Ogn nair

L’ogn nair (Alnus glutinosa) è ina planta da feglia da grondezza mesauna or dal gener dals ogns entaifer la famiglia dals badugns (Betulaceae). L’ogn nair è derasà en tut l’Europa cun excepziun da la Scandinavia dal Nord e da l’Islanda. La planta sa lascha distinguer bain tras ils portafritgs en furma da cucun che restan l’enviern vi da la planta, tras la feglia arrundada fin encrennada, tras ils chatschs nivs e tras la scorsa da colur brin naira stgarpada da las plantas pli veglias.^[1] L’ogn nair è ina planta da piunier, quai che sa mussa vi da sia vegliadetgna maximala ch’è relativamain bassa (120 onns), la sperta creschientscha ed il fatg che plantas giuvnas basegnan blera glisch. A lunga vista na po el perquai per ordinari betg tegnair pitg cun la concurrenza tras autras spezias da plantas. Cumpareglià cun autras plantas da feglia dominescha el però en lieus fitg bletschs che stattan sut l’influenza da l’aua sutterrana u che vegnan inundads da temp en temp; sut talas circumstanzas creschan els per part en furma da monoculturas. Damai che l’ogn nair cumpara savens en territoris umids, palidus che fan sgarschur, vegn la planta savens messa en relaziun en la cretta populara cun il diavel e striegn.^[2] Sut l’aua è lain dad ogn nair ordvart resistent; ins al ha perquai gia duvrà en il temp neolitic per eriger vitgs da palissadas. Er la citad da Venezia han ins erigì sin lain da ruver e dad ogn.

L’ogn nair è ina planta da feglia che verdegia da stad. Ella cuntanscha in’autezza da 30 meters, darar da fin 40 meters. Il diameter dal mutagl munta fin ad in meter. Il bist è da creschientscha guliva e tanscha fin al piz da la tschima. Las furmas da la curuna varieschan fermamain entaifer il territori da derasaziun; per ordinari vegn quella descritta sco piramidala. En egl dattan ils chatschs laterals senza stadi da brumbel che cumparan fin en l’auta vegliadetgna; vi da plantas giuvnas pon tals chatschs laterals silleptics schizunt anc sa diromar ina giada a moda silleptica. Cun 100 fin 120 onns cuntanscha l’ogn nair ina vegliadetgna relativamain modesta; plantinas che sa sviluppan dal tschep na cuntanschan schizunt gnanc questa vegliadetgna.^[3]

La scorsa da plantas giuvnas è d’in brin verdent, glischanta, glischa e segnada da numerusas poras da corc en posiziun traversa. Tar plantas pli veglias sa sviluppa ella ad ina scorsa squamada da colur grisch stgira fin brin naira che sa cumpona da pitschens tocs chantunus ch’èn sa furmads tras sfessas. La cumpart da tannin en la scorsa munta a ca. 9 procent.^[4]

Lain dad ogn tutga tar ils lains alvs, vul dir ch’il lain da cor e la part circumdanta èn da medema colur. Il lain è segnà da sporas sparpagliantas, ils rintgs annuals n’èn strusch vesaivels. Suenter avair terrà ina planta cumpara il lain l’emprim alvent fin cotschnent; tras oxidaziun daventa el alura cotschen melnent. Per descriver quest process din ins che l’ogn ‹perdia sang›. Tipic èn radis dal magugl apparents, ordinads en furma radiala; quels consistan da plirs fins radis da lain limitrofs, tranter ils quals na cumpara nagina structura vasculara.^[4]

L’ogn nair furma in sistem da ragischs fermamain diromà che tanscha fitg profund. Ad el mancan però las fermas ragischs lateralas ch’èn tipicas per autras spezias da plantas; tar radund 70 fin 90 procent da las ragischs sa tracti da ragischs verticalas. En las surfatschas che sa chattan tranter las singulas plantas n’èn perquai strusch da chattar ragischs. La gronda part da la massa da ragischs consista da ragischs d’in diameter tranter 0,5 e 3 centimeters. Ragischs finas cumparan surtut en la part superiura dal terren che cuntegna bler aria sco er a la fin da las ragischs verticalas. Tut en tut sa sviluppan però relativamain paucas ragischs finas. Il barat d’aria succeda sur grondas poras da corc ch’èn situadas a la basa dal mutagl e vi da las ragischs che sa chattan datiers da la surfatscha. Be inundaziuns da la basa dal mutagl che duran fitg ditg pon far pirir l’ogn. En las parts superiuras da la terra sviluppan las ragischs pitschnas bulbas (da grondezza da chau da gluva fin a pitschens mails); quellas cuntegnan la bacteria Frankia alni che viva a moda simbiotica cun l’ogn e che lia il nitrogen cuntegnì en l’aria.^[5]

