Kategorik buyruk

Kategorik imperatif (Almanca: kategorischer Imperativ), Immanuel Kant'ın deontolojik ahlak felsefesinde temel bir kavramdır. 1785 yılında kaleme aldığı "Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi" adlı eserinde tanıttığı bu kavram, eylem motivasyonlarını değerlendirme yoludur. En bilinen özgün formülasyonu şu şekildedir: "Yalnızca aynı zamanda evrensel bir yasa olmasını isteyebileceğin bir ilkeye göre hareket et."^[1]

Kant'a göre, rasyonel varlıklar yaratılışta özel bir yere sahiptir ve ahlak, tüm görev ve yükümlülüklerin türediği bir zorunluluk ya da aklın nihai buyruğu olarak özetlenebilir. Kant, belirli bir zorunluluğu, bir eylemin (ya da eylemsizliğin) gerekli olduğunu bildiren herhangi bir önerme olarak tanımlar.^[2] Hipotetik imperatifler (koşullu buyruk), belirli bir amaca ulaşmak için ne yapılması gerektiğini söyleyen buyruktur. İnsanın arzu ve isteklerine bağlı olan bu buyruk, eylemin muhtemel sonuçlarını dikkate alarak ortaya çıkar. Söz gelimi, "Susuzluğumu gidermek için bir şey içmeliyim" ya da "Bu sınavı geçmek için çalışmalıyım".^[2] Kategorik imperatif ise, bir amacın gerçekleştirilmesi için değil, yalnızca kendi başına mutlak ve koşulsuz olarak, her durumda uyulması gereken bir ilke olarak buyurur. Bu ilke, salt arzu edilir olmanın ötesinde, kendinde bir değere sahiptir.

Kant insanoğlunu rasyonel bir varlık olarak tanımlar ve onun ahlakiliğini rasyonellik üzerinden açıklar. Ahlaki eylem veya durum rasyonel olacağı için Kant açısından mutlak ve koşulsuz görevlerdir. Kant'ın ödev ahlakının deontolojik yönünü anlatır. Yani sonuçlardan veya diğer faktörlerden bağımsız olarak emredilen ve yapılması zorunlu olan rasyonel eylemlerdir. Kategorik buyruk koşulsuz ve kesindir. Kategorik buyruğun tersi olan Hipotetik buyruk koşullu ve amaçlıdır. Eylemin sonuçları dikkate alınarak yapılır. Örneğin "Saygı duyulmak istiyorsan bu durumda doğruyu söylemelisin” cümlesi Hipotetik buyruğu anlatmaktadır ancak Kategorik buyruk doğru söylemenin rasyonel olduğunu anlattığı için saygı duyulma sonucundan bağımsız olarak görev etiğini anlatır. Yani Kant'ın "Öyle davran ki davranışın temelindeki ilke, tüm insanlar için geçerli olan evrensel ilke veya yasa olsun" sözünün de özetlediği üzere doğruyu söylemek araçsal olmaktan ziyade rasyonel ve amaçsal olduğu için doğru söylenilmelidir. Kant'a göre bir ödev herhangi bir çıkar veya beklenti içerisine girilmeden sonuçlardan azade bir şekilde yapıldıysa Kategorik buyruğa uygundur ve ahlakidir.^[3][4]

Koşulsuz buyruğa temel oluşturan Kant'ın üç sözü örnek gösterilebilir;

-“Öyle davran ki, senin irâdenin maximi her zaman aynı zamanda genel bir kanunun ilkesi olarak geçebilsin”.

-“İnsan, kendi davranışlarının maximinin genel bir kanun olmasını isteyebilmelidir. Bu, genel olarak ahlâk bakımından yargılamanın ölçüsüdür”

-“Öyle davran ki, bu davranışında insanlığı hem kendinde hem de diğer insanların her birinde, her zaman bir amaç olarak göresin; asla bir araç olarak kullanmayasın”.^[3]