Teismo

Ang Teismo (Ingles: Theism) o Paniniwala sa Diyos, sa larangan ng paghahambing na relihiyon, ay ang paniniwala na hindi bababa sa isang diyos ang umiiral. Sa laganap na paraan ng pagsasalita, ang katagang teismo ay kadalasang naglalarawan ng klasikong pagkaintindi ng Diyos na matatagpuan sa Kristiyanismo, Hudaismo, Islam, Sikhismo, at Hinduismo.

Ang katagang theism ay nagmula sa Griyegong theos na ibig sabihin ay "diyos o bathala". Ang katagang theism ay unang ginamit ni Ralph Cudworth (1617-88). Sa kahulugan ni Cudworth, sila ay "mahigpit at maayos na tinatawag na mga Teista, na nagpatibay, na isang ganap na may kamalayang pag-unawa na katauhan, o kaisipan, na umiiral sa sarili nito mula sa kawalang-hanggan, ay ang sanhi ng lahat ng ibang mga bagay".

Ang Ateismo o hindi paniniwala sa diyos o kahit anong diyos o maging mga diyos-diyosan, ay tumatanggi sa paniniwala na mayroong kahit isang diyos o bathala. Pagtanggi sa makitid na kahulugan ng teismo ay maaaring magka-anyo tulad ng mga deismo, panteismo, at politeismo. Ang pahayag na ang pag-iral o pagkakaroon ng kahit anong diyos o bathala ay hindi alam o hindi maaaring malaman ay agnostisismo. Ang positibong paggiit ng kaalaman, alinman sa pag-iral o pagkakaroon ng diyos o bathala o ang kawalan ng mga diyos, ay maaari ring maiugnay sa ilang mga teista o mga naniniwala sa diyos o bathala at sa ilang mga ateista o mga hindi naniniwala sa diyos o bathala. Sa madali, ang teismo at ateismo ay may kinalaman sa paniniwala, at ang agnostisismo ay may kinalaman sa rasyunal o makatuwirang pahayag o pag-angkin sa paggigiit ng kaalaman.

Ang Monoteismo (mula sa Griyegong μόνος) o paniniwala sa iisang diyos o bathala (mula sa Griyegong μόνος) ay ang paniniwala sa teolohiya na tanging iisang diyos o bathala lamang ang umiiral.^[1] Ang ilan sa mga kasalukuyang araw na monoteistong mga relihiyon ay kinabibilangan ng Zoroastrianismo, Kristiyanismo, Islam, Hudaismo, Pananampalatayang Bahá'í, Sikhismo, Eckankar at ilan pang mga anyo ng Hinduismo.

Ang Politeismo o paniniwala sa maraming diyos o bathala ay ang paniniwala na mayroong higit sa isang diyos o bathala. Sa pagsasanay, ang polyteismo ay hindi lamang ang paniniwala na mayroong mga maraming diyos o bathala; ito ay kinabibilangan din ng paniniwala sa pag-iiral o pagkakaroon ng isang partikular na panteon ng mga natatanging mga diyos o bathala.

Sa loob ng politeismo ay mayroong mga matatag at mahina na pagka-uri:

• Ang Matatag o Matigas na Politeismo ay tumatanaw sa mga diyos o bathala bilang natatangi at magkahiwalay na mga katauhan; isang halimbawa nito ay mga ilang paaralan ng Hindusimo pati na rin ang Hellenismos.
• Ang Mahina o Malambot na Politeismo ay tumatanaw sa mga diyos o bathala bilang nakapailalim sa isang dakilang kabuuan. Ang ilan sa mga anyo ng Hinduismo tulad ng Smartismo/Advainta Vedanta ay nagsisilbi bilang mga halimbawa ng mahinang politeismo.

Ang Politeismo ay hinati rin ayon sa paano ang indibidwal na mga diyos o bathala ay isinasaalang-alang:

• Henoteismo: Ang pananaw/paniniwala na maaaring mayroong higit sa isang diyos o bathala, ngunit isa lamang sa kanila ang sinasamba.
• Kathenoteismo: Ang pananaw/paniniwala na maaaring mayroong higit sa isang diyos o bathala, ngunit isang diyos o bathala lamang ang sinasamba sa isang panahon o kailanman, at ang iba ay maaaring nararapat ng pagsamba sa ibang panahon o lugar. Kapag sila ay sinasamba ng isa sa bawat panahon, sa gayon ang bawat isa ay kataas-taasan sa bawat panahon.
• Monolatrismo: Ang paniniwala na maaaring mayroong higit sa isang diyos o bathala, ngunit isang diyos o bathala lamang ang nararapat ng pagsamba. Karamihan sa mga modernong monoteistikong mga relihiyon ay maaaring nagsimula bilang mga monolatrik, kahit na ito ay pinagtatalunan.

• Panteismo: Ang paniniwala na ang pisikal na sansinukob ay katumbas ng diyos, at na walang paghahati sa pagitan ng Lumikha at ng sangkap ng kanyang pagkakalikha. Kabilang sa mga halimbawa ay ang mga gawa ng Baruch Spinoza.
• Panenteismo: Tulad ng Panteismo, ang paniniwala na ang pisikal na sansinukob ay nalalakip sa isang diyos o mga diyos. Gayunman, ito rin ay naniniwala na ang isang diyos o mga diyos ay mas dakila kaysa sa pisikal na uniberso. Kabilang sa mga halimbawa ang karamihan ng mga anyo ng Vaishnabismo.

Nakikita ng ilang mga tao na ang mga pagkakaiba sa pagitan ng dalawang mga paniniwala bilang hindi maliwanag at hindi nakatutulong, habang ang iba ay nakikita ito bilang isang makabuluhang punto ng paghahati. Ang panteismo ay maaaring maunawaan bilang isang uri ng hindi-pagkateismo, kung saan ang pisikal na sansinukob ay kumukuha ng ilan sa mga tungkulin ng isang teistikong Diyos, at iba pang mga tungkulin ng Diyos na itinuturing hindi kailangan.

• Ang klasikong Deismo ay ang paniniwala na hindi bababa sa isang diyos ang umiiral at lumikha ng sanglibutan; ngunit ang (mga) lumikha ay/ay hindi binabago ang orihinal na plano sa sansinukob.

Karaniwang itinatakwil ng Deismo ang mga sobrenatural na mga kaganapan (tulad ng mga hula, mga himala, at banal na kapahayagan) na nangingibabaw sa organisadong relihiyon. Sa halip, pinanghahawakan ng Deismo na ang paniniwalang pangrelihiyon ay dapat na itinatag sa dahilan ng tao at sinusunod ang mga tampok ng natural na mundo, at na ang mga pinagkukunan ay nagbubunyag ng pagkakaroon ng isang pinakamataas na katauhan bilang manlilikha.

• Pandeismo: Ang paniniwala na pinangunahan ng isang diyos ang sansinukob at ginawa ito, ngunit ngayon ay katumbas na nito.
• Pinagsasanib ng Panendeismo ang deismo sa panenteismo, na naniniwalang ang sansinukob ay isang bahagi ng, ngunit hindi lahat ng isang diyos.
• Polideismo: Ang paniniwala na umiral ang maramihang mga diyos umiiral, ngunit hindi nakikialam sa sansinukob.

• Animismo
• Ateismo