Ils brumbels ovals èn ordinads en furma da spirala; els vegnan fin a 6 mm lungs e 3 mm lads ed han monis d’ina lunghezza da 2 fin 3 mm. Els èn cuverts da trais fegls en furma da squama che vegnan furmads da dus fegls laterals e dal fegl verd inferiur. Il mument ch’ellas chatschan, sa prolungheschan las squamas dals brumbels sin dapli ch’il dubel da lur lunghezza oriunda. Ellas èn d’in violet brinent, cuvertas cun ina tschaira tatganta e magari cun ina prugina blauenta.^[3]

Ils fegls verds cuntanschan ina lunghezza da 4 fin 9 centimeters (magari er be fin 3 centimeters) ed ina ladezza da 3 fin 7 centimeters. Els èn da furma ovala fin radunda; l’ur dal figl è dentà dublamain. Il moni dal fegl vegn 1 fin 2,5 cm lung. La basa dal plat dal fegl è lada, en furma da cugn; il piz è smuttà u posseda schizunt ina pitschna foppa, quai che distingua – sper ils trais faschs da conducts che mainan en il fegl – la spezia dals ulteriurs ogns da l’Europa Centrala. La vart suren dal fegl è verd stgira, niva ed a l’entschatta tatgusa, la vart suten è in pau pli clera e medemamain niva. Ils fegls laterals èn muts, squamads e dattan gia giu baud en il decurs da l’onn. Ils giuvens chatschs èn a l’entschatta pailus e tatgants.^[6] L’atun vegnan ils fegls bittads giu cur che quels èn anc verds.^[7]

L’ogn nair solitari cumenza a flurir cun ca. diesch onns; en populaziuns savens pir suenter 40 onns. Sin ina singula planta sa chattan tant flurs masculinas sco er femininas; l’ogn nair è pia ina planta monochasana. Las flurs vegnan fructifitgadas tras il vent. Tar ils portaflurs masculins sa tracti da minas d’ina lunghezza da 5 fin 10 centimeters che pendan vi da monis da 10 fin 15 millimeters lunghezza. Las flurs sezzas èn ordinadas a moda dichasiala (ina flur centrala e duas lateralas); savens èn trais fin tschintg minas masculinas arranschadas en tala moda ch’ellas furman ensemen in portaflurs. A las basas dals portaflurs sa chattan normalmain trais fin tschintg minas femininas che furman ina barlocca. Quellas han ina lunghezza da ca. 5 millimeters e pendan vi da monis da 2 fin 3 millimeters lunghezza. Entaifer las minas femininas èn las flurs medemamain ordinadas a moda dichasiala; i manca però la flur centrala e tar las ulteriuras flurs èn ils fegls da la flur regredids in pau. A las basas tant da minas masculinas sco er femininas pon sa furmar flurs androginas; da las flurs androginas che sa chattan vi da portaflurs feminins po sa madirar il sem.^[6] L’ogn nair è ina planta che flurescha fitg baud; tant ils portaflurs masculins sco er ils feminins vegnan gia preparads l’onn avant e la fructificaziun ha lieu avant che la feglia da la planta è sa sviluppada. Las flurs masculinas vi d’ina singula planta sa sviluppan cleramain avant las femininas. Suenter envierns miaivels po l’ogn nair gia cumenzar a flurir il schaner; il temp da fluriziun regular tanscha dal favrer fin l’avrigl.^[8]

Durant ch’il fritg madira, creschan ils singuls fegls da la flur feminina ensemen ad ina squama. Questas squamas furman a la fin ina puscha lainusa da 1,5 fin 1,8 centimeters lunghezza, quai ch’è uschiglio nunusità tar plantas da feglia. En mintga squama sa sviluppan trais pitschnas nuschs plattas da colur brina ch’han in diameter da 1 fin 2 millimeters.^[1] Al piz da quests fritgs sa mantegnan dus stigmas. Da las varts èn els munids cun prolungaziuns da corc ch’èn emplenidas cun aria e ch’augmentan l’abilitad da nudar. Ils sems madiran il settember ed october e crodan l’atun, l’enviern e la primavaira or da las puschas. Els vegnan derasads cun il vent e sin l’aua. Damai che las alas èn pli pitschnas che tar l’ogn grisch e l’ogn alpin, crodan ils sems pli spert per terra; uschia munta la distanza da derasaziun tras il vent en media 30 fin 60 meters. La derasaziun sin l’aua è pli effizienta: ils sems vegnan transportads pli lunsch e cuntanschan terrens ch’èn provedids bain cun aua. En l’aua mantegnan ils sems durant ca. dudesch mais lur vitalitad.^[6] Las puschas restan l’entir enviern vi da la planta e servan durant quest temp a bleras spezias d’utschels (sco il zaisch d’ogna u il chardelin) sco funtauna da nutriment.^[9]

Il dumber da cromosoms da l’ogn nair munta a 2n = 28.^[10]

