Fan-ti-kan

“Fan-ti-kan” a cudad namaka La-tin-gu “Vaticinia” miedaw a kitidaan”. yu sumamad nu si-yen sip se-ci, Luo-ma-hunti cue-se-tan-din itida i Luo-ma-cen nutipan amisa nu kadu u disi ni Ye-su ci Sen-puo-duo-lu kapatayan patideng tu cue-se-tan-din kakiningan a tabakiay nu kiwkay, katukuh i caylim atu caynem a secian, cue-se-tan-din sumadeng tunu aydaay a Sen-puo-duo-lu luma’, mala tensu kiwkay nu kapilihayan a kitidaan, kun-yen piclimnem mihcaan, Fa-lan-ke’ wan-kuo kuowan ci Pi-pin u Luo-ma cen atu liwliw sipabeli tu ukiwsama “ i kiwkay sapangangan han ci “ pi-pin-sen-se”, sisa mapatiden tu cen-ciw-he-y a “ ukiwsama a kanatal” ahebal ku nikatukuh i Yi-ta-li subal nu tebanay a niyaduan a kitidaan.

「梵蒂岡」一詞來自拉丁語 Vaticinia，意為「占卜之地」。早在西元4世紀，羅馬皇帝君士坦丁就在羅馬城西北角耶穌門徒聖伯多祿殉難處建立了君士坦丁大教堂以示紀念；到了15至16世紀，君士坦丁大教堂被改建成如今的聖伯多祿大殿，成為天主教會舉行重大儀式的場所；公元756年，法蘭克王國國王丕平把羅馬城及其周圍區域送給教宗（教會史上稱為「丕平獻土」），後來就以此成立了政教合一的「教宗國」，範圍廣及義大利半島中部的大部分地區。

caysiw a seci, mapalekal ku O-cuo a min-cu-cu-yi, Yi-ta-li a binacadan malecad ku balucu sisa alaw adidi’ adidi’ ku lala’ nu Yi-ta-li, amisa nu subal a Sa-tin-ni-ya wankuo mala Yi-ta-li mililiday nu kapulungan, u nuhenitu ku patidengay tu Yi-ta-li wangkuo.  

19世紀，歐洲的民族主義興起，義大利的民族統一運動使聖座於義大利的領土愈來愈少，半島北方的薩丁尼亞王國成為義大利統一運動的領導者之後，更主導成立了義大利王國。

mala sakakaay nu ukiwsama a Luo-ma-cen misuayaw tu sakakalah nu sakapulung, u sakatusa a hunti ci Fa-lan-si ci Na-puo-lun san-se mala “ midiputay tu kiwkay a tademaw” a ngangan sapatahekal tu hitay mamidiput tu Luo-ma-cen.

身為教宗國首府的羅馬城面臨統一在即，法蘭西第二帝國皇帝拿破崙三世以身為「教會的保護者」的名義出兵保護羅馬城。

caywalpicsep mahcaan mabakuhac ku nikalepacaw, ci Na-puo-lun papatalumaen nida ku Luo-ma a hitay i kanatal, sisa u hitay nu Yi-ta-li taneng micumud i Luo-ma, malutatengaay tu a malecacay ku balucu nu Yi-ta-li, u ukiwsama patayda hantu i Luo-ma-cen nutipan amisa a kalimucu’ a Fan-ti-kan nu hungtian a lumaan, u daydaytu nu ukiwsama pangangasa u “ mapululay a Fan-ti-kan”, siada tu Yi-ta-ll, caay papilabu tu Yi-ta-li a kakulian nu kanatal.

1870年普法戰爭爆發，拿破崙三世把駐在羅馬的軍隊調回本國，使得義大利王國的軍隊得以順利開進羅馬城，義大利的統一正式完成，而教宗被迫退居羅馬城西北角的梵蒂岡宮中；之後歷代教宗自稱為「梵蒂岡之囚」，不但敵視義大利王國，甚至不准信徒參與義大利王國的公職。

mangalay mikaykic tu Yi-ta-li atu aenengan nu kiwkay a cen-ce a kawawan, u sakakaay nu Yi-ta-li ci Muo-suo-li-ni atu ukiwsama midiput tu sabaw cacay a se itida i caysiwtusiw mihcaan lu bulad caycay demiad masasulit tu kiyaku “ la-te’-lan kakiyakuan”, palutatengan ku Yi-ta-li tada u aenengan kuyda sa, kakitidaan itida i Fan-ti-kan macimacian, singangan sa u Fan-ti-kan macimacian a kanatal, u paysupitay a kanatal, u lala’ nu kanatal a caay debungan, ina kiyaku malutatengaay tu makaykic ku kiwkay atu sihu nu Yi-ta-li nu hatidaay tu a nikasasuadaay. sakatusa a nikalepacawan henay, u Fan-ti-kan miduduc tu kiyaku “ la-te’-lan kakiyakuan” a sikawaw, tawyaay a ukiwsama cu Pi-hu-se-e’-se’.

