Gegijski jezik
Gegijski jezik (ISO 639-3: aln) je skupina sjevernoalbanskih dijalekata koji se govore na području sjeverno od rijeke Škumbin. Gegijski je jedna od osnova albanskog nacionalnog i književnog jezika, koji se razvio početkom 20. stoljeća. Jezikoslovci ga smatraju dijelom albanskog makrojezika (ISO 639-3: sqi).[1] Njegovi su nazivi: gegërishtja, gegnisht ili gegnishtja, geg, gegë, shgip, shopni. Gegijski pripada tipu SVO jezika, koji u skladbi sastavljaju rečenicu redom subjekt – predikat – objekt.
Gegijskom narječju govori između 3,45 i 3,47 milijuna osoba (2001)[2].
U Albaniji stara granica između gegijskih i toskijskih govorilaca je rijeka Škumbin[3]. Rijeka za malo pomiče Jirečekovu liniju, a njezin tok prati i stari Ignjatijev put. Prema podjelama narječja glavi albanski dialektolozi (Jorgji Gjinari, Gjovalin Shkurtaj, Agnija Desnickaja, Shaban Demiraj, Bahri Beci)[3] su suglasni i preporučuju slične šeme. Najjužniji grad gegijskog prostora je Elbasan[3] a u gegijskoj Albaniji se nalazi većina većih albanskih gradova: Tirana, Drač, Kroja, Lješ, Skadar, Kukeš.
Izvan Albanije, gegijskim govori kosovsko stanovništvo te Albanci u Crnoj Gori, Srbiji, Makedoniji i Arbanasi u okolici Zadra.
Postoje dva podnarječja[3]:
- sjeverni (Skadar, Lješ i Albanci Ulcinja, Podgorice, cijelog Kosova, Preševa), podijeljen u:
- istočnosjeverni (Skadar, Crna Gora) i
- zapadnosjeverni (Kukeš, Kosovo).
- južni, između rijeke Mat i rijeke Škumbin (Kruja, Tirana, Elbasan, Makedonija), podijeljen u:
- srednjojužni (Mirdita, Makedonija, Struga, Debar, Kičevo, Skopje, Kumanovo, Kroja) i
- južni (Drač, Tirana, Kavaja).
Tokom rijeke Škumbin postoji jedan prijelazni pojas širok od deset od dvadeset kilometara[3].
Na gegijskom je napisan najstariji sačuvani dokument na albanskom jeziku, Slovo krštenja koje je 1462. napisao biskup Pal Engjëlli. Iz istog doba je također na gegijskom čuveni Kanun vojvode Dukađinija.
Albanski jeziki u srednjem vijeku sve do 20. stoljeća je bio podijeljen u nekoliko jezika koji su se međusobno sporazumijevali.
Prije Drugog svjetskog rata nije bilo službenog pokušaja da se provede jedinstveni albanski književni jeziki[4], do tada su korišteni književni gegijski i književni toskijski. Komunistički režim je nametnuo pravilo koje se temeljilo na varijanti toska koja se govori u gradu Korča i oko njega[4]. Korča je jedna od istorijskih središnjica albanske književnosti i kulture.
Zagrijavanjem odnosa između Albanije i Jugoslavije pri kraju 1960-ih, kosovski Albanci – najveća etnička skupina na Kosovu sa 73,6% stanovnika po popisu iz 1971. – usvojili su isti standard[5] u procesu koji je započeo 1968. i kulminirao pojavom prvog jedinstvenog Albanskog pravopisa i rječnika 1972[4]. Iako su do tada koristili geg i gotovo su svi albanski pisci u Jugoslaviji bili gegi, iz političkih razloga su odlučili pisati u tosku[6]. Promjena književnog jezika imala je značajne političke i kulturne posljedice jer je jezik glavni kriterij albanskog identiteta. Standardizaciji je se posebno protivio književnik Arši Pipa, tvrdeći da se tim potezom nanosi šteta gegima i osiromašuje baština albanskog društva. Književni je albanski jezik on nazvao »monstruoznošću« koju je proizvelo komunističko vodstvo toska, pri osvajanju antikomunističkog sjevera Albanije pa je nametnulo svoj vlastiti dijalekt gegima[7].
Neki primjeri o razlikama između gegijskog, toskijskog i književnog albanskog jezika.
| Književni albanski jezik | Toskijski | Gegijski | Srpskohrvatski |
|---|---|---|---|
| ftua | ftua | ftu(e) | dunja |
| një | një | nji / njâ | jedan (neodređeni član) |
| nëntë | nëntë | nont/nândë | devet |
| është | është | o / osht / âsht / â | to je |
| rërë | rërë | ron/rânë | pijesak |
| dëllinjë | enjë | bërshê | smreka |
| baltë | llum | lloq | blato |
| frikë | frikë | fryk/tutë | strah |
| derr | derr | thî | svinja |
| gjel | këndez | knues | pijetao |
| syri | syri | syni | oko |
| vend | vend | ven | zemlja |
- ↑ (en)„639 Identifier Documentation: aln”. Pristupljeno 02. 05. 2021.
- ↑ Gheg at Ethnologue (18th ed., 2015)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 (en)„Robert Elsie, Albanian Dialects”. Arhivirano iz originala na datum 2009-10-22. Pristupljeno 02. 05. 2021.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Joseph, Brian D. (2003). When Languages Collide: Perspectives on Language Conflict, Language Competition, and Language Coexistence. Columbus: Ohio State University Press. str. 266
- ↑ (en)
(PDF)„Tom Kamusella, The Idea of a Kosovan Language in Yugoslavia’s Language Politics (pp 217-237). International Journal of the Sociology of Language”. Pristupljeno 02. 05. 2021.
- ↑ Pipa, Arshi; Repishti, Sami (1984). Studies on Kosova. New York: Columbia University Press. str. 173
- ↑ (en)„Canadian review of studies in nationalism: Revue canadienne des études sur le nationalisme, Volume 19.”. Pristupljeno 02. 05. 2021.
- (en)„Robert Elsie: Albanian Dialects. Introduction”. Pristupljeno 29. 12. 2022.
- (en)„Albaro Languages. Learning to speak the wrong way right – A Course in Modern G(h)eg Albanian”. Pristupljeno 29. 12. 2022.