NG gemeente Harrismith

Die dorp Harrismith en die NG gemeente met dié naam is feitlik ewe oud en albei se stigting was 'n onmiddellike gevolg van die Slag van Boomplaats in Augustus 1848 toe die destydse Kaapse goewerneur, sir Harry Smith, die Boere onder genl. Andries Pretorius verslaan. Ná die slag het hy na Winburg gegaan waar hy die Vaalrivierdistrik gestig het. Dié distrik het bestaan uit 300 plase waarop die latere dorpe Harrismith, Bethlehem, Kroonstad, Frankfort, Heilbron, Lindley, Senekal, Vredefort, Vrede en Reitz gestig is.

Smith het vir Paul Michiel Bester op 9 September 1848 as landdros van die Vaalrivierdistrik aangestel, elf dae ná die Slag van Boomplaats waar Bester diens gedoen het as kommandant onder genl. Pretorius. Bester het opdrag gekry om 'n geskikte perseel vir 'n dorp langs die Elandsrivier te soek. Die eerste gedagte om 'n dorp op die platorand ten weste van die bergpasse te stig, het gekom van die Natalse Volksraad, maar is verydel deur die anneksasie van Natal.

Bester se keuse het geval op Majoorsdrif, sowat 30 km wes van die huidige Harrismith. Hier het die paaie na Potchefstroom, Suikerbosrand en Winburg bymekaargekom. Die naam vir die dorp het die landdros moeilikheid besorg, want hy moes kies tussen Vrededorp en Harrismith. Hy stel die vraag toe aan sir Harry Smith self en kry die antwoord: "Naam het zoo als u goedkeuren, Harrismith of Vrededorp. Ik denk het wel de laatste is de beste naam." Paul Bester besluit egter op Harrismith.

So word Paul Bester, wat maar 37 jaar vantevore op 15 April 1811 op Grahamstad in die Oostelike Provinsie gebore is en vermoedelik saam met die Voortrekkers die binneland binnegedring het, die stigter van Harrismith.

Maj. Warden stuur landmeter J.H. Moffat in Januarie 1849 om die terrein op Majoorsdrift op te meet vir 'n dorp. In The Natal Witness van 23 Maart 1849 verskyn die volgende berig: "A new town is to be established on the high road between Pietermaritzburg and Winburg and on the north of the Drakensbergen. This central position and the advantage which it will offer as a mart for cattle, corn, wood etc., are expected to secure for it a considerable population and trade. His Excellency the Governor has contributed Rds. 300 towards the church." Die eerste veiling van erwe is gebou op 16 Mei 1849 toe 25 erwe verkoop is vir 2 487 riksdaalders. Die afslaer was ene F. McCabe. Die strate het al name gehad en is genoem na bekende persone soos Retief, Murray, Bester en Stuart.

Daar was al enkele geboue op Majoorsdrif toe besluit is om die dorp te laat vaar weens gebrek aan water. Hoewel dit langs die Elandsrivier geleë was, kon die skatkis van die Soewereiniteit nie 'n watervoor uit die rivier bekostig nie. Die eerste Harrismith het sodoende 'n natuurlike dood gesterf, die dorpie is verskuif en die wind en weer het die murasies met die grond gelykgemaak.

Paul Bester het 'n waterryker plek gesoek en dit gekry op Gemsbokhoek, die plaas van Jan Snyman aan die voet van die Platberg aan die Wilgerivier. Die ontsaglike dorpsgrond van 16 328 morg (amper 14 000 ha) was vir meer as 'n eeu waarskynlik die grootste in Suid-Afrika. Dit is van Jan Snyman vir die plaas Majoorsdrif en Maritzburg teen £37 10s. aangekoop. Die eerste veiling op die nuwe dorpsperseel is op 16 Januarie 1850 gehou. Die inwoners van die eerste dorp kon egter vir hulle gratis groter erwe op die nuwe terrein gaan uitsoek.

Die jaar daarna was daar nog net dertien huise aan die voet van die Platberg met sy helder fonteinstrome wat in vore deur die strate gelei is, maar teen Augustus die volgende jaar het die getal tot 40 geklim en toe het die dorpie al 120 blanke inwoners gehad. In 1850 al is 'n begin gemaak met die bou van 'n skool, wat eers in 1852 voltooi is en waarvan die eerste onderwyser C.M.J.H. Moll was.

Die latere gemeente Harrismith was een van die streke wat di. P.E. Faure en William Robertson in 1848 as afgevaardigdes van die Kaapse Kerk besoek het om die kerklike voorregte na die verspreide Voortrekkers en hul nasate te bring. Die gemeente is dan ook die volgende jaar op dié leraars se aanbeveling gestig. Ds. Andrew Murray was die eerste leraar van die Kerk wat in die nuutgestigte gemeente kom preek het toe hy die plaas Gemsbokhoek besoek waarop mettertyd die dorp aangelê is.

