John F. Kennedy
John Fitzgerald Kennedy (29. vyesimáánu 1917 Brookline, Massachusetts, Ovtâstum staatah – 22. skammâmáánu 1963 Dallas, Texas, Ovtâstum staatah) lâi ovtâstumstaatâlâš politikkár. Sun tooimâi Ovtâstum staatâi 35. presidentin iivij 1961–1963. 43-ihásâžžân Kennedy lâi nuorâmus valjâiguin väljejum já meid vuossâmuš katolilâš president Ovtâstum staatâi historjást. Kennedy jaamij syelimorhe uhren skammâmáánu 22. peeivi 1963 Dallasist Texasist. Sun lâi niäljád morhedum Ovtâstum staatâi president. Ovdil Kennedy Ovtâstum staatâi presidentin lâi Dwight D. Eisenhower já Kennedy maŋa Lyndon B. Johnson.
Tuávááš
[mute | mute käldee]Kennedy šoodâi vyesimáánu 29. peeivi 1917 Brooklinest Massachusettsist. Suu vaanhimeh láin diplomaat já politikkár Joseph P. Kennedy já Rose Kennedy. Perrust lijjii ohtsis oovce pärnid, kiäin John lâi nubben puárásumos. Suu nuorâb viljâ Robert tooimâi maŋeláá Kennedy haldâttâs vuoigâdvuotâministerin já nuorâmus viljâ Edward lâi Massachusetts kuhesáigásâš ovdâsteijee Ovtâstum staatâi senatist. Oobijn Jean tooimâi Ovtâstum staatâi ambassadorin Irlandist já Eunice lâi meiddei aktiivlâš pooliitlâš vaigutteijee. John puosâdij ennuv pärnin, mondiet sun lâi viššâlis lohhee. Sun lâi eromâšávt kiäsuttum historjást. Ohtâ suu mielâkiirjijn lâi maainâs kunâgâs Arthurist já jurbâ peevdi ritarijn.
Ive 1935 Kennedy algâttij uápuid Princeton ollâopâttuvvâst, mut sun kaartâi koskâlduttiđ taid tiervâsvuotâčuolmâi tiet. Čuávuváá ive sun joođhij uápuid Harvard ollâopâttuvvâst, kost sun valmâštui ive 1940. Kennedy palvâlij nube maailmsuáđist Ovtâstum staatâi Kuálhismeerâ tampâstuvvâst 1941–1945. Suu stuorrâviljâ Joe jaamij suáđist. Kennedy teeivâi Jacqueline Bouvier ive 1951 já suoi naajáin ive 1953. Sunnui šoddii nelji párnáá, nieidah Arabella (1956) já Caroline (1957–) sehe kaandah John Jr. (1960–1999) já Patrick (1963). Kyehti párnáin jaamijn jo vávván. Kennedyst lijjii čuolmah tiervâsvuođáin ubâ elimis ääigi. Sust lâi nuorâvuođâ rääjist čielgivahe, já 30-ihásâžžân sun uážui Addison taavdâ diagnoos.
Pooliitlâš karrieer
[mute | mute käldee]Kennedy väljejui Ovtâstum staatâi kongres ovdâsteijeiviistán tuše 29-ihásâžžân ive 1946 vaaljâin. Sun tooimâi demokraatlii piäláduv Massachusetts kongresovdâsteijen iivij 1947–1952 já talle Ovtâstum staatâi senatist iivij 1953–1960. Senatist Kennedy viigâi eromâšávt ovdediđ aalmugjeessânvuoigâdvuođâid, pargouđâsmitmijd já ovdedemiše Afrikân já Aasian. Ive 1957 Kennedy vuoitij kirjálâšvuođâ Pulitzer-palhâšume kirjijn Profiles in Courage (1956). Kennedy väljejui demokraatlii piäláduv iävtukkâssân ive 1960 presidentvaaljâin. Suu vyesti-iävtukkâssân lâi väripresident Richard Nixon. Kennedy vuoitij vaaljâid já šoodâi Ovtâstum staatâi nuorâmus valjâiguin väljejum presidentin. Kennedy algâttij virgeest uđđâivemáánu 20. peeivi 1961. Lyndon B. Johnson tooimâi suu väripresidentin. Kennedy lâi presidentin kolmâ suáđi ääigi, kuás Ovtâstum staatah já Sovjetlitto lijjii vyestikevâdis vyeimih maailmist. Ovtâstum staatah lijjii meid syeligâs suáđist Kuuba vuástá. Ive 1962 roovvâdmáánust keevâi 13 peivid pištám Kuuba kriisâ, ko Sovjetlitto puovtij váimusviärjuid Kuuban. Váimussuáđi uhke lâi styeres. Kriisâ čovdâšui, ko Kennedy mieđâi Nikita Hruštšov vátámâšân, mon mield Ovtâstum staatah kolgii meddâlistiđ viärjuid Tuurkist. Kennedy viigâi meid hitodiđ kommunism levânem maailmist. Sun lasettij Ovtâstum staatâi kuáskulâšvuođâ Vietnam suáđist. Ive 1963 kesimáánust Kennedy kollij Uárji-Saksaast já toolâi Berlin muuvrâ kulen tobdos säärni, kost sun árvuštâlâi kommunism já tuáivui, ete Saksa ovtâstuuččij.
Kennedy haldâttâs
[mute | mute käldee]| Virge | Nommâ | Paje |
|---|---|---|
| Väripresident | Lyndon B. Johnson | 1961–1963 |
| Olgominister | Dean Rusk | 1961–1963 |
| Staatâvarijminister | C. Douglas Dillon | 1961–1963 |
| Piäluštâsminister | Robert McNamara | 1961–1963 |
| Vuoigâdvuotâminister | Robert F. Kennedy | 1961–1963 |
| Postâminister | J. Edward Day John A. Gronouski |
1961–1963 1963 |
| Sisašijminister | Stewart Udall | 1961–1963 |
| Eennâmtuáluminister | Orville Freeman | 1961–1963 |
| Kävppiminister | Luther H. Hodges | 1961–1963 |
| Pargominister | Arthur Goldberg W. Willard Wirtz |
1961–1962 1962–1963 |
| Tiervâsvuotâ-, máttááttâs- já sosiaalminister | Abraham A. Ribicoff Anthony J. Celebrezze |
1961–1962 1962–1963 |
Syelimorhe
[mute | mute käldee]John F. Kennedy syelimorhedui skammâmáánu 22. peeivi 1963. Kennedy lâi kolliistâlmin Texasist kálgus Jacquelinein já väripresident Lyndon B. Johnsonáin. President juávkku vuojij autoin Dallas kuávdáást, ko president Kennedy paččui já jaamij. Meid siämmáá autost čokkám kuvernöör John Connally lammâšui. Virgálij tutkâmušâi mield Ovtâstum staatâi merâjyelgivievâ oovdiš suáldát já marxist Lee Harvey Oswald morhedij Kennedy. Jack Ruby kuittâg paajij Oswald ovdil ko suu riehtijotteem aalgij.
Fáádást eres soojijn
[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást John F. Kennedy.