L’ogn nair sa multiplitgescha a moda generativa en furma da sems. L’emprim sa sviluppan dus (darar er trais) pitschens cotiledons en furma dad ov. Ils fegls primars èn gia ordinads a moda alternanta; tut ils sis fegls che sa sviluppan l’emprim onn èn crennads e fineschan en in piz. L’ogn nair po er sa sviluppar a moda vegetativa en furma da plantinas dal tschep; la planta na sviluppa però naginas fadetgnas da la ragisch. L’abilitad da pudair sa multiplitgar cun agid da plantinas dal tschep sa mantegna fin en ina vegliadetgna da ca. 60 onns.^[11]

Durant l’ultim temp da glatsch n’ha l’ogn nair probablamain betg pudì sa tegnair al nord da las Alps, mabain è sa retratg en la regiun da la Mar Mediterrana. Da là è el returnà al vest ed a l’ost da las Alps en l’Europa Centrala, spezialmain svelt surtut per lung dals gronds flums. Vastamain è la planta pir puspè represchentada qua vaira tard, numnadamain vers la fin dal temp chaud tempriv. Motivs per quest retard han per l’ina furmà il squitsch da concurrenza, per l’autra la terrenisaziun dals lais che n’era betg anc terminada e la furmaziun da palids bassas che n’era betg anc avanzada suffizientamain. Pir durant il temp chaud mesaun è l’ogn nair sa derasà fitg ferm en lieus umids e bletschs. Tras mesiras da drenascha e la furmaziun da pradas ha l’uman però puspè decimà ils effectivs.^[3]

L’ogn nair è derasà en tut l’Europa, cumpara però er en l’Asia ed en l’Africa. En il nord finescha la derasaziun là nua che las temperaturas medias mensilas sa chattan dapli ch’in mez onn sut nulla grads Celsius. En Svezia sa chatta il cunfin tar 65,6 grads da latituda nordica, en Russia en la regiun enturn il Lai Ladoga ed il Lai Onega. Il cunfin oriental en l’Asia tanscha da la Sibiria dal Vest vers sid fin en l’Anatolia dal Vest ed Anatolia dal Nord e tras l’Iran dal Nord fin a Gorgan a la Mar Caspica. En il sid tanscha il territori da derasaziun fin en la muntogna da l’Atlas nordafrican. En ils Stadis Unids ed en l’Africa dal Sid è l’ogn nair vegnì importà nà da l’Europa.^[3]

Per ordinari crescha l’ogn nair en la bassa; ins al chatta però er en regiuns muntagnardas mesaunas, uschia en las Alps dal Nord fin ca. 1150 m, en las Pireneas fin 1200 m ed en las Alps Centralas fin 1800 m.^[3] L’ogn nair colonisescha lieus umids (guauds da palì, prads umids)^[12] e vegn attribuì a las plantas da palì e morast.

L’ogn nair è in indicatur per la preschientscha d’aua sutterrana; el lia nitrogen e contribuescha a la furmaziun da turba.^[13]

L’ogn nair sa sviluppa er sin terrens bletschs u ch’èn savens inundads; qua po el tuttavia concurrer cun autras spezias da plantas. En tals cas dominescha el ils suandants biotops (che vegnan numnads per rumantsch ‹ognas›)^[13]:

• Guauds en regiuns umidas che sa furman en la zona d’inundaziun da dutgs, surtut en regiuns muntagnardas mesaunas sin terrens alluvials ritgs da silicats.
• Guauds da palì sin terrens loms umids, ritgs da minerals cun provediment da basas mesaun, per exempel a l’ur da palids. Per ina preschientscha dominanta dal fraissen cumin è il provediment cun basas memia bass.
• Guauds che sa sviluppan sin terrens da turba mesotrofs fin eutrofs (vul dir che produceschan suffizientamain nutriment per las plantas). L’aua sutterrana arriva qua fin datiers da la surfatscha; l’enviern sa staupa l’aua, la stad sienta la surfatscha ora.^[14]

En las ragischs da l’ogn nair sa sviluppan bulbas, en las qualas il nitrogen elementar da l’aria vegn lià e daventa uschia utilisabel per la planta. Quai succeda en furma d’ina simbiosa, numnada actinorhiza, cun la bacteria Frankia alni. La bacteria viva en las bulbas e vegn nutrida da l’ogn; persuenter metta ella a disposiziun a la planta ospitanta cumbinaziuns da nitrogen, las qualas ella è abla da furmar directamain or dal nitrogen che sa chatta en l’aria (cun agid da l’encim nitrogenase).^[12] Cultivesch’ins ogns senza bulbas en in liquid nutritiv che na cuntegna nagin nitrogen, alura pireschan quels; ogns cun bulbas sa sviluppan percunter quasi a moda normala.^[15] La quantitad da nitrogen che vegn liada en in onn dependa da la concentraziun da nitrogen en il terren; la prestaziun da simbiosa crescha sin terrens che cuntegnan pauc nitrogen. Tenor retschertgas vegnan gudagnads fin a 70 % dal nitrogen da la biomassa tras fixaziun da nitrogen or da l’aria.^[16] La cumpart da nitrogen en la feglia munta a ca. 3 %. A la fin da la perioda da vegetaziun na vegnan las cumbinaziuns da nitrogen betg tratgas or da la feglia, uschia che quellas arrivan cun la crudada da la feglia en la terra ed augmentan là la cumpart da nitrogen.