Die eerste notule van die jong gemeente het soek geraak en daarom is dit vandag slegs bekend dat ds. Pierre Huet van die NG gemeente Pietermaritzburg as konsulent op 12 Oktober 1860 besoek bring aan Harrismith. Hy is later as sodanig opgevolg deur ds. Frans Lion Cachet, ook van Natal.

Die aanstelling van die heel eerste predikant het meer van regeringskant as van die Kerk uitgegaan. Vroeg in 1850 is ds. Dirk van Velden na Harrismith gestuur. Hieroor was die jong ds. (later dr.) Andrew Murray (NG gemeente Bloemfontein) gebelg. Hy het die regering op die vingers getik en laasgenoemde se daad bestempel as „beginsellose rowery, 'n verlaging van die knegte van Christus tot knegte van politieke spekulasie". Ds. Van Velden is toe na Winburg waar 3 000 siele teenoor Harrismith se 30 op bearbeiding gewag het.

Aan die begin is godsdiens in die eerste skoolgebou gehou wat as kerk moes dien. Die eerste kerkgebou is deur die gemeente se eerste leraar, ds. Dugald McMillan, opgerig en die hoeksteen daarvan op 15 Oktober 1870 gelê, maar eers op 29 Junie 1873 ingewy. Ds. McMillan was 'n Skotse leraar wat op 13 September 1862 hier bevestig is. Hy was een van die laaste nege predikante wat dr. William Robertson Dr. William Robertson, op die Kaapse Sinodes van 1842 en 1852 tot moderator verkies, in Holland en Skotland gewerf het nadat hy daarheen gereis het met die opdrag om na "vrome en regsinnige predikante en onderwysers te gaan soek, ten einde die geledere van ons Kerk teen die dreigende aanvalle van die liberalisme te versterk".^[4]

So was die gemeente die eerste byna 13 jaar van sy bestaan vakant. In ds. McMillan se dienstyd, wat op 10 Mei 1874 geëindig het toe hy na Skotland terugkeer, het hy als in sy vermoë gedoen vir die geestelike welstand van die noordoostelike deel van die Vrystaat. Hy is in 1904 in sy vaderland oorlede^[5] Dikwels het ook ds. Theron van die naburige NG gemeente Bethlehem die gemeente bedien.

Ds. A.A. van der Lingen is op 16 Mei 1875 hier bevestig en in sy dienstyd, wat gestrek het tot 12 Julie 1893, het hy die tweede kerk laat bou op dieselfde plek as die eerste, wat gesloop is om vir die nuwe plek te maak. Dié kerk se hoeksteen is op 25 Augustus 1892 gelê. Vyf weke voor dié hoeksteenlegging is vier dae lank op Harrismith feesgevier toe die treinspoor uit Natal die dorp op 14 Julie bereik. Die feestelike viering is moontlik gemaak met die £5 500 wat die Vrystaatse Volksraad spesiaal vir dié geleentheid gestem het.^[6] Ds. Van der Lingen se poging om president van die Vrystaat te word, het misluk en gevolglik moes hy later bedank. Eers 17 jaar later (1910) tree hy weer toe tot die bediening as leraar van die NG gemeente Cedarville in Griekwaland-Oos. Daar sterf hy in die amp op 13 Junie 1917 en word in die Paarl begrawe langs sy beroemde vader, ds. G.W.A. van der Lingen.

Sy opvolger, van 12 Januarie 1894 (volgens 'n ander bron 21 Januarie) tot 19 Januarie 1903 was die bekwame prediker, pastor en skrywer, ds. J.D. Kestell, vir wie dr. D.F. Malan in sy afskeidsboodskap aan die Kaaplandse Nasionale Party op George op 21 Oktober 1954 beskryf het as "een van die waardigste vaders wat ons volk ooit voortgebring het".^[7]

Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog trek ds. Kestell in 1899 saam met die Harrismith-kommando as veldprediker uit en word later die vertroude raadsman van pres. M.T. Steyn en genl. Christiaan de Wet. Op kommando was hy onverskrokke, manmoedig, vasberade en blymoedig onder swaarkry. Hy het onselfsugtige hulp verleen aan siekes en gewondes, byvoorbeeld in Januarie 1900 in die Slag van Platrand by Ladysmith, waar in 1965 'n monument ter ere van Kestell onthul is. Die Vrystaatse driemanskap, Steyn die staatsman, De Wet die krygsman en Kestell die Godsman, het tot die bittere einde saam in die veld gebly en Steyn het op 'n keer van Kestell gesê: "Vir my was hy meer werd as 'n kommando." By die vredesonderhandelinge, eers op Klerksdorp en later op Pretoria en Vereeniging, was Kestell saam met D.E. van Velden notulehouer. Saam publiseer hulle De vredesonderhandelingen tussen de regering der twee Zuid-Afrikaansche republieken en de vertegenwoordigers der Britse regering (1909).

