korstog

Ei rekkje faktorar hadde førebudd grunnen for Urban. Ein har å gjera med det som heiter heilag krig. Det går nemleg ei line frå historier i det gamle testamentet som rettferdigjorde heilag krigføring, innom kyrkjefaderen Augustin sine refleksjonar, til haldningar til krig på 1000-talet. I følgje Augustin kunne heilag krig tillatast dersom den er legitimert av ein overordna autoritet (paven), om det er tale om ein forsvarskrig med målsetjing om å gjenerobra område, og dersom deltakarane har den rette motivasjonen. I ein krosstogskontekst vart ei slik oppfatning omforma til ei doktrine om rettferdig folkemord, eller slik som ein anglonormannisk prest ordla seg under det andre krosstoget: «han er ikkje vond han som drep dei vonde».

Ein annan faktor som legg grunnlaget for det første krosstoget er kyrkjereform. Frå andre halvdel av 900-talet av hadde det utkrystallisert seg eit krav om at kyrkja måtte reformerast; ei rekkje misbruk – til dømes kjøp og sal av kyrkjeembete – vart kritiserte og samtidige byrja å snakka om at kyrkja måtte gjenreise fridommen sin. Dette innebar ikkje berre ei lausriving frå bindingar til kongemakta, men også hevdingar om pavekyrkja si overordna stilling i høve til Bysants. Frå andre halvdel av 1000-talet, og særskild under den store striden mellom pave- og kongemakt som er kalla investiturstriden, byrja Augustin sine tankar om ein heilag og rettferdig krig å bli tilpassa samtidige omstende. Det er såleis ikkje tilfeldig at den største av alle reformpavane, Gregor 7., i 1074 lanserte tankar som liknar slåande på eit krosstog; i eit brev annonserer han intensjonen om å leia ein hær for å hjelpa kristne i det austlege middelhavet – ein hær som, i følgje Gregor, «tok til våpen mot Gud sine fiendar». Tjue år seinare skulle Urban 2. nytte seg av ein likande retorikk.

Skissa av det første krosstoget ovanfor reiser naturleg nok fleire andre spørsmål. Eitt sentralt spørsmål, i eldre så vel som nyare forsking, dreier seg om kvifor så mange tok del i krosstoga. I eldre forsking stod to syn mot kvarandre; på den eine sida var det dei som meinte at oppslutninga om krosstoget hadde ei økonomisk forklaring; nye arvereglar hadde gjort mange yngre adelege arvelause slik at krosstoget vart eit prosjekt for fattige adelege til å skaffa seg rikdom, status og ære. Mot denne økonomiske forklaringa hevda andre at den storstilte rekrutteringa til det første krosstoget hadde ideologiske motiv; det var religiøs fromleik, kopla med utsikter til syndeforlating, som var den utslagsgjevande faktoren.

Nyare forsking har eit langt meir differensiert, og samtidig varsamt syn på saka. Verken den økonomiske eller den ideologiske forklaringa er avviste, men i staden sett på som å utfylla kvarandre. Sjølv om økonomiske motiv kanskje kan forklare deltakinga til deler av adelen, er slike motiv knapt overtydande når det gjeld oppslutninga frå andre sosiale lag som ikkje hadde mykje å tena på eit krosstog – frå munkar på den eine sida til vanlege bønder på den andre. Her er det også eit poeng at den første bølgja av krossfararar som sette ut før påske i 1096 med rette har vorte kalla «folkekrosstoget», nettopp på grunn av det store innslaget av vanlege folk.

Når det gjeld den ideologiske forklaringa, har det vorte innvendt at «tru åleine ikkje sende folk til Jerusalem»; ei slik innvending impliserer ein kritikk mot til dømes historikaren Steven Runciman sitt syn på mellomalderen som ein periode av religiøs fanatisme; like lite som moderne menneske kan forklarast i ljos av ein einskild faktor – økonomiske eller ideologiske – kan mellomaldermenneske reduserast til eit resultat av religion. Nyare forsking har såleis peika på ei rekkje motiv for at folk reiste på krosstog, men utan å nødvendigvis konkludere eintydig om kva som var mest utslagsgjevande. Historikaren Christopher Tyerman summerer opp når han hevdar at appellen til krosstoget skuldast at samfunnet var psykologisk, kulturelt og materielt førebudd.

Samtida vurderte det første krosstoget som ein stor suksess; Jerusalem vart gjenerobra, samstundes som andre områder slik som førstedømet Antiokia, og grevskapa Tripoli og Edessa vart innlemma i det som er kalla Outremer – fransk for oversjøisk. Guilbert av Nogent, som skreiv i åra etter krosstoget, kalla dette «den heilage kristendommen sin nye koloni».

Det var med andre ord eit langt meir samansveisa Europa som reiste austover i 1147; ikkje berre synte dette initiativet til eit samarbeid mellom pave og kongemakt som mangla på det første krosstoget. I tillegg samarbeidde to mektige styrarar – Ludvig 7. av Frankrike og Konrad 3. av Tyskland – om krosstogsprosjektet. Kvifor enda då det andre krosstoget som ein fiasko?

Ei forklaring er hinta til hjå presten Helmold av Bosau. I følgje Helmold «virka det som om ein del av hæren skulle sendast austover, ein annan til Spania og ein tredje skulle sendast mot våre naboar, slavarane». Helmold har rett; den tilsynelatande einskapen bak krosstoget skjuler tre separate operasjonar – eit krosstog mot dei baltiske områda (mellom juli og september 1147), eit åtak på Lisboa (mellom mai og oktober 1147) og krosstoget austover (mellom mai 1147 og april 1148). Ei andre forklaring har å gjera med at Bysants – ein viktig alliert under det første krosstoget – berre i liten grad blei involvert denne gongen.