Cun pliras spezias da bulieus da la terra fa l’ogn nair ina simbiosa da ragischs (ectomycorrhiza), uschia per exempel cun spezias da ruschlas, latgers e velers.

L’ogn nair è surtut periclità tras l’uschenumnada muria dad ogns, la quala è pir sa mussada a la fin dal 20avel tschientaner. Il bulieu Phytophthora alni chaschuna principalmain vi da l’ogn nair, ma er vi da l’ogn grisch e vi da l’ogn alpin ina marschira da las ragischs e dal bist. Cumenza il bist a smarschir, po quai gia chaschunar suenter paucs mais la mort da la planta (ma tut tenor er pir suenter plirs onns). La malsogna è vegnida descritta l’emprima giada il 1993 en l’Engalterra dal Sid.^[17] En il fratemp è ella sa derasada en la Germania, Austria, Frantscha, Belgia, Italia, Irlanda, Ungaria, ils Pajais Bass e la Svezia. Sintoms furman in fegliom fitg stgars, roma morta e feglia spezialmain pitschna e clera. Tipics èn er flatgs bletschs da colur brin nairenta che sa mussan giudim il mutagl. Il lain che sa chatta sut il lieu ch’è vegnì attatgà è colurà brin stgir fin brin cotschen e sa differenziescha cleramain dal lain saun ch’al circumdescha. L’infecziun succeda sur plajas giudim il mutagl sur il sistem da ragischs u sur poras da corc. Sco ch’han mussà analisas è il scherm infectus Phytophthora alni pir sa sviluppà avant paucs onns tras ibridisaziun.^[18]

La muria dad ogns che vegn chaschunada tras Phytophthora alni sto vegnir differenziada da la muria ‹classica›. En la segunda mesadad dal 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner eran cumparids tar ogns d’ina vegliadetgna da 5 fin 20 onns donns che vegnivan chaschunads tras il bulieu Valsa oxystoma. L’infestiun manava ad ina creschientscha retardada ed ad in svilup augmentà da puschas, las qualas madiravan memia baud. Sinaquai cumenzava la planta a pirir nà dal spitg e betg nà dal mutagl.^[19]

Il bulieu Taphrina tosquinetii po chaschunar ina malsogna che fa tschurrar la feglia. E tranter las spezias d’insects è da numnar il bau Cryptorrhynchus lapathi che po chaschunar donns considerabels cun sa magliar tras las stresas sut la scorsa ed en il lain. In auter bau che viva sin ogns, il Melasoma aenea, na chaschuna però strusch donns.

L’ogn nair tutga tar il gener dals ogns (Alnus) ch’appartegna a la famiglia dals badugns (Betulaceae). Entaifer il gener dals ogns vegn l’ogn nair attribuì al sutgener Alnus, al qual appartegna er l’ogn grisch.^[15] Il num scientific da la spezia, Alnus glutinosa, sa cumpona dal num dal gener Alnus, che furma il num latin per ‹ogn›, e da l’agiunta glutinosa, l’expressiun latina per ‹tatgant›. El sa referescha a la cuvrida da tschaira tatganta che sa furma sin ils brumbels e sin ils fegls giuvens.^[9]

L’ogn nair vegn sutdividì en quatter sutspezias:^[20]

• Alnus glutinosa subsp. glutinosa, la furma nominotipica: Ils chatschs giuvens, ils monis dals fegls e la feglia sezza èn pli u main nivs. Ils plats dals fegls han quatter fin otg, maximalmain nov pèra avainas lateralas, ina furma ovala fin radunda ed in piz smuttà u er munì cun ina foppa. Questa sutspezia è derasada vastamain e furma ordaifer l’Asia Anteriura la suletta represchentanta da la spezia.

• Alnus glutinosa subsp. barbata (C.A.Mey.) Yalt.: Ils chatschs giuvens, ils monis dals fegls e la feglia èn quasi nivs. Ils plats dals fegls han fin ad indesch pèra avainas lateralas, ina furma lunghenta-eliptica ed in piz plitost radund. Questa sutspezia cumpara en la Transcaucasia, en l’Anatolia dal Nord ed en l’Iran dal Nord.

• Alnus glutinosa subsp. antitauricaYalt.: Ils giuvens chatschs ed ils monis dals fegls portan in pail sco fieuter. Ils fegls han sutvart in pail lom; las ulteriuras caracteristicas correspundan pli u main a subsp. glutinosa. Questa sutspezia cumpara en la muntogna da l’Anatolia dal Sid.

• Alnus glutinosa subsp. betuloides Anşin: La roma e frastgas pli veglias èn da colur alva fin grischenta, pia pli clers che tar las autras sutspezias. Ils fegls èn structurads giudim en furma da cugn. Questa sutspezia è derasada en l’Anatolia dal Sidost.

