Maworis (peupe)
Les Maworis (Māori e lingaedje mawori), ci sont les djins k' ont-st arivé el Nouve Zelande divant ls Uropeyins, diviè l' fén do prumî meynaire; dandjreus a pårti di Tahiti ou d' ôte pårt el Polinezeye.
Li mot māori vout dire djin ordinaire e mawori (ey dins ds ôtes lingaedjes polinezyins.
Arivêye el Nouve Zelande
[candjî | candjî l’ côde wiki]Des viyès pires dinèt a pinser ki l' arivaedje des Maworis s' a fwait e sacwantes waches d' abagaedje so ene termene alant des anêyes 800 disk' ås anêyes 1300.
Les fåves do vî vî tins des Maworis discrijhèt leu-z arivêye a pårti del tere mitike di Hawaīki avou des grands bateas naiviant so l' oceyan lomés waka.
I gn a sacwantès istweres diferinnes so l' abagance. Les mimbes des diferinnes tribus maworis, lomêyes iwi, polèt rmonter dins leu djeneyalodjeyes (whakapapa) disk' å waka k' a-st amoenné leus tayons el Nouve Zelande.
S' apinse les Ngapuhi, il ont naivyî a pårti di Hawayiki et il ont-st avou l' aidance des dius, la ki l' solea n' s' a nén coûtchî troes djoûs long.
Ene possibe esplikêye di çoula pout esse ki leu voyaedje s' a fwait å moumint kel nebuleuse do Crabe a-st aparexhou, ene supernova si télmint lujhante k' ele esteut veyåve minme do djoû. Les istoryins chinwès ont zels eto rapoirté cist etrevén la, ki s' a passé e moes d' djulete 1054.
Provnance
[candjî | candjî l’ côde wiki]L' oridjene des Polinezyins a fwait askepyî bråmint d' teyoreyes.
Les dierins rcweraedjes sol DNA mostrèt ki les polinezyins (ki les Maworis ndè fjheut pårteye) ont surmint leus oridjenes dins les iyes d' Azeye do sudess.
Mins nerén, i gn a-st eto des prouves di contaks culturels avou les peupes di l' Amerike nonnrece. Les polinezyins estént des grands naivieus, avou ene grande kinoxhance do naiviaedje, capåbes di fé des longs voyaedjes, minme siconte des vints et des marêyes.
A l' arivêye des blancs
[candjî | candjî l’ côde wiki]Cwand les Uropeyins ont-st arivé el Nouve Zelande, les Maworis estént li dierinne grande kiminålté uminne sol tere a n' nén co aveur sitî djondowe ou afectêye på lådje monde, s' apinse l' istoryin Michael King.
Les prumîs esplorateus uropeyins del Nouve Zelande, come Abel Tasman eyet James Cook, ont rapoirté des rescontes avou les Maworis.
Ces prumirès rescontes discrijhèt les Maworis come on peupe di firs guerîs.
I fjhént sovint des gueres eter les tribus, les pierdants divnant des esclåves ou minme dins des cas k' i gn a, magnîs. A pårti d' ossu timpe ki les anêyes 1780, les Maworis ont des contaks avou les naivieus eyet balinnîs uropeyins, pa des côps des Maworis divnèt minme des mimbes d' ekipaedje so leus bateas.
Ôte provnance del djin
[candjî | candjî l’ côde wiki]I gn aveut-st eto èn abagaedje dins l' ôte sinse, des prijhnîs evadés d' Ostraleye, ou des dzerteus des bateas, ki s' instalèt-st å payis.
E 1830 on avire k' i gn aveut dins les 2.000 Pakeha (nén-Maworis) ki vikèt-st emey les Maworis, li pupårt come esclåves, mins nerén sacwants avént wangnî on bon statut sociål.
On les lome Pakeha Maori.
Cwand, e 1838 Pomare ataca Titore, i gn aveut 132 Pakeha emey les gueriers ki s' batît.
19inme sieke
[candjî | candjî l’ côde wiki]So ç' termene la ki des muskets ont stî atchté påzès tribus e contak avou les Uropeyins, i gn a-st avou on schetaedje di l' ekilibe do pouvwer inte les tribus mawori, et s' eshuva des grandès gueres, kinoxhowes come les Gueres des Muskets, ki des tribus etires ont stî dzingueyes, et ds ôtes ont dvou fure et cwiter leus teres.
Les maladeyes apoirtêyes påzès uropeyins ont touwé avou on grand nombe di Maworis (les estimaedjes vont di dijh a céncwante åcint).
Avou l' crexhance des activités des missionaires eyet colons uropeyins dins les anêyes 1830, sacwants tchîfs Maworis on siné des traités avou des rprezintants del Corone Britanike.
Li pus consecant di ces traités a stî l' ci di Waitangi, ki dna-st åzès Maworis li citweyinté britanike siconte ene waeranteye des droets di prôpieté eyet ene otonomeye po les tribus.
Ezès anêyes 1860, des disputes so des atchtaedjes di tere nén clairs ont moenné åzès Gueres Maworis, ki l' rizultat nd a stî ki des lådjès djives di teres tribåles ont stî confiskêyes på govienmint coloniå.
20inme sieke
[candjî | candjî l’ côde wiki]Avou l' piete di beacôp d' leus teres, les Maworis ont dcweli. Al fin do 19inme sieke des djins k' i gn a ont minme pinsé ki les Maworis serént assimilés å dvins del populåcion d' oridjene uropeyinne et les Maworis disparexhe come peupe.
Mins çoula candja, eyet les Maworis ont savou wårder leu-z idintité culturele, eyet ezès anêyes 1960 et 1970 i gn a-st avou on vraiy ravicaedje del tuzance mawori.
Dispoy adon, i gn a-st avou des compinsåcions po l' indjusse confiscaedje des teres eyet l' viyolåcion d'&,bsp;ôtes droets di prôpieté.
Ene cour speciåle, li Tribunå di Waitangi, a stî metou so pîs po-z investiguer eyet fé des ricmindåcions dins ces afwaires la.
Cåze des compinsåcions k' ont stî payeyes, les Maworis ont asteure des impôrtants eteresses ezès industreyes del pexhe eyet des aforesses.
Li culteure eyet lingaedjes maworis sont-st acsegnîs dins sacwantès scoles el Nouve Zelande, eyet des ptitès scoles fijhèt ttafwait e mawori.
Li lingaedje mawori a oficirmint l' minme statut ki l' inglès e govienmint eyet li lwè.
Li pårlumint del Nouve Zelande a set sidjes risiervés po des rprezintants des Maworis, eyet li consultåcion eyet l' ovraedje eshonne avou les Maworis sont li manire d' ovrer normåle po bråmint di conseys eyet d' organizåcions govienmintåles.