Pomorze

Pomorze
*Pomerania*, *Pòmòrskô*/*Pòmòrzé*, *Pommern*
	Herb
Państwa	Polska; Niemcy
Ważniejsze miejscowości	Gdańsk, Szczecin, Stralsund, Greifswald
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku

Pomorze (kaszub. Pòmòrskô, Pòmòrzé, łac. Pomerania, niem. i szw. Pommern) – kraina historyczna na terenie Polski i Niemiec, u ujścia Reknicy, Odry i Wisły do Morza Bałtyckiego.

Toponimia

Nazwa Pomorze we wszystkich językach wywodzi się od języka słowiańskiego, łącząc dwa wyrazy po i morze co oznacza dosłownie „ziemię sięgającą po morze”^[1]. Wtórne nazwy jak średniowieczna łacińska Pomerania^[2] oraz niemiecka Pommern bezpośrednio wywodzą się od nazwy słowiańskiej^[3]. W źródłach środkowopolskich termin Pomorze był zapisywany jako Pomorania lub Pomorani^[4].

Nazwa ta została po raz pierwszy została użyta w dokumencie z 1046 tzw. Rocznikach z Nieder Altaich, w odniesieniu do jednego z książąt pomorskich Siemomysła pomorskiego – Zemuzil dux Bomeranorum (pol. Siemomysł książę Pomorzan)^[5]^[6]. Nazwę Pomorze odnotowują także kroniki średniowieczne Adama z Bremy ok. roku 1070 oraz Kronika polska spisana przez Galla Anonima ok. 1113.

Geografia

Pomorze obejmuje znaczny obszar w północnej części Polski i północno-wschodniej części Niemiec. Obejmuje Pomorze Przednie, Rugię, Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Kaszuby, Pojezierze Pomorskie, ziemię chełmińską i Krajnę. Granice regionu opierają się na Reknicy (na zachodzie) i na linii Warty, Noteci, Wisły i Drwęcy na południu i południowym wschodzie.

Większa część Pomorza znajduje się w granicach Polski, w obrębie województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Niewielkie fragmenty regionu znajdują się w województwach: wielkopolskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim. Po stronie niemieckiej znajduje się Pomorze Przednie. Jego terytorium prawie w całości znajduje się w obrębie kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie, jedynie tereny nadodrzańskie z miastem Gartz wchodzą w skład kraju związkowego Brandenburgia. Podział ten ukształtował się w wyniku trzech konferencji pokojowych (Teheran, Jałta, Poczdam), kończących II wojnę światową.

Na Pomorzu dominuje krajobraz morenowy, a więc występują tu liczne naturalne jeziora, w tym położone w granicach administracyjnych Szczecina jezioro Dąbie – trzecie co do wielkości jezioro w Polsce. Całe Pomorze leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Charakterystyczną cechą regionu są krótkie, uchodzące bezpośrednio do morza rzeki, jak Parsęta, Rega, Słupia, Łeba czy Piana, oraz duże, płytkie jeziora przybrzeżne, jak Łebsko i Gardno. Na rzekach, głównie na Słupi, znajdują się zbiorniki retencyjne. Największe z nich to Konradowo i Głębokie. Do celów energetycznych wykorzystano również jeziora naturalne: Kwiecko koło Żydowa oraz Żarnowieckie. Woda z tych zbiorników zasila elektrownie szczytowo-pompowe.

Porty morskie Pomorza o największym przeładunku to: Port Szczecin, Port Świnoujście, Port Gdańsk, Port Gdynia, Port Police i Port Kołobrzeg.