Nederlaget til Konrad sin hær – den største av dei alle – nær Dorylaeum i Anatolia i oktober 1147 er ei tredje forklaring. Nederlaget skuldast ein kombinasjon av dårleg etterretning, utilstrekkeleg logistikk, feil taktikk og ein overoptimistisk taktikk. I tillegg til dei militære følgjene hadde nederlaget også psykologiske implikasjonar; optimismen til den franske hæren fekk seg ein knekk frå nyhenda om det tyske nederlaget. Eit andre nederlag i januar 1148 – der flåten som overvintra i Lisboa var djupt sakna – vart følgd av eit nytt ved Damaskus og ei påfølgjande attendetrekking.

Samtidige kommentatorar fordømte fiaskoen i harde ordelag; somme, slik som William av Tyrus hevda at adelen i Jerusalem hadde blitt betalt av Damaskus for å syta for attendetrekking. Andre, slik som Vincent av Praha, kom med mindre raffinerte forklaringar: den relativt store kontingenten av kvinner hadde skulda, sidan heilag krig og seksuell aktivitet ikkje gjekk saman. Sjølv initiativtakaren, pave Eugenius 3., måtte innrømma at krosstoget hadde påført «Gud si kyrkje det største nederlaget i vår tid». Det som er sikkert er at fiaskoen dempa iveren etter å reise austover for generasjonar; «færre føretok pilegrimsreiser etter dette», seier den samtidige krønikeskrivaren William av Tyrus – eksemplifisert ved at berre tre pavelege privilegiar til å dra til Jerusalem vart utsteda mellom 1149 og 1192.

Eit nytt krosstog vart raskt organisert, og allereie i oktober same året utsteda den nye paven, Gregor 8., eit dekret, audita tremendi, som autoriserte ein ekspedisjon austover og lova privilegiar til dei som tok krossen. Ein månad seinare, i november 1187 tok Rikard av Poitou, den seinare Rikard 1. av England, krossen. Han fekk følgje av Filip 2., konge av Frankrike og Fredrik Barbarossa, keisar av det tyske riket. Frå utstedinga av audita tremendi i oktober 1187 til juni 1190, då Filip sette kursen austover, hadde systematisk preiking over heile Europa skapt ein ny entusiasme for krosstogrørsla; bodskapen var lett å selja; tapet av Jerusalem og den heilage krossen var sett inn i ei gammaltestamentleg ramme som understreka at reisa, i følgje ei kjelde, var «av kjærleik til Gud, forlating for synder, og av respekt for kongar».

Og nettopp kongar spelar ei sentral rolle på det tredje krosstoget, ikkje berre som leiarar, men også gjennom det presset Rikard, Filip og Fredrik kunne leggja på adelen for å få den til å delta. Dette er reflektert i storleiken på hæren som kanskje talde så mange som 20 000 riddarar og 80 000 infanterisoldatar. Men den dominerande rolla til tre styrarar hadde også ulemper, då det i røynda var tre separate ekspedisjonar som sette kursen austover – Fredrik og hæren ferdast over land i 1189, medan Rikard og Filip tok sjøvegen i 1190.

Det første målet var Acre; denne viktige byen ved kysten hadde kapitulert til Saladin etter berre to dagar i 1187. Frå august 1189 tok det heile to år før den var på kristne hender att; tapstala var enorme; eit samtidig vitne hevdar av at styrken på 12 000 som hadde kome sommaren 1189 var det berre hundre overlevande når byen fall. Men problema var langt frå over; Fredrik mista livet i juni 1190 då han var i ferd med å kryssa elva Saleph i Sør-Tyrkia.

Like alvorleg var usemja mellom dei to attverande kongane Rikard og Filip – ei usemje som kom klårt til uttrykk ved at kongane forhandla separat med Saladin om overgjevinga av Acre. Bak denne usemja låg storpolitiske faktorar; dei to kongane støtta kvar sin tronpretendent i Jerusalem. Det var også storpolitikk, men no på heimebane, som forklarar Filip si avgjersle om å trekkje seg frå krosstoget; Filip av Flandern hadde nemleg mista livet ved Acre, og den franske kongen kunne skaffe såleis seg strategiske føremoner nord i Frankrike ved å påverka valet av ny regent i Flandern.

Innleiingsvis mislykkast Rikard med å overtala sine allierte til å okkupera Askalon for dermed hindra Saladin i å få forsterkningar frå det sørlege Palestina. Særleg for den franske kontingenten, no leia av hertugen av Burgund, bleikna Askalon samanlikna med Jerusalem: «den einaste grunnen til me har kome her frå våre eigne land er Jerusalem», hevda eit samtidig vitne. Igjen delte hæren seg i nasjonale enklavar; ein komité vart sett ned for å avgjera om ein skulle gå til åtak på Jerusalem eller mot det sørlege Palestina.

Sjølv om komiteen støtta Rikard sitt forslag, var det no kome opp andre moment som skulle bli utslagsgjevande. I tillegg til at den engelske kongen vart alvorleg sjuk, kom storpolitikk inn i biletet på ny; Rikard høyrde nemleg rykte om at engelske områder i Frankrike var truga, noko som gjorde at det hasta med å koma fram til ei løysing. Resultatet var ei treårig våpenkvile som inkluderte og Antiokia og Tripoli, medan Palestina vart delt. Våpenkviler var i det heile teke den faktoren som regulerte samkvæmet mellom kristne og muslimar i det heilage landet dei neste sytti åra.