La sutspezia barbata resguardan intgins auturs sco atgna spezia.

L’ogn nair po furmar ibrids cun pliras spezias da la sutspezia Alnus:

• Alnus incana × Alnus glutinosa u Alnus × pubescens Tausch (sinonim: Alnus × hybrida A. Braun ex Rchb.). La cruschada dad ogn grisch ed ogn nair cumpara en l’entir territori da derasaziun en l’Europa.

• Alnus cordata × Alnus glutinosa u Alnus × elliptica Req. La cruschada da l’ogn cun feglia en cor e da l’ogn nair è pussaivla senza intervenziun tras l’uman. Ils ibrids han in ur dal fegl ch’è dentà regularmain ed èn segnads be darar da la furmaziun d’atgnas parts dal fegl.

• Alnus glutinosa × Alnus rugosa u Alnus × silesiaca. La cruschada tranter ogn nair ed ogn rubaglià han ins pudì cumprovar en las regiuns Brandenburg, Silesia e Boemia. Ils ibrids èn caracterisads tras squamas da fritg en furma da piz che sumeglian quels da l’ogn rubaglià.

Cruschadas intenziunadas han manà ad ibrids tranter Alnus rubra × Alnus glutinosa resp. tranter Alnus glutinosa × Alnus hirsuta.^[15]

I vegnan differenziadas numerusas furmas cultivadas da l’ogn nair, tranter auter:^[21]

• ‹Aurea›: Ina planta pitschna cun curuna lada, roma da colur verd-melnenta e minas masculinas da colur melna. La feglia è l’emprim melna e daventa pli tard mellen-verdenta.

• ‹Imperialis›: Ina planta d’in’autezza da 8 fin 10 m. Ils fegls èn pli pitschens che tar la furma da basa, han crennas pli profundas e sa cumponan da parts graschlas, gizzas ch’han savens in ur glisch.

• ‹Lacinata›: Ina planta che crescha spert e che cuntanscha autezzas da 20 fin 25 m. Ils fegls sviluppan parts specificas en furma da piz, savens senza dents; quels n’han però betg crennas uschè profundas e las singulas parts dal fegl n’èn betg uschè graschlas sco tar la varianta ‹Imperialis›.

L’ogn cumpara gia en il tschintgavel chant en l’‹Odissea› da Homer. Sin sia cursa erranta arriva Odisseus tar l’insla Ogygia, sin la quala crescha sper autras spezias er l’ogn. Là entaupa el la nimfa Kalypso ch’al retegna set onns da cuntinuar il viadi.^[22] En las ‹Metamorfosas› dad Ovid surmaina Phaeton ses bab Helios da pudair manar il char dal sulegl. Damai che Phaeton n’ha però betg sut controlla il char e la terra smanatscha da vegnir brischada, al mazza Jupiter cun in chametg. En lur cordoli sa transfurman las soras da Phaeton, las Heliadas, en plantas.^[23] Tenor las ‹Eclogae› da Vergil (70–19 a.C.) sa tracti dad ogns.^[24]

Tenor il vegl dretg francon (Lex Salica) vegnivan ruts en il 6avel tschientaner sur il chau d’in condemnà quatter fists dad ogn e bittads en differentas direcziuns. Tras quai vegniva el bandischà or da la societad e simbolisà ch’il pertutgà saja separà da sia chasa e sia famiglia. Da qua deriva la locuziun tudestga ‹über jemanden den Stab brechen›.

Ogns ‹perdan sang› suenter esser vegnids terrads e creschan ultra da quai en lieus palidus e maltransibels ch’èn savens privlus; perquai valan els da vegl ennà sco starmentus. En la cretta germana vegnivan las palids consideradas sco reginavel dals morts. Viandants temevan la ‹dunna da l’ogna› che vegniva numnada Irle u Else. Quella viveva en il morast ed empruvava da carmalar tras rampign umans en la palì. Ella valeva sco persunificaziun da l’ogn e vegniva messa en relaziun cun striegn. Er en la ditga da Wolfdietrich dal 13avel tschientaner vegn menziunada ina dunna da l’ogna ch’era abla da striunar.^[25] En la Pomarania vegn il ‹perder sang› da l’ogn declerà tras ina dispita tranter il diavel e sia tatta. Il diavel haja pitgà sia tatta cun in bastun dad ogn, uschia che quel saja vegnì cotschen. A Mecklenburg vegn la colur cotschna messa en relaziun cun Cristus che saja mort vi d’ina crusch da lain dad ogn. Tant il lain sco er la planta simboliseschan en quests cas il nausch. En la cretta populara sa basan meds da protecziun savens sin il princip da la cuntermagia; perquai è qua l’ogn, sco planta dal diavel, daventada fitg impurtanta. En la Turinga han ils purs anc fatg fin la fin dal 19avel tschientaner il venderdi sontg cruschs e cranzs or da roma dad ogna. Tals roms vegnivan er pendids si la notg da barlot en uigl ed en chasa sco protecziun cunter strias. Avant che vegnir semnà derschev’ins il graun tras cranzs dad ogna; quai dueva proteger la semenza cunter utschels. En Svizra duevan roms dad ogna impedir che las plantas vegnian infectadas da la sfarinussa; en tschertas parts da la Germania eran ins da l’avis che quels gidian cunter talpas u mieurs.