Podział na regiony

Najprostszy i najbardziej rozpowszechniony podział dzieli Pomorze na dwa główne regiony:

Pomorze Zachodnie
Pomorze Gdańskie (będące zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego)

Podział ten ukształtował się w średniowieczu, gdy region gdański został zajęty przez Polskę, a region zachodni – tylko zhołdowany. Podział ten został podtrzymany przez dalsze dzieje. W skład Pomorza Zachodniego wchodziły księstwa, od których nazw wzięły kolejne części regionu:

Pomorze Tylne (Pomorze Nadodrzańskie, na bazie księstwa szczecińskiego)
Pomorze Przednie (Pomorze Wołogoskie, na bazie księstwa wołogoskiego)
Rugia (Pomorze Rańskie, na bazie księstwa Rugii)

Pojawiły się również obszary przejściowe, które formalnie nie należały do żadnej ze stron: ziemia lęborsko-bytowska.

Na Pomorzu Gdańskim natomiast powstał podział na poszczególne regiony kulturowe:

Dodatkowo część terenu Borów Tucholskich nachodzi na teren Kaszub (np. Zabory).

Pomorze Gdańskie jest zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego, do którego włącza się też:

ziemię chełmińską (wraz z ziemią lubawską i michałowską, wchodzące w niej skład)
niekiedy tereny po wschodniej stronie dolnego odcinka Wisły (Powiśle, będące pod względem kulturowym na pograniczu Prus i Pomorza) oraz obszar na północ od Noteci i na zachód od Brdy (Krajnę, będącą pograniczem kulturowym Wielkopolski i Pomorza).

Historia

Ta sekcja od 2009-03 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Osobny artykuł: Historia Pomorza.

Po opuszczeniu terenów południowego pobrzeża Bałtyku przez plemiona germańskie ich miejsce ^{[potrzebny przypis]}zajęły ludy słowiańskie.

Osobny artykuł: Kultura Sukow-Dziedzice.

Badania archeologiczne i językoznawcze pozwalają przyjąć, że na zachód od Odry rozprzestrzenili się Wieleci i Obodrzyci, zaś na wschód od tej rzeki grupa plemion dziś nazywanych kaszubskimi. Plemiona kaszubskie pierwotnie nie zamieszkiwały całego obszaru między dolną Odrą i dolną Wisłą w zwartej masie. Ich osadnictwo skupiło się w dorzeczach Odry, Płoni, Iny, Piaśnicy i Słupi. Na obszarze tym ukształtowało się w dorzeczu Odry plemię Szczecinian z grodem w Szczecinie, Pyrzyczan (Pirissani) nad Płonią, Drawianie nad Iną i nad górną Drawą z grodem w Stargardzie, Siewierzanie nad Parsętą i Regą z grodami w Białogardzie, Kołobrzegu i Trzebiatowie oraz Wolinianie nad Dziwną z grodami w Kamieniu i Wolinie^[7].

Ziemie między ujściami Wisły i Odry podbite zostały przez władców polskich, jednak przy każdym osłabieniu władzy centralnej górę brały dążenia do odzyskania niezależności. Pierwszy swoją władzę nad całym Pomorzem między Wisłą a Odrą rozciągnął najprawdopodobniej Mieszko I. Ponownego podboju dokonywali Kazimierz I Odnowiciel oraz Bolesław III Krzywousty. W wyniku naporu Sasów do XIII wieku całe Pomorze zaodrzańskie znalazło się w granicach Cesarstwa.

W czasie rozbicia dzielnicowego Pomorze przedodrzańskie praktycznie uniezależniło się od Korony pod rządami rodu Gryfitów. Księstwa Gryfitów, choć sięgnęły po część ziem zaodrzańskich, same podatne były na rozbicie i w 1181 roku popadły w silną zależność lenną od Cesarstwa. Bliższe związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (Rzeź gdańska).

Pod koniec swego życia nieudaną próbę ponownego związania Pomorza Zachodniego z Koroną podjął Kazimierz III Wielki, pragnąc uczynić swym dziedzicem wnuka, Kaźka, księcia słupskiego. Po drugim pokoju toruńskim w 1466 roku Pomorze Gdańskie wróciło pod władzę króla Polski.