為解決義大利與聖座間的政治問題，義大利首相墨索里尼與教宗庇護十一世在1929年2月11日簽訂《拉特朗條約》，義大利承認聖座為主權實體，其領土位於梵蒂岡城，稱為梵蒂岡城國，為中立國，其國土神聖不可侵犯。此條約正式解決了聖座與義大利政府間多年的糾紛。第二次世界大戰期間，梵蒂岡仍按照《拉特朗條約》保持中立，當時的教宗為庇護十二世。

aenengan nu kiwkay itini i kanatal tu sakay cabayan nu saka singanganan, u ukiwsama atu kumung nu sapisuayaw tu kanatal nu cuwacuwaay a Luo-ma-kun-ciw-huy sapihaputu sasapatuduan a tatengaay a nganganan. sakay kanatalan nu Luo-ma-kun-ciw-huy a “ tatelungan”, kiwkay idaw ku sapikuwanaw tu kanatal a lahecian, taneng miliduma a kanatal masasulit tu kanatalan a kiyakuan atu taneng milabu tu kanatal nu masakaputay. ukiwsama pabeli tu kawaw i kiwsama nu wi-yen-huy sikawaw mikuwan tu Fan-ti-kan a kawawan, hulic nu Fa-ti-kan sipakayda i nu kiwkayan a hulican atu Fa-ti-kan-cen-kuo-cen-pen nu hucuna a hulican, anu acaay tu kasiwantanan nu Tin-cu-caw hulic sa, aw u Luo-ma-se tu a hulic ku cukaymasen. 

聖座是國際場合暨外交場合中主權實體的名稱，也是教宗及顧問們在向下屬的全球各地的羅馬公教會發出指令時所使用的正式名稱。作為全球羅馬公教會的「中央」，聖座享有主權國家一樣的地位，可以以主權國家的身份簽訂國際性條約或加入國際組織。教宗授權主教委員會負責管理梵蒂岡的日常事務。梵蒂岡的法律體系是基於教會法和梵蒂岡城國城邦基本法，當天主教法典不適用時，則使用羅馬市的法律。

kiwkay taneng sipakayda i nuudip tu a kiliyan pasayda i duma a kanatalan patahekal tu way-ciw-se-cei “patinaku u kun-se, ta-se sa”, taneng miala tu duma a kanatalan nu nipatahekalan a way-ciw-se-cei. nika tada adidi’ tu kina kanatal, duma a kanatalan patayda i Fan-ti-kan a masasakamu kanca pataydaen namin Luo-ma-se nipatidengan tu kakitidaan u Ta-se-kun. mahiniay a nika silahecian sa, Yi-ta-li aenengan nu kiwkay itida namin i Yi-ta-li nu udip tu a kanatalan.

聖座可以以主權實體的身份向其他主權國家派出外交使節（例如公使、大使等），也可以接受由其他國家派出的外交使節。但是由於國家面積太小，別國派往梵蒂岡的外交使節一般都在羅馬市設大使館。這樣造成的一個結果是：義大���駐聖座大使館是設在義大利自己國家境內。

inai’ ku kakulian atu kaliwmahan, inai’ ku hida sananay nu katahekalan. u sakaylaculan tu sakaudip u miliwkuay, sapaduhepi i tigamiay a paya, pa’suyay tu luma’, picidekan nu daysang a kakalisiwan nu gingku a wawa nu kalisiw, Fan-tin-kan gingkiu nika silaculan atu nipasinubu nu ukiwsama atu sinza nu kiwkay a nipakinkin.

梵蒂岡既無工農業，也無自然資源。財政收入主要靠旅遊、郵票、不動產出租、特別財產款項的銀行利息、梵蒂岡銀行盈利和向教宗贈送的貢款以及教徒的捐款等。

Fan-ti-kan itida i Pei-mie, O-cuo katuuday a kanatal idaw ku lasubu yi nu amilika a kalisiw sapikabu, u zaysan katukuh i Yi-ta-li nu yadahay a sakaudip nu kakulian, picidekan u sapitaykuan atu zaysang, u lala’ a cacay makaala tu sipnem wang a kubuan. Kim, sakay hekal nu nisupedan makaala tu cacay a lasubu nu yi a kalisiwan nu Amilika.

梵蒂岡在北美、歐洲許多國家有數百億美元的投資，其資本滲透到義大利眾多的經濟部門，特別是銀行信貸和不動產系統，僅地產一項就達46萬餘公頃。黃金、外匯儲備達100多億美元。

nu ayawan itida i tusepseptu mihcaan, Fan-ti-kan u Yi-ta-li-li-la atu Fan-ti-kan-li-la u sakalecad nu kalisiwan. Yi-ta-li milab utu O yun sa, masasulit ku Fan-ti-kan atu O-mun, patahekal misangan tu kalibuwa nu Fan-ti-kan, sasasingaan atu sakalalisiwan nu cacukaymasan.