L’expressiun ‹Erlkönig› ha Johann Gottfried Herder introducì il 1778 en la litteratura, numnadamain cur ch’el ha translatà en tudestg la ballada populara danaisa ‹Herr Oluf›. Il term ‹Ellerkonge› per ‹retg da las dialas› ha el translatà cun ‹Erlkönig›. La ballada tracta dal giuven Oluf ch’è sin via tar sias nozzas. Sin ses viadi nocturn entaupa el la figlia dal retg da las dialas; quella al envida a sautar. Damai ch’el refusa quai, al stauscha ella davent. L’autra damaun al chatta sia spusa mort. Goethe reprenda l’expressiun en sia ballada ‹Erlkönig› («Wer reitet so spät durch Nacht und Wind?»). El descriva qua però co che questa figura starmentusa frunta sin in bab ch’è en viadi cun ses figl; l’inscunter va a finir mortalmain per l’uffant.^[2]

En tut las gruppas da linguas europeicas existan toponims che derivan da l’ogn. Per tudestg èn quai per exempel Erlach, Erlbach u Irlach ed en las linguas slavas nums che cumenzan cun olsz-, oels- u jelš-. Er en il territori rumantsch datti numerus nums da cultira sco Ogna, L’Ogna, Ognas, Ogna da Pardiala (Vuorz), Plan da l’Ogna (Scuol) etc.

Sper ils pollens dal badugn e dal nitscholer furman ils pollens da l’ogn in dals impurtants chaschunaders d’allergias da pollens da plantas. Ch’ina allergia derivia però sulettamain dal pollen da l’ogn n’è betg enconuschent; per ordinari exista a medem temp ina reacziun sensibla sin il pollen dal badugn, dal nitscholer, dal charpin e dal ruver. Medemamain sa sumeglian ils allergens principals da l’ogn, dal badugn, dal ruver, dal fau alv areguard lur caracteristicas chemicas e fisicalas. En l’Europa Centrala furma ina reacziun sensibla sin il pollen da plantas temprivas l’allergia da pollen ch’è derasada il segund ferm (suenter l’allergia sin pollen da fains): radund 20 fin 30 % dals umans cun in’allergia da pollen pateschan sut ina pollinosis da plantas temprivas.^[26] Allergichers da pollen da plantas temprivas han savens er allergias da victualias (uschenumnadas allergias cruschadas). Radund la mesadad dals umans cun pollinosis da plantas temprivas cumportan er mal nuschs, mails, pairs, persics, palogas e tschareschas. Magari na vegnan er betg cumportads fritgs exotics sco kiwi, litschi ed avocado.^[27]

Intginas parts da l’ogn vegnan er tratgas a niz sco products terapeutics. Uschia vegn per exempel la scorsa da l’ogn nair duvrada en apotecas per preparar tés u soluziuns. En il center stat l’applicaziun exteriura en il cas da malsognas da la pel e da la pel mucosa. En cas d’angina e da faringitis vegnan bugls duvrads per sgiargiattar, en cas da vaschias en bucca e da schunschivas che perdan sang per derschentar. Tar las substanzas activas sa tracti da tannins, ch’importan fin a 20 % da la scorsa setgentada, e da flavonids sco iperosid u β-sitosterin.^[28]

En la ‹Materia medica› da Pedanios Dioskurides na cumpara l’ogn nair betg. Plinius scriva en sia ‹Naturalis historia›: «La feglia da l’ogn furma cun aua chauda in med cunter tumors.» En la ‹Physica› che vegn attribuida a Hildegard von Bingen e ch’è enconuschent or da copias dal 14avel e 15avel tschientaner vegn l’ogn duvrà sco simbol per l’inutil; tuttina vegn cusseglià da metter si giuvens fegls frestgs en cas da pel ulcerusa (cud. III, chap. 29). In manuscrit da 1478 da la Germania dal Sid descriva detagliadamain quest’applicaziun dals fegls da l’ogn. Giuvens chatschs da feglia duai ins setgentar e pulverisar. Questa pulvra springiv’ins sin plajas per las nettegiar e per far matergia. En la segunda ediziun da ses ‹Kreütterbuch› dal 1546 scriva Hieronymus Bock che «l’ogn umid» vegnia duvrà pauc en la medischina, che feglia da l’ogn sa laschia però applitgar en cas da «donns da chalira». En l’ediziun da la medem’ovra cumparida postum agiunta Nicolaus Agerius che la scorsa da la ragisch da l’ogn furmia, buglida en aua, in bun med da derschentar en cas da mal ils dents ed inflammaziun da las mandlas. Las ovras da la medischina da scola dal 17avel e 18avel tschientaner repetan areguard la feglia e la scorsa da l’ogn las cussegliaziuns d’applicaziun inditgadas tar Bock ed Agerius.^[29]