W 1637 wymarła dynastia Gryfitów. W 1648 w wyniku pokoju westfalskiego zachodnia część księstwa pomorskiego z Rugią i ujściem Odry przypadła Szwecji, a wschodnia elektoratowi Brandenburgii. Posiadłości szwedzkie z czasem coraz bardziej przechodziły na rzecz przeradzającej się w Prusy Brandenburgii. W 1720 roku Szczecin przeszedł pod władanie Prus, stając się stolicą prowincji Pommern. Prusy objęły wreszcie całe Pomorze Zachodnie w wyniku kongresu wiedeńskiego w 1815 przejmując ostatnią jego część należącą do Szwecji (Wolgast, Greifswald, Stralsund i Rugię).

Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Zachodnie tworzyło prowincję Pommern, w skład której wchodziły rejencje szczecińska, stralsundzka i koszalińska. W 1932 roku rejencja stralsundzka została włączona do rejencji szczecińskiej, natomiast w 1938 roku powstała na południu Pomorza Zachodniego nowa rejencja pilska, po likwidacji Marchii Pogranicznej. W wyniku zakończenia II wojny światowej wschodnia część Pomorza Zachodniego przypadła Polsce, a jej ludność została wysiedlona. Zachodnia część Pomorza Zachodniego (Pomorze Przednie i skrawki Pomorza Szczecińskiego) znalazły się w granicach radzieckiej strefy okupacyjnej, a następnie NRD. Obecnie wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy Meklemburgia-Pomorze Przednie.

Herb księstwa pomorskiego

Książę Bogusław X (1454-1523), po zjednoczeniu pod swym berłem wszystkich ziem pomorskich (1478), ustalił krótko po 1500 dziewięciopolowy tzw. wielki herb księstwa pomorskiego. Wg innych źródeł herb dziewięciopolowy zjednoczonego księstwa pojawił się około 1530 roku, za panowania księcia Jerzego I (1523–1531)^[8]^[9].

W kolejnych polach począwszy od pierwszego górnego prawego (heraldycznie) widniały kolejno herby:

księstwa szczecińskiego, w polu błękitnym czerwony ukoronowany gryf w lewo
księstwa pomorskiego (słupskiego), w polu srebrnym czerwony gryf
księstwa kaszubskiego, w polu złotym czarny gryf
księstwa wendyjskiego, w polu srebrnym gryf w lewo w trzy czerwone i trzy zielone skosy
księstwa rugijskiego, w polu dwudzielnym w pas, w górnym złotym czarny połulew ukoronowany, w dolnym błękitnym czerwona krokiew łamana pięciokrotnie
władztwo Uznam (Herschaft Usedom), w polu czerwonym srebrny poługryf z rybim ogonem
ziemi bardzkiej (Barth), w złotym polu czarny gryf w lewo z dwoma piórami skrzydeł srebrnymi
hrabstwa choćkowskiego (Gützkow), w polu złotym dwie czerwone belki w krzyż i cztery czerwone róże po bokach
księstwa wołogoskiego, w polu dwudzielnym w pas, w górnym czerwonym srebrny poługryf, w dolnym złoto-błękitna szachownica.

Pomorze Gdańskie

Związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (rzeź Gdańska).

W 1772, w efekcie I rozbioru Rzeczypospolitej, w granicach Królestwa Prus znalazło się polskie dotąd Pomorze Gdańskie (z wyjątkiem Gdańska). Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Wschodnie wchodziło w skład prowincji Westpreussen (Prusy Zachodnie), dzielącą się na rejencję gdańską i kwidzyńską.

Po I wojnie światowej odrodzona Polska otrzymała okrojone Pomorze Gdańskie, które wkrótce stało się jednym z pretekstów hitlerowskiego ataku w roku 1939. Po II wojnie światowej, w wyniku decyzji Wielkiej Trójki, Polska otrzymała całe Pomorze między Wisłą a Odrą. W granicach NRD, a potem zjednoczonych Niemiec pozostało tzw. Pomorze Przednie (niem. Vorpommern), które wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy.