Ná ds. Kestell se vertrek na die NG gemeente Ficksburg staan ds. Johannes Rabie van 20 Julie 1903 tot 1 Februarie 1913 in die gemeente. Kort ná die oorlog laat hy die derde kerk, waaraan intussen 'n vleuel aangebou is, behoorlik herstel nadat Engelse soldate dit kwaai aan die binnekant verniel het. Onder sy aanvoering word terselfdertyd stewige banke, 'n pragtige plafon en asetileenlampe aangebring.

Die volgende leraar, ds. C.J. Snyman, word op 8 Augustus 1913 hier bevestig en wy die pastorie, wat tydens sy voorganger se dienstyd opgerig is, self in. Ná ds. Snyman staan ds. C.F. Kies van 1919 tot 1923 in die gemeente, ds. D.P. Cillié kom in 1933 hierheen van die NG gemeente Johannesburg af, maar bly net tot 1934, ds. H.J.C. Reyneke volg hom op in 1935 en dien die gemeente tot 1945, waarna ds. F.J. van der Merwe hier arbei van 1946 tot 1950. Laasgenoemde kon in November 1949 saam eeufees vier en die gemeente in die tweede eeu van sy bestaan inlei. Tydens die eeufees was daar 'n gemeentelike familiekring van 29 gemeentes binne die grense van die oorspronklike gemeente.

Kerkenberg, met sy kerkgebou op Harrismith, is in 1942 van die moedergemeente afgestig. Tydens die bediening van ds. Reyneke is vir die eerste maal (1936 – '39) gebruik gemaak van 'n medeleraar, ds. J.J. Krige. Op 1 April 1950 is die eerste leraar in die tweede eeu van die gemeente se bestaan, ds. F.W. Ras, georden en bevestig.

In 1952 berig die medewerker aan Ons gemeentelike feesalbum as volg oor die besonderse geestelike uitdagings hier: "Harrismith het 'n besondere plekkie op die transportpad na Kimberley ingeneem. Vreemde invloede uit Natal het tradisionele ankers losgeruk. Hierdie toestand is tydens die Anglo-Boereoorlog verskerp, toe 20 000 troepe in en om die dorp gevestig is. 'n Militêre kamp het tot 1913 gebly. Daarbenewens het Harrismith, met die oprigting van die wolfabriek in 1920 en ander fabrieke daarna, 'n industriële kleur gekry. Ook dit het probleme geskep, onbekend aan die gewone plattelandse gemeente. Deur die onvermoeide arbeid van geestelike Serubbabels ná 1902, is die grondslag gelê van geestelike opbloei wat eers ná 1930 die hoogste punt bereik het."^[9]

• Dugald McMillan, 1862–1874 (keer terug na Skotland; oorlede in 1904)
• Aart Anthonie van der Lingen, 1875–1893 (emeriteer, maar van 1917 tot sy dood op 13 Junie 1917 leraar van Cedarville)
• John Daniel Kestell, 1894–1903
• Johannes Rabie, 1903–1913
• Charles Fredrick Kies, 1919–1933 (waarna professor aan Sendinginstituut, Wellington)
• David Petrus Cillié, 1933–1935 (emeriteer, oorlede op 30 Oktober 1935)
• Hendrik Johannes Carel Reyneke, 1935–1945
• Jacobus Joubert Krige, 1937–1939
• Johannes Frederick Basson, 1974–1977
• Johan Nicolaas Wilhelm de Jager, 22 Januarie 1983–2007 (aanvaar sy emeritaat)
• Gert Diederik (Gert) Victor, 2007 – hede
• Pieter Matheus Cockeran, 18 Mei 2014 – hede^[10]

• Albertyn, W. (red.). 1978. Amptelike Suid-Afrikaanse munisipale jaarboek. Pretoria: S.A. Vereniging van Munisipale Werknemers (nie-Politiek).
• Brown, dr. E. 1973. Gemeentelike geskiedskrywing van die Afrikaanse kerke van gereformeerde belydenis – 'n kompilasie en kerk-historiese oorsig. Durban: Drakensbergpers.
• Bulpin, T.V. (2001). Discovering Southern Africa. Cape Town: Discovering Southern Africa Publications cc.
• Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
• Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).

• Gereformeerde kerk Harrismith

• Harrismith se sandsteenkerkgebou moes vir dié kappiekerk plekmaak. URL besoek op 23 November 2014.
• Harrismith adverteer vir 'n leraar Geargiveer 6 Julie 2014 op Wayback Machine, Kerkbode, 17 Januarie 2014. URL besoek op 17 Januarie 2014.
• Foto's van Harrismith se kappiekerk op Artefacts.co.za. URL besoek op 23 November 2014.