Il lain da l’ogn nair è lom e d’ina structura fina e regulara. La spessezza en stadi criv munta a 550 kg/m³ tar in’umiditad dal lain da 12 fin 15 %; l’ogn tutga uschia tar las sorts da lain indigenas mezgrevas. Il lain è pauc cumpact e pauc elastic e cumparegliabel en questas caracteristicas cun lain da tigl. Sut l’influenza da l’aura u en contact cun la terra è il lain pauc duraivel^[30]; duvrà en construcziuns sut l’aua è el però tuttina duraivel sco lain da ruver. Il lain sa lascha elavurar bain tant cun la maschina sco er a maun. Perquai è el savens vegnì duvrà per far zochels. En la regiun dad Oldenburg ha quai schizunt manà al surnum ‹Holschenboom› (‹Holzschuhbaum›).

Il fatg che lain dad ogn è extrem duraivel sut l’aua han gia realisà ils construiders dals vitgs da palissadas avant bundant 4000 onns (p.ex. al Lai da Constanza). Bists dad ogn chatschads en il fund belmus han furmà la purtadira da sustegn da las colonias da palissadas. Er la citad da Venezia e la part veglia dad Amsterdam èn per part vegnidas construidas sin bists dad ogna.^[31] Anc oz vegnan ogns nairs plantads sco protecziun cunter l’erosiun tras l’aua e servan bists dad ogn a rinforzar rivas da dutgs e da flums.

L’ultim temp è la muntada economica dal lain dad ogn sa diminuida. Tras l’uman vegnan ils effectivs chatschads enavos sin lieus che na sa laschan strusch trair a niz. Il lain dad ogn è er vegnì remplazzà pli e pli tras autras materialias: zochels vegnan praticamain be pli fatgs per gruppas folcloristicas ed er en la construcziun sut l’aua na vegn strusch pli fatg diever da lain. Per part è il lain dad ogn però preschent en la construcziun da mobiglias, tranter auter sco basa per imitaziuns da lains prezius.^[32] En pli vegnan fatgas da l’ogn spezialas variantas da charvun (charvun da malegiar, da lutegiar e da laboratori). Er tar la producziun da risplis vegn – sper il lain da ceder e da tieu american – fatg diever da lain dad ogn.^[31] Per la producziun da palpiri n’è questa sort da lain però betg adattada, damai che process d’oxidaziun mainan a fermas coluraziuns.^[32]

Da vegl ennà ha l’ogn er giugà in’impurtanta rolla en cuntscharias (pervi da l’auta cumpart da tannins, er numnads perquai ‹cuntschants›).

L’ogn nair vala en pli sco planta tradiziunala da las tenscharias. Da las flurs vegniva gudagnada colur verda e da la feglia colur brina. Ensemen cun parts da fier vegniva la scorsa conservada sur emnas en aua; la substanza che resultava da quai serviva a colurar nair il tgirom.^[33] Medemamain vegniva gudagnà da las puschas tinta per scriver.^[32]