Miasta

Do największych miast Pomorza (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna	Podregion(y)
1.	Gdańsk	470 633	683 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
2.	Szczecin	396 472	300,55 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
3.	Gdynia	244 104	130,79 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
4.	Toruń	198 273	115,72 km²	województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska^[a]
5.	Elbląg	117 952	79,82 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/ziemia malborska/Prusy Górne/Pogezania
6.	Koszalin	106 235	105,50 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
7.	Grudziądz	92 894	57,80 km²	województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
8.	Słupsk	86 737	52,72 km²	województwo pomorskie	Pomorze Zachodnie
9.	Piła	71 846	102,68 km²	województwo wielkopolskie	Wielkopolska lub Pomorze Nadwiślańskie, Krajna
10.	Stargard	67 430	48,08 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
11.	Greifswald (pol. Gryfia)	59 332	50,81 km²	Meklemburgia-Pomorze Przednie	Pomorze Zachodnie
12.	Stralsund (pol. Strzałów)	59 171	54,59 km²	Meklemburgia-Pomorze Przednie	Pomorze Zachodnie
13.	Tczew	59 105	22,26 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
14.	Rumia	49 672	30,09 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
15.	Wejherowo	48 735	26,99 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
16.	Starogard Gdański	47 272	25,28 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
17.	Kołobrzeg	46 897	25,67 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
18.	Świnoujście	40 696	197,23 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
19.	Szczecinek	39 705	48,48 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
20.	Chojnice	39 484	21,05 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Bory Tucholskie
21.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²	województwo pomorskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/Prusy Górne/Pomezania
22.	Malbork	37 898	17,2 km²	województwo pomorskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/ziemia malborska/Prusy Górne/Pomezania
23.	Sopot	35 049	17,28 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
24.	Lębork	34 977	17,86 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, ziemia lęborsko-bytowska^[b]
25.	Schwedt/Oder (pol. Świecie Odrzańskie)	33 524	360,73 km²	Brandenburgia	Pomorze Zachodnie, Marchia Wkrzańska^[c]
26.	Police	32 034	37,31 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
27.	Iława	33 128	21,88 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/Prusy Górne/Pomezania
28.	Pruszcz Gdański	31 822	16,47 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie
29.	Brodnica	28 880	23,15 km²	województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
30.	Świecie	25 634	17,55 km²	województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
31.	Reda	25 102	33,46 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
32.	Białogard	23 811	25,73 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
33.	Kościerzyna	23 698	15,83 km²	województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
34.	Goleniów	21 876	11,78 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
35.	Gryfino	20 792	9,58 km²	województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie

Współpraca międzynarodowa

Gminy Pomorza współpracują w ramach euroregionów Bałtyk i Pomerania. Niemal każde miasto posiada jedno lub więcej miast partnerskich z różnych części Europy i świata.

Eponimia

Od toponimu "Pomorze" pochodzą nazwy rodzajowe i gatunkowe:

przytulii (współczesnej rośliny) Galium x pomeranicum Retz.^[10] (= Galium album Miller x Galium verum L.)^[11];
złoci (współczesnej rośliny) Gagea pomeranica Ruthe^[12], opisanej z dwóch lokalizacji na Wolinie^[13], znanej również z południowej Francji^[14];
niepokalanka Vitex pomerana Fraga, Antar, J.Freitas & Lírio, opisanego z Brazylii (z regionu zamieszkanego przez emigrantów z Pomorza)^[15]^[16];
współczesnego protista Flabellula pomeranica Kudryavtsev, 2017 (z typu Amoebozoa), opisanego z okolic Rostocku (spoza Pomorza, z meklemburskiej części landu Meklemburgia-Pomorze Przednie)^[17]^[18];
kopalnego (jurajskiego) amonita Pomerania; przedstawiciele tego rodzaju znani są z Pomorza Zachodniego^[19]^[20] [poprawną nazwą kambryjskiego stawonoga, opisanego pierwotnie pod nazwą Pomerania Lendzion, 1975, będącą młodszym homonimem nazwy rodzajowej amonita, jest Cassubia Lendzion, 1977^[21]];
kopalnego (ordowickiego) ramienionoga Pomeraniotreta Bednarczyk, 1986, opisanego z wiercenia w okolicach Łeby^[22];
kopalnych (żyweckich) małżoraczków Coeloenellina pomeranica Żbikowska, 1983 opisanego z wiercenia w okolicach Chojnic oraz Gerbeckites pomeranicus Żbikowska, 1983 opisanego z wiercenia w okolicach Miastka^[23];

