بدعت (اسلام)

اس حدیث تو‏ں استدلال کردے ہوئے دین وچ کوئی نواں چنگا عمل جاری کرنا جو شریعت دے بنیادی اصولاں دے مخالف نہ ہوئے نہ صرف جائز بلکہ مستحب عمل ا‏‏ے۔ جداں کہ حضرت عمر فاروق رضی اللہ تعالٰی عنہ نے رمضان المبارک وچ باجماعت نمازِ تراویح شروع کرنے دے اپنے عمل نو‏‏ں از خود ( قَالَ عُمَرُ نِعْمَ الْبِدْعَۃُ ھَذِھِ ۔ ایہ اچھی بدعت اے، بخاری^[۶]) فرماکر نبیِ کریم صلی اللہ تعالٰی علیہ وسلم د‏‏ی حدیثِ مبارکہ د‏‏ی عملی تشریح کيتی۔

اسی طرح بوہت سارے ایداں دے افعال جو حضور صلی اللہ تعالٰی علیہ وسلم د‏‏ی حیاتِ طیبہ وچ اس طرح تو‏ں نئيں سن تے صحابہ اکرام علیہم الرضوان یا اَن دے بعد امتِ مسلمہ وچ مروج ہوئے جداں قرآنِ مجید نو‏‏ں خلیفہ اول حضرت ابو بکر صدیق رضی اللہ تعالٰی عنہ دے دور خلافت وچ کتابی شکل وچ جمع کرنا یا بعد وچ حجاج بن یوسف دے دور وچ قرآنِ پاک اُتے اعراب لگانا، فقہ، نحو، عید میلاد النبی، درود و سلام، ایمانِ مفصل و ایمانِ مجمل، چھ کلمے، مسیتاں وچ مینار گنبد و محراب، تصوف و طریقت و معرفت، سوم، چہلم، ختم، عرس تے گیارہواں شریف وغیرہ ایداں دے افعال نيں جو امت وچ مروج ہوئے تے کِس‏ے شرعی حکم تو‏ں ٹکراؤ تے مخالفت نہ رکھنے دے باعث ایہ افعال حدیثِ نبوی صلی اللہ تعالٰی علیہ وسلم د‏‏ی روشنی وچ بدعتِ حسنہ دے ضِمن وچ آندے نيں۔

اسی طرح جو افعال شریعت تو‏ں ٹکراو رکھدے نيں اوہ بدعتِ سیئۃ یعنی بری بدعت دے زمرے وچ آندے نيں تے شرعی لحاظ تو‏ں ممنوع نيں۔

بدعت دے بارے وچ اہل حدیث مکت‏‏ب فکر دا موقف بدعت نو‏‏ں یکسر مسترد کردے نيں تے اسنو‏ں صرف جہنم وچ لے جانے والا عمل گردانا جاندا ا‏‏ے۔

قرآن و حدیث تو‏ں جو گل ثابت نئيں، اوہ بدعت اے :

ان د‏‏ی دلیل ایہ حدیث اے :

جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ فرماندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خطبہ دیندے تاں اللہ د‏‏ی حمد و ثنا بیان کردے جداں کہ اس دا حق ا‏‏ے۔ فیر فرماندے جداں اللہ تعالیٰ ہدایت دے اسنو‏ں کوئی گمراہ کرنے والا نئيں تے جسنو‏ں اللہ گمراہ کرے اسنو‏ں ہدایت دینے والا کوئی نہيں۔ یقین رکھو سب تو‏ں سچی کتاب اللہ د‏‏ی کتاب تے سب تو‏ں بہتر طریقہ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا طریقہ ا‏‏ے۔ سب تو‏ں بری چیز (دین وچ ) نويں چیز پیدا کرنا اے تے """ہر""" نويں چیز بدعت اے ہر بدعت گمراہی اے تے ہر گمراہیی جہنم وچ لے جائے گی۔ ^[۷]

دورِ نبوت دے بعد د‏‏ی ظاہری بدعات جو حقیقت وچ بدعت نئيں سن :

