die seekat, maar met 'n spiraalvormige skulp.

Aan die einde van die Siluur (ongeveer 400 miljoen jaar gelede), toe die diere ontstaan het, het hulle 'n ongedraaide skulp gehad. Die vorm van die skulp het geleidelik verander totdat dit in die Perm (230 miljoen jaar gelede), toe die meeste Nautiloidea uitgesterf het, spiraalvormig was. 'n Baie bekende lewende fossiel is die koningkrap (genus Limulus), wat eintlik geen krap is nie maar nader verwant is aan spinnekoppe. Die dier vertoon eienskappe van ʼn uitgestorwe groep seeskerpioene, maar sy larwe toon 'n ooreenkoms met die Trilobita (baie ou, uitgestorwe Geleedpotiges), waaraan die koningkrappe egter nie verwant is nie.

Die klas Merostomata, waartoe die koningkrappe behoort, was volop in die Paleosoïkum (600 tot 225 miljoen jaar gelede). In daardie stadium was hul verspreidingsgebied baie wyer as die huidige tropiese kuswaters van Amerika en Asië. Die 6 spesies longvisse vorm die orde Dipnoi, wat tot dieselfde subklas as die selakant, die Sarcopterygii, behoort. Hulle is dus ook 'n baie ou groep en is interessant omdat hulle aan die een kant aan die selakant verwant is en aan die ander kant met die amfibieë ooreenkomste toon.

Daar is reeds genoem dat die amfibieë waarskynlik uit die Sarcopterygii ontstaan het. Nog 'n interessante voorbeeld is die brugakkedis (Sphenodon punctata) van Nieu-Seeland, wat in 1831 as nuwe soort beskryf is en later op grond van sy skelet by die orde Rhynchocephalia ingedeel is. Alle ander verteenwoordigers van hierdie orde het reeds uitgesterf. Die Mesosoïkum is bekend as die bloeitydperk van die reptiele, onder andere die Rhynchocephalia.

Veranderde vorme, die voorouers van die moderne reptiele, het die tydperk oorleef, maar byna al die ander het uitgesterf. Die brugakkedis is een van die min vorme wat vir ongeveer 200 miljoen jaar onveranderd gebly het. Ander soorte wat sedert die Mesosoïkum ook baie min verander het, is die krokodille en skilpaaie. Voorbeelde van ou vorme in die planteryk wat behoue gebly het, is Ginkgo biloba (familie Ginkgoaceae) en die varingpalms van die genus Cycas (familie Cycadaceae).

Hierdie twee families is al sedert die Karboon (340 miljoen jaar gelede) bekend en het in die Jura (190 miljoen jaar gelede) hul bloeitydperk bereik. Daarna het hulle begin uitsterf en vandag is nog net 'n paar spesies oor. Behalwe die bogenoemde lewende fossiele is daar nog heelwat organismes wat eintlik baie ou vorme is, maar wat vandag nog steeds in groot getalle voorkom en waarvan alle naverwante nie uitgesterf het nie. 'n Voorbeeld van so 'n groep is die kakkerlakke. Hierdie insekte het 350 miljoen jaar gelede reeds bestaan.

'n Aantal organismes staan tradisioneel bekend as vermiste skakels, met ander woorde oorgangsvorme tussen 2 groepe. Die benaming is nie heeltemal korrek nie, aangesien dit suggereer dat een vorm, deur die "vermiste skakel", direk in 'n ander vorm ontwikkel het. Die evolusieproses is egter veel meer ingewikkeld. In die meeste gevalle sou dit waarskynlik meer korrek gewees het om nie van vermiste skakels nie, maar eerder van afstammelinge van vermiste skakels te praat.

Die lewende fossiele wat reeds genoem is, kan nie vermiste skakels genoem word nie omdat daar reeds fossiele van die soorte bekend was. Diere soos die eierlêende soogdiere (orde Monotremata) is as vermiste skakels bekend omdat hulle ʼn oorgang tussen die reptiele en die soogdiere sou wees. Daar is bale min fossiele gevind wat die oorgang van die reptiele na die soogdiere kan verklaar, en daar word algemeen aanvaar dat die oorgangsvorme monotremaatagtig was omdat die Monotremata eienskappe sowel van die reptiele as van die soogdiere toon.

In die Pleistoseen (2,4 miljoen jaar gelede) het die soogdiere vinnig begin ontwikkel uit hierdie monotremaatagtige voorouer. Die eendbekdier (Ornithorhynchus anatinus) en die miereters (genera Tachyglossus en Zaglossus) van Australië, wat saam die orde Monotremata vorm, het ook uit hierdie gemeenskaplike voorouer ontwikkel. Daar word slegs vermoed dat hierdie diere oor die laaste 150 miljoen jaar min verander het. Nog 'n bekende "vermiste skakel" is die klas Onychophora, waarvan die genus Peripatus die bekendste verteenwoordiger is.

Hierdie diertjies toon eienskappe van sowel die Gesegmenteerde Wurms (phylum Annelida) as die Geleedpotiges (phylum Arthropoda). Geen fossiele van oorgangsvorme tussen die Gesegmenteerde Wurms en die Geleedpotiges is gevind nie, maar daar word vermoed dat die oorgangsvorme soortgelyk aan Peripatus moes wees. Weer eens is die huidige Onychophora waarskynlik net afstammelinge van die Onychophora-agtige voorouers, wat betreklik min verander het. Die vermeende Onychophora-agtige voorouers was waarskynlik ook die voorlopers van die honderd- en duisendpote (klas Myriapoda), en uit die vroeë Myriapoda het die insekte waarskynlik ontstaan. Die insekte het reeds 400 miljoen jaar gelede bestaan en Onychophora moet dus nog heelwat vroeër ontstaan het.