kopalnego (fameńskiego) konodonta Polygnathus pomeranicus Matyja, 1993, opisanego z wiercenia w okolicach Chojnic^[24];
kopalnego (fameńskiego) koralowca czteropromiennego Bounophyllum pomeranicum Chwieduk, 2005, opisanego z wiercenia w Gorzysławiu^[25];
kopalnego (jurajskiego) jeżowca Tetragramma pomeraniae Kongiel, 1957, opisanego z kamieniołomu w Czarnogłowach^[26]^[27].

a ponadto określenie fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego.

Zobacz też

Uwagi

↑ Fragment miasta leży na lewym brzegu Wisły, na historycznych Kujawach.
↑ Niekiedy traktowane także jako część Pomorza Zachodniego.
↑ Marchia Wkrzańska przynależała do Pomorza Zachodniego do XV wieku.

Przypisy

↑ Lech Leciejewicz, Słowianie zachodni, Ossolineum, Wrocław 1989, ISBN 83-04-02690-2.
↑ „Pomerania provincia ex ipsa nominis etimología qualitatem sui situs indicare videtur. Nam ‘pome’ lingua Sclavorum ‘iuxta’ sonat vel ‘circa’ ‘moriz’ autem ‘mare’; inde ‘Pomerania’ quasi ‘Pomerizania’, id est: iuxta vel circa mare sita”, [w:] „Herbordi, vita Ottonis episcopi Babenbergensis. op. cit. Monumenta Poloniae Historica t. II. s. 72.
↑ The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, 2000, Pomerania [1].
↑ Labuda: Historia Pomorza do roku 1466.
↑ Pommern, WernerW. Buchholz (red.), Berlin: Siedler, 1999, s. 23,24, ISBN 3-88680-272-8, OCLC 830242117 .
↑ Annales Altahensis maiorum (Roczniki z Nieder Altaich), rok 1046 [dostęp 2016-02-03].
↑ Pomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 173.
↑ Encyklopedia Szczecina. T. I A-O. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 1999, s. 336. ISBN 83-87341-45-2.
↑ Tadeusz Białecki: Herby miast Pomorza Zachodniego. Szczecin: Wydawnictwo Polskie Pismo i Książka, 1991, s. 10-11. ISBN 83-85360-01-8.
↑ Anders JåhanA.J. Retzius Anders JåhanA.J., Florae Scandinaviae prodromus: enumerans plantas Sveciae, Lapponiae, Finlandiae et Pomeraniae ac Daniae, Norvegiae, Holsatiae, Islandiae Groenlandiaeque, Apud Siegfried Lebrecht Crusius, 1795 [dostęp 2023-09-05] (łac.).
↑ LucjanL. Rutkowski LucjanL., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Wydanie drugie poprawione i unowocześnione, [7. dodruk], Warszawa: Wadawnicto Naukowe PWS SA, 2015, ISBN 978-83-01-14342-8 [dostęp 2023-09-05] .
↑ Gagea pomeranica | International Plant Names Index [online], www.ipni.org [dostęp 2024-02-17] .
↑ R.R. Ruthe R.R., Eine unbeachtete deutsche Liliaceae, „Verhandlungen des Botanischen Vereins der Provinz Brandenburg und die angrenzenden Länder”, 34, 1893, s. 15–18 .
↑ Jean-MarcJ.M. Tison Jean-MarcJ.M., Bruno deB. Foucault Bruno deB., FrançoisF. Guiol FrançoisF., Flora Gallica: flore de France, Mèze: Biotope, 2014, ISBN 978-2-36662-012-2 [dostęp 2024-02-17] .
↑ Guilherme MedeirosG.M. Antar Guilherme MedeirosG.M. i inni, Vitex pomerana (Lamiaceae; Viticoideae), a new unifoliolate species from the Brazilian Atlantic Forest, „Kew Bulletin”, 77 (4), 2022, s. 941–952, DOI: 10.1007/s12225-022-10064-x, ISSN 1874-933X (ang.).