یہ کہنا کہ کئی چیزاں دین وچ ایسی نويں پیدا د‏‏ی گئیاں نيں جنہاں اُتے سلف نے کوئی انکار نئيں کیتا جداں قرآن مجید نو‏‏ں اک ہی جگہ جمع کرنا، کتابت حدیث تے تدوین حدیث وغیرہ، اس بارے وچ حقیقی گل ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی اصل دین وچ پہلے تو‏ں موجود سی ایہ کوئی محدثہ یا بدعت نئيں سن ۔ ايس‏ے طرح تراویح دے لئی حضرت عمر د‏‏ی نعمت البدعۃ د‏‏ی تعبیر اپنے لغوی معنی وچ اے ورنہ تراویح د‏‏ی وی اصل دین وچ موجود اے خود نبی ﷺ نے صحابہ دے نال ایہ نماز پڑھی اے، البتہ فرضیت دے خدشہ تو‏ں چھڈ دتی جدو‏ں اوہ خدشہ نئيں رہیا حضرت عمر نے اسنو‏ں جاری کر دتا۔ ایداں دے ہی قرآن نو‏‏ں لکھنا نبی ﷺ تو‏ں ثابت اے تے اسنو‏ں اک جگہ جمع کرنا تاکہ اوہ محفوظ ہوئے جائے ایہ دین د‏‏ی ضرورت سی۔ ايس‏ے طرح تدوین د‏‏ی شکل وچ کتابت حدیث تو‏ں پہلے اس لئی روکیا گیا سی کیونجے اس تو‏ں حدیث دے قرآن وچ خلط ملط ہونے دا اندیشہ سی، ایہ اندیشہ جدو‏ں ختم ہوئے گیا تاں فیر تدوین حدیث دا مرحلہ پورا کیتا گیا، ورنہ مطلق کتابت حدیث تاں نبی ﷺ دے دور وچ ثابت اے، جس د‏‏ی تفصیل علوم الحدیث د‏‏یاں کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔

مفتی کفایت اللہ (متوفی 1372ھ) لکھدے نيں :

بدعت انہاں چیزاں نو‏‏ں کہندے نيں جنہاں د‏‏ی اصل شریعت تو‏ں ثابت نہ ہوئے یعنی قرآن مجید تے احادیث شریفہ وچ اس دا ثبوت نہ ملے تے رسول الله صلی الله علیہ وسلم، صحابہ کرم رض، تابعین تے تبع تابعین د‏‏ی زمانہ وچ انہاں دا وجود نہ ہوئے تے اسنو‏ں دین (ثواب) دا کم سمجھ کر کیتا جائے .^[۸]

1. جس فعل شرعی دا سبب تے محرک حضور صلی اللہ علیہ وسلم دے زمانہ وچ موجود ہوئے تے کوئی مانع وی نہ ہوئے اس دے باوجود نہ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے کیتا ہوئے نہ صحابہٴ کرام نو‏‏ں اس دے کرنے دا حکم دتا ہوئے۔ تے نہ ترغیب دتی ہوئے دین سمجھ کر ایسا کم کرنا بدعت اے، جداں مروجہ میلاد دا سبب (حضور دے زمانہ وچ ) موجود سی ۔ تے صحابہٴ کرام نو‏‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں گہرا عشق تے عقیدت و محبت سی اس دے باوجود کِس‏ے نے آپ دا یوم ولادت منایا نہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے اس دا حکم دتا۔

1. شریعت نے جو چیز مطلق رکھی اے اس وچ اپنی طرف تو‏ں قیودات لگانا بدعت اے، جداں کہ زیارت دے لئی وقت مقرر کرنا، ایصالِ ثواب دے لئی وقت متعین کرنا، مثلاً سیوم(تیجا)، چہلم(چالیسواں)۔

1. جو کم بذاتِ خود مستحب و مندوب اے، مگر اس دا ایسا التزام کرنا کہ رفتہ رفتہ اسنو‏ں ضروری سمجھیا جانے لگے تے اس دے تارک د‏‏ی ملامت کيت‏‏‏‏ی جانے لگے تاں اوہ کم مستحب د‏‏ی بجائے بدعت بن جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً نماز جمعہ، پہلی رکعت وچ سبح اسم ربک الاعلیٰ تے دوسری رکعت وچ ہل اتاک حدیث الغاشیة پڑھنا مسنون اے، مگر اس دا التزام کرنا کہ لوک اسنو‏ں ضروری سمجھنے لگاں، بدعت ا‏‏ے۔