在2002年以前，梵蒂岡常以義大利里拉及梵蒂岡里拉作為其境內的通用貨幣。義大利加入歐元區後，梵蒂岡與歐盟簽訂特別協議，發行小量鑄造的屬於梵蒂岡的硬幣，作流通和收藏之用。

caysiwpicsep mihcaan nu teban a demiadan, Fan-ti-kan kabalihenawan nu sakaudip tada misuayaw tu nika ngelu’ nu tada misuayaw tu nika ngelu’ nu gingkuan, picidekan patelac ku nipikabuan atu macunusa nu lipida nu mikuliay, sisa akazi; tu. caysiwsiwsip mihcaan mikisang satu ku gingku idaw ku liwan tu sipcay.lu wang a Amilika nu kalisiw, idaw ku lalaculan tu 1.7428 yi Amilika a kalisiw, sapatahekal 1.7387 yi Amilika a kalisiw, tusepcaysep mihcaan Fan-ti-kan na akazi sa kapahtu ku sakasilaculan, na laculan han tu yi sip malebut lim lasubu wang O-yen, sapatahekal tu yi lu malebut lim lasubu wang Oyen.

1970年代中期以來，梵蒂岡在西方經濟危機的衝擊下也面臨嚴重的財政困難，特別是由於銀行投資失誤和增加工作人員工資之後，財政連年赤字。1994年梵蒂岡財政決算盈餘41.2萬美元，其中收入1.7428億美元，支出1.7387億美元，2010年時梵蒂岡財政轉虧為盈，收入為2億4千5百萬歐元，支出為2億3千5百萬歐元。

Fan-ti-kan cen u lalangawan tu kiya kakitidaan, u sangan tu luma’ patinaku u Sen-puo-tun-lu luma’, Si-se-ten pilipayan a kiwkay u sakay kanatalan u sakaetiman nu sanga a luma’an, pasu Puo-tu-cie-li, Pei-e-ni-ni, La-pei-e atu Mi-kay-lan-ci-luo nu tademawan a sanga. Fan-ti-kan idaw ku sasingaan tu cudad a tu-su-kun, atu puo-u-kun, u sapisingaaw tu idaw nu lui’t, ke-sye atu kasipucay a nalimaan.

梵蒂岡城本身就是一件文化瑰寶，城內的建築如聖伯多祿大殿、西斯廷禮拜堂等都是世界上重要的建築作品，包含了波提切利、貝爾尼尼、拉斐爾和米開朗基羅等人的作品。梵蒂岡也擁有一個館藏豐富的圖書館，以及一個博物館，專門收藏具有歷史、科學與文化價值的藝術品。

demidemiad nu Fan-ti-kan a nikaudip u misizaay ku yadah, katukuhan tu pilipayan, tinsukiw a sinza ida nami masaupu i Sen-puo-tu-lu putah, teban nu caytu a kalahukan, kakatengil tu suni nu kiwkay, ukiwsama itida i tungduh nu Sen-puo-tu-lu kiwkay teban nu sasingalan a tahekal, pasayda i sinza a mihapu tu sasakamuen, Fan-ti-kan a Zuy-se-wi-duy tu mihmihcaan a lima a bulad enem a demiad itida i Sen-ta-ma-suo putah mipalima, miasip tu lima nu seci nu caayan kasumad a sasakamuen, miinuli tu paudipay tu udip mihedek tu sakakapah nu kawaan, mikilul tu ukiwsama pabeli tu nika udipan tu sakaudip. 

梵蒂岡的日常生活具有濃厚的宗教色彩，每當星期日，天主教徒聚集在聖伯多祿廣場，中午12點，隨著教堂鐘聲響起，教宗在聖伯多祿大教堂樓頂正中窗口出現，向教徒們發表演說，梵蒂岡的瑞士衛隊每年5月6日在聖達馬索庭院內舉行宣誓儀式，誦唸5個多世紀來一直不變的誓詞，祈求天主保佑自己圓滿完成任務，效忠教宗可以獻出自己的生命。

ilabuay nu tademaw i Fan-ti-kan a niyaduan makaala tu wallusep a tademaw, u sunghu namin, pasu ukiwsama, sunghu, siwni, atu kasinganganan a zuy-se-cin-wi-duy. 

梵蒂岡城內大約有830名常住居民，大部分是神職人員，包括主教、神父、修女，以及著名的瑞士近衛隊。

caay henay mihapu ku Fan-ti-kan tu tadakamu, nika itida i Luo-ma kiwkay u tada tatengaay a sulitan u latingu. itida i kanatal han, yu lipuing atu kunmuing u Yi-ta-li namin ku kamu nu heni. yu mamasakamu ku tademaw, aadihan tu cudad atu laziw, u Yi-ta-li atu nu duma a sasakamuen. u Zuy-se cin-wi-duy, u De-yi ku kamu nu heni.

梵蒂岡一直未頒布官方語言，但在羅馬教廷在正式的文件中使用的是拉丁語。而在城國當中，立法及官方機構溝通來往大多都使用義大利語。至於一般大多數的交談、出版物和廣播中，主要使用義大利語以及其他一些語言。而在瑞士近衛隊，主要以德語為大宗。

https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%A2%B5%E8%92%82%E5%86%88