Przejdź do zawartości

Zapaliczka

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zapaliczka
Ilustracja
Zapaliczka cuchnąca
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

zapaliczka

Nazwa systematyczna
Ferula L.
Sp. Pl. 246. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

F. communis L.[3]

Multimedia w Wikimedia Commons
Zapaliczka pospolita
Ferula gummosa
Ferula lancerottensis

Zapaliczka (Ferula) – rodzaj roślin z rodziny selerowatych. Obejmuje ponad 200 gatunków[5]. Najwięcej z nich występuje w południowo-zachodniej i centralnej Azji[6], ale przedstawiciele rodzaju rosną na rozległym obszarze od basenu Morza Śródziemnego wraz z północną Afryką i południową Europą, po Chiny[7]. Zasiedlają zwykle obszary suche, miejsca nasłonecznione, zbiorowiska trawiaste i stoki wzgórz. Kwiaty zapylane są głównie przez muchówki[8].

Rośliny te są zasobne w gumy i żywice, dlatego od dawnych czasów wykorzystywane są w ziołolecznictwie, w kadzidłach oraz jako przyprawy[8]. Ze względu na okazałe rozmiary i efektowny wygląd sadzone są jako rośliny ozdobne w ogrodach[9]. Największe znaczenie użytkowe mają: zapaliczka cuchnąca, Ferula foetida i F. narthex używane jako przyprawy (w Afganistanie zwane „pokarmem bogów”), w Iranie popularne jest ich wykorzystanie w medycynie[9]. Zwłaszcza w przeszłości szeroko ceniono ich tzw. „czarne łajno” – gumożywicę pozyskiwaną z grubych korzeni i stosowaną zwłaszcza w przypadku konwulsji[10]. Z zapaliczki galbanowej i F. rubricaulis pozyskuje się galbanum, także stosowane w medycynie. Z F. moschata pozyskuje się żywicę sumbul stosowaną do aromatyzowania pomieszczeń i jako przyprawę. Korzenie F. hermonis po zaparzeniu dają napar zwany „libańską” lub „ziołową viagrą” (kwas ferulowy wraz z pochodnymi mają rozszerzać naczynia krwionośne). Zapaliczka pospolita jest uprawiana głównie jako roślina ozdobna; stanowi motyw zdobniczy w meblarstwie cypryjskim. Jej suchy pęd, po nasadzeniu na jego końcu szyszki sosnowej, wykorzystywany był jako tyrs (laska Dionizosa). Według mitologii greckiej właśnie takiego tyrsu miał użyć Prometeusz do sprowadzenia ognia dla ludzi. Pęd zapaliczki pali się powoli, zachowując tkankę naczyniową[9].

Do tego rodzaju należał też prawdopodobnie mityczny sylfion – roślina współcześnie już nieznana, która stanowiła kluczowy produkt eksportowy Cyrenajki[9], ceniona w starożytności na równi z cennymi kruszcami, używana jako panaceum i środek wczesnoporonny[11].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Ferula tingitana
Pokrój
Byliny zakwitające regularnie lub monokarpiczne (obumierające po wydaniu owoców)[7]. Zwykle rośliny wysokie[6] (nawet do 5 m wysokości[8]), o pędach rozgałęziających się, czasem naprzeciwlegle lub okółkowo, u nasady często osłonięte włóknistymi pozostałościami martwych pochew liściowych, często o zapachu czosnku. Korzeń palowy, zwykle tęgi[7].
Liście
Liście ogonkowe i z okazałą pochwą. Blaszka liściowa kilkukrotnie pierzastozłożona lub pierzastosieczna (od 2 do 4-krotnie). Dolne liście duże i szerokie, wyższe liście łodygowe coraz mniejsze[7]. Odcinki liści często włosowato cienkie[8].
Kwiaty
Zebrane w baldachy, pod którymi brak pokryw i pokrywek lub są odpadające. Centralny baldach w kwiatostanie złożonym ma zawsze kwiaty obupłciowe, podczas gdy w brzeżnych baldachach kwiaty mogą być obupłciowe lub tylko męskie. Poszczególne kwiaty drobne. Kielich z drobnymi ząbkami, czasem całkiem zredukowanymi. Korona kwiatu żółta, jasnożółta lub zielonkawożółta[7], tworzona przez pięć[8] płatków jajowatych, na końcach zaostrzonych i zagiętych do środka kwiatu[7]. Pręcików 5. Zalążnia dolna, dwukomorowa, w każdej komorze z pojedynczym zalążkiem[8].
Owoce
Duże[8], eliptyczne do jajowato-kulistych, silnie spłaszczone i ożebrowane rozłupki, z boków żebra oskrzydlone[7].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj z podplemienia Ferulinae w obrębie plemienia Scandiceae w podrodzinie Apioideae z rodziny selerowatych Apiaceae[4].

Wykaz gatunków (tylko nazwy zweryfikowane)[5]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
  3. ↑ a b Ferula. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2018-12-20].
  4. ↑ a b Genus: Ferula L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-20].
  5. ↑ a b Ferula. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-20].
  6. ↑ a b Ferula Linn.. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-20].
  7. ↑ a b c d e f g She Menglan; Mark F. Watson: Ferula Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-12-20].
  8. ↑ a b c d e f g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 313. ISBN 0-333-74890-5.
  9. ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 362, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  10. ↑ Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 269. ISBN 83-7079-778-4.
  11. ↑ Carol Downer: Natural Liberty: Rediscovering Self-Induced Abortion Methods. 2008, s. 81.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zapaliczka&oldid=72987740”