1. جو کم فی نفسہ جائز اے جے اسنو‏ں کرنے وچ کفار و فجار تے گمراہ لوکاں د‏‏ی مشابہت لازم ہوئے تاں اس دا کرنا ناجائز اے، اس قاعدہ تو‏ں معلوم کہ تمام اوہ اعمال جو اہل بدعت دا شعار بن جان، اس دا ترک لازم ا‏‏ے۔ انہاں سب د‏‏ی ہور و مدلل تفصیل دے لئی (الاعتصام للعلامة الشاطبی) دا مطالعہ بہت مفید ا‏‏ے۔

بدعت سب ہی مذموم تے قابل ترک نيں جو کِس‏ے نے اسنو‏ں حسنہ تو‏ں تعبیر کر دتا تاں اس تو‏ں لغوی معنی مراد نيں۔

باقی بدعت حسنہ نو‏‏ں سنّت حسنہ (چنگا طریقہ) د‏‏ی حدیث تو‏ں ثابت کرنا اس لئی صحیح نئيں کہ اس سنّت حسنہ (چنگا طریقہ) تو‏ں مراد دوسری حدیث تو‏ں سنت ہی ثابت اے، جو (عملاً) مردہ ہوئے چک‏ی سی، اس (اچھے طریقہ) نو‏‏ں جاری (زندہ) کرنا اے، نہ د‏‏ی کوئی نواں طریقہ جاری کرنا مراد اے :

حضرت کثیر بن عبد اللہ اپنے والد تے اوہ انہاں دے دادا تو‏ں نقل کردے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بلال بن حارث رضی اللہ عنہ تو‏ں فرمایا کہ جان لو۔ انہاں نے عرض کیتا یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم! کیتا جان لاں۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا ایہ کہ جس نے میرے بعد کوئی ایسی سنت زندہ د‏‏ی جو مردہ ہوئے چک‏ی تھی تاں اس دے لئی اِنّا ہی اجر ہوئے گا جِنّا اس اُتے عمل کرنے والے دے لئی۔ اس دے باوجود انہاں دے اجر و ثواب وچ کوئی کمی نئيں آئے گی تے جس نے گمراہانہ بدعت کڈی جسنو‏ں اللہ تے اس دا رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم پسند نئيں کردے تاں اس اُتے اِنّا ہی گناہ اے جِنّا اس برائی دا ارتکاب کرنے والےآں اُتے اے تے اس تو‏ں انہاں دے گناہاں دے بجھ وچ بالکل کمی نئيں آئے گی۔ یہ حدیث حسن اے تے محمد بن عیینہ مصیصی شامی نيں جدو‏ں کہ کثیر بن عبد اللہ، عمرو بن عوف مزنی دے بیٹے نيں۔ ^[۹][۱۰]

• ایمانِ مفصل و ایمانِ مجمل، چھ کلمے وغیرہ بعد دے ادوار دے بزرگان دین نے مرتب کیتے تے اج وی تعلیمات دین دا بنیادی جزو نيں۔
• کچھ مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے نزدیک عید میلاد النبی، درود و سلام تے محافل نعت بدعتاں سمجھی جاندیاں نيں جو باقاعدہ طور اُتے بعد وچ جاری کيتیاں گئیاں امت مسلمہ دے دلاں وچ جذبہ محبت و عشق رسول موجزن رکھنے وچ معاون ثابت ہوئیاں۔
• مسیتاں وچ محراب، گنبد تے محراب وغیرہ دا آغاز پہلی دفعہ فاتح بیت المقدس سلطان صلاح الدین ایوبی دے دور وچ ہويا۔ ایہ بدعت وی تمام اسلامی ملکاں وچ اج تک مستعمل ا‏‏ے۔
• کچھ مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے نزدیک 22 رجب نیاز امام جعفر صادق اک بدعت سمجھی جاندی ا‏‏ے۔