Met die verloop van miljoene jare het omgewingstoestande op die aarde gedurig verander. Deur die proses van evolusie het slegs die organismes wat hulle by die veranderde toestande aangepas het, bly voortbestaan, terwyl die ander uitgesterf het.

Organismes moes dus voortdurend verander, maar die kenmerk van lewende fossiele is juis dat hulle oor 'n baie lang tydperk geen verandering ondergaan het nie. Verskeie verklarings hiervoor is moontlik. Een daarvan is dat die diepsee 'n baie konstante habitat is. Die meeste lewende fossiele kom in die diepsee voor (selakant, seelelies en Neopilina), en dit was vir hierdie diere waarskynlik nooit nodig om te verander nie. Op land word die tropiese woude as die stabielste omgewings beskou, en dit is hier waar die Onychophora, die longvisse en die kusbewonende koningkrappe voorkom.

Die inheemse woude van Suid-Afrika is waarskynlik oorblyfsels van groter woude uit 'n vogtiger tydperk, en dit is moontlik om daardie rede dat daar ook 'n verteenwoordiger van die Onychophora, naamlik Peripatopsis capensis, voorkom. Die eierlêende soogdiere en die brugakkedis kon hulself waarskynlik handhaaf as gevolg van die isolasie van Australië. Nog ander soorte, soos kakkerlakke, is so aanpasbaar dat hulle, sonder om morfologiese veranderings te ondergaan, hulle elke keer by die veranderde omstandighede kon aanpas.

Die gaffelbok is die enigste oorblywende soort van die familie Antilocapridae, wat reeds van voor die Ystydperk in Amerika voorgekom het. Die horings van die diere is hul interessantste kenmerk in die opsig dat hul jaarliks gewissel word. In teenstelling met die hert, wat sy hele gewei verloor, wissel die gaffelbok slegs die buitenste horinglaag.

Gedurende die Plioseen, die tydperk wat die Ystydperk (Pleistoseen) voorafgegaan het, was daar 'n groot verskeidenheid soogdiere wat tot die familie Giraffidae behoort het. Die enigste oorblywende geslagte is die kameelperd (Giraffa) en die okapi (Okapia). Kameelperde kom in die droër boswêreld voor. Hulle is aangepas om die blare van sekere soorte bome 4.5 tot 6  m  bo  die grond by te kom. Die okapi lyk baie meer op die algemene tipe van die uitgestorwe Giraffidae. Dit is 'n seldsame dier en kom slegs in die woude van die Kongo voor. Dit was onbekend aan wetenskaplikes totdat sir Harry Johnstone dit in 1901 ontdek het.

Die kangaroe is 'n tipiese voorbeeld van die orde Marsupialia of buideldiere. Hierdie diere het wêreldwyd voorgekom, maar is vandag beperk tot Noord- en Suid-Amerika, Australië en 'n groep eilande noord van Australië. Laasgenoemde land wat deur die see van die Antarktiesse vasteland afgesny geraak voordat die hoër soogdiere dit bereik het. Buideldiere het dus hier voortbestaan·terwyl hulle op ander plekke deur die hoër soogdiere verdring is.

Die grootste akkedisse kom in die familie Varanidae voor. Dit is 'n baie ou familie waarvan fossiele uit die begin van die Tersiêr (75 miljoen jaar gelede) dateer. Die komododraak is die grootste lewende akkedis en is maar eers in 1912 op die Komodoeiland ontdek. Dit word tot 3,6 m lank, met 'n massa van ongeveer 110 kg.

Die tuatara is 'n reptiel wat vandag nog net op 'n paar klein eilandjies aan die noodoostelike kus van die Noord-eiland van Nieu-Seeland voorkom. Dit is die enigste lewende geslag van 'n orde van reptiele, die Rhynchocephalia, wat sowat 200 miljoen jaar gelede gedurende die Trias ('n geologiese periode) ontstaan het. Hulle was tydgenote van die twee reptielordes Saurischia en Ornithiscia (gesamentlik bekend as dinosourusse). Op een uitsondering na het die Rhynchocephalia sowat 135 miljoen jaar gelede uitgesterf.

Die tuatara is 'n akkedisagtige reptiel van 50 cm lank wat in gate tussen kolonies seëvoëls lewe. Hulle is veral snags bedrywig, lief vir water en goeie swemmers. Die tuatara lewe veral van insekte, eiers en die kuikens van seevoëls, maar hulle kan maande sonder kos en vars water klaarkom. Die eiers word in die sand begrawe en dit duur meer as 'n jaar voordat hulle uitbroei. Na bewering word dié reptiele baie oud en 100 jaar is nie 'n seldsame ouderdom nie.

Nog voorbeelde van lewendige fossiele is:

• Metasequoia glyptostroboides ("Dawn redwood"-boom)^[1]
• Tuatara ('n reptiel)^[2]
• Neopilina (gesegmenteerde diepsee molluske)^[3]
• Lingula (Brachiopoda skulpvis)^[4]
• Wollemia nobilis (Wollemi denneboom): ^[5]
• Welwitschia

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583 band
• KENNIS, Volume 1, 1980, bl. 121-123, ISBN 0 7981 0823 1
• Kennis, 1980, vol 4, bl. 650-651, ISBN 0 7981 0826 6

• Lewende fossiel Geargiveer 22 Mei 2017 op Wayback Machine
• Fossiele op verkeerde plekke in die geologiese kolom Geargiveer 12 Julie 2014 op Wayback Machine