1. ↑ ^{1,0 1,1} Roloff e.a.: Flora der Gehölze, p. 98.
2. ↑ ^{2,0 2,1} Jacques Andreas Volland: Die Erle in Sage und Legende. En: LWF Wissen 42 (Beiträge zur Schwarzerle), 2003, ISSN 0945-8131, p. 67–72 (PDF).
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2 3,3 3,4} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 82.
4. ↑ ^{4,0 4,1} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 86.
5. ↑ Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 86s.
6. ↑ ^{6,0 6,1 6,2} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 83.
7. ↑ Laudert: Mythos Baum, p. 114.
8. ↑ Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands. Ein botanisch-ökologischer Exkursionsbegleiter zu den wichtigsten Arten. 6avla ediziun elavurada da nov, Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2005, ISBN 3-494-01397-7, p. 48.
9. ↑ ^{9,0 9,1} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 92.
10. ↑ Peter Schütt, Hans Joachim Schuck, Bernd Stimm (ed.): Lexikon der Baum- und Straucharten. Das Standardwerk der Forstbotanik. Morphologie, Pathologie, Ökologie und Systematik wichtiger Baum- und Straucharten. Nikol, Hamburg 2002, ISBN 3-933203-53-8, p. 35 (restampa dal 1992).
11. ↑ Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 88.
12. ↑ ^{12,0 12,1} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 89.
13. ↑ ^{13,0 13,1} Erich Oberdorfer e.a.: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8avla ediziun surlavurada e cumplettada, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 315.
14. ↑ Helge Walentowski, Jörg Ewald: Die Rolle der Schwarzerle in den Pflanzengesellschaften Mitteleuropas. En: LWF Wissen 42 (Beiträge zur Schwarzerle), 2003, ISSN 0945-8131, p. 11–19 (PDF).
15. ↑ ^{15,0 15,1 15,2} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 87.
16. ↑ K. Dittert: Die stickstoffixierende Schwarzerle-Frankia-Symbiose in einem Erlenbruchwald der Bornhöveder Seenkette. En: Ecosystems, suppl., tom 5.
17. ↑ Thomas Paulus, Sabine Werres: Erlensterben durch Phytophthora an Fließgewässern. Universität, Duisburg, Essen 17 da favrer 2005 (PDF).
18. ↑ Paul Heydeck: Aktuelle Schwerpunkte des Auftretens pilzlicher Pathogene in den Wäldern Brandenburgs. En: Landesforstanstalt Eberswalde (ed.): Eberswalder Forstliche Schriftenreihe, tom 35, 2008, p. 41s. (PDF).
19. ↑ Paul Heydeck: Gefährdung der Schwarz-Erle durch mikrobielle Pathogene. En: Landes-Forstanstalt Eberswalde (ed.): Eberswalder Forstliche Schriftenreihe, nr. 17 (Die Schwarz-Erle im nordostdeutschen Tiefland), 2003, ISBN 3-933352-52-5, p. 62.
20. ↑ Faik Yaltırık: Alnus. En: Peter Hadland Davis (ed.): Flora of Turkey and the East Aegean Islands, tom 7 (Orobanchaceae to Rubiaceae). Edinburgh University Press, Edinburgh 1982, ISBN 0-85224-396-0, p. 491–494.
21. ↑ Roloff e.a.: Flora der Gehölze, p. 99.
22. ↑ Homer: Odissea. En: Projekt Gutenberg-DE.
23. ↑ Ovid: Metamorfosas II.
24. ↑ Vergil: Eclogae 6,36 (online).
25. ↑ Laudert: Mythos Baum, p. 116s.
26. ↑ Erle. En: Alles zur Allergologie. Dr. Roland Irion, consultà ils 28 da mars 2010.
27. ↑ Kreuzallergie – Pollen und Nahrungsmittel. Deutscher Allergie- und Asthmabund e. V., consultà ils 28 da mars 2010.
28. ↑ Ingrid Schönfelder, Peter Schönfelder: Der Kosmos-Heilpflanzenführer. Über 600 Heil- und Giftpflanzen Europas. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-440-12159-7, p. 306.
29. ↑ Norbert Lagoni: Arzneiliche Anmerkungen zur Schwarzerle. En: LWF Wissen 42 (Beiträge zur Schwarzerle), 2003, ISSN 0945-8131, p. 20–22 (PDF).
30. ↑ D. Grosser, W. Teetz: Erle. En: Einheimische Nutzhölzer (Collecziun da fegls libers, nr. 16). Informationsdienst Holz, Holzabsatzfond – Absatzförderungfonds der deutschen Forst- und Holzwirtschaft, 1998, ISSN 0446-2114.
31. ↑ ^{31,0 31,1} Lothar Krüger: Die Schwarz-Erle als Wirtschaftsbaumart. En: Landes-Forstanstalt Eberswalde (ed.): Eberswalder Forstliche Schriftenreihe, nr. 17 (Die Schwarz-Erle im nordostdeutschen Tiefland), 2003, ISBN 3-933352-52-5, p. 124.
32. ↑ ^{32,0 32,1 32,2} Schütt e.a.: Enzyklopädie der Laubbäume, p. 91.
33. ↑ Laudert: Mythos Baum, p. 116.

• Peter Schütt, Horst Weisgerber, Hans J. Schuck, Ulla Lang, Bernd Stimm, Andreas Roloff: Enzyklopädie der Laubbäume. Nikol, Hamburg 2006, ISBN 3-937872-39-6, p. 81–95.
• Andreas Roloff, Andreas Bärtels: Flora der Gehölze. Bestimmung, Eigenschaften und Verwendung. 3. ed. curregida, Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2008, ISBN 978-3-8001-5614-6, p. 98–99.
• Doris Laudert: Mythos Baum. 7. ed. BLV, Minca 2009, ISBN 978-3-8354-0557-8, p. 114–117.
• Beiträge zur Schwarzerle. En: Bayerische Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft (ed.): LWF Wissen, tom 42, 2003.
• Die Schwarz-Erle (Alnus glutinosa (L) Gaertn.) im nordostdeutschen Tiefland. En: Landes-Forstanstalt Eberswalde (ed.): Eberswalder forstliche Schriftenreihe, tom 17, 2003, ISBN 3-933352-52-5.

• Descripziun da la planta sin floraweb.de
• Descripziun da la planta en la banca da datas BiolFlor
• Derasaziun da l’ogn nair en l’emisfera nord tenor Eric Hultén
• Infurmaziuns sin infoflora.ch
• Thomas Meyer: Fegl da datas, clav da determinaziun e fotografias tar flora-de