↑ Pskhun, Species New to Science: [Botany • 2022] Vitex pomerana (Lamiaceae: Labiatae) • A New Unifoliolate Species from the Brazilian Atlantic Forest [online], Species New to Science, 10 listopada 2022 [dostęp 2024-02-21] .
↑ AlexeyA. Smirnov AlexeyA. i inni, Phylogeny and Systematics of Leptomyxid Amoebae (Amoebozoa, Tubulinea, Leptomyxida), „Protist”, 168 (2), 2017, s. 220–252, DOI: 10.1016/j.protis.2016.10.006, ISSN 1434-4610 [dostęp 2024-02-17] .
↑ Flabellula pomeranica – Microworld [online] [dostęp 2024-02-17] (ang.).
↑ W.J.W.J. Arkell W.J.W.J., A monograph on the ammonites of the English Corallian Beds, „Palaeontographical Society Monograph” (3), 1937, s. 43–68 .
↑ EwaE. Głowniak EwaE. i inni, The Middle Oxfordian to lowermost Kimmeridgian ammonite succession at Mikhalenino (Kostroma District) of the Russian Platform, and its stratigraphical and palaeobiogeographical importance, „Volumina Jurassica”, 8, 2010, s. 5–48 .
↑ KazimieraK. Lendzion KazimieraK., Cassubia - a new generic name for Pomerania Lendzion, 1975, „Geological Quarterly”, 21 (1), 1977, s. 211–212, ISSN 1641-7291 [dostęp 2024-02-17] (ang.).
↑ WiesławW. Bednarczyk WiesławW., Inarticulate brachiopods from the Lower Ordovician in northern Poland, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 56 (3–4), s. 409–418 .
↑ BarbaraB. Żbikowska BarbaraB., Middle to Upper Devonian ostracods from northwestern Poland and their stratigraphic significance, „Palaeontologia Polonica”, 44, 1983, s. 3–108 .
↑ HannaH. Matyja HannaH., Upper Devonian of Western Pomerania, „Acta Geologica Polonica”, 43 (1–2), 1993, s. 27–94 .
↑ EdwardE. Chwieduk EdwardE., Late Devonian and early Carboniferous Rugosa from Western Pomerania, northern Poland, „Acta Geologica Polonica”, 55 (4), 31 grudnia 2005, s. 393–443 [dostęp 2024-02-21] (ang.).
↑ RomanR. Kongiel RomanR., Uwagi o jeżowcach jurajskich z Czarnogłowu i Świętoszewa na Pomorzu Zachodnim, „Biuletyn Instytutu Geologicznego”, 105, 1957, s. 5–74 .
↑ World Echinoidea Database - Tetragramma pomeraniae Kongiel, 1957 † [online], www.marinespecies.org [dostęp 2024-02-17] .

Bibliografia

Marian Biskupiński (ed.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, Instytut Zachodni, Poznań 1987
Antoni Czubiński, Zbigniew Kulak (ed.), Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Instytut Zachodni, Poznań 1987
Pomorze (archiwalna strona w języku niemieckim). archiv-vegelahn.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-09)].
Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Praca zbiorowa / pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego ; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowego „Dokument” w Szczecinie, 2000, s. 159. ISBN 83-86992-75-1.

Linki zewnętrzne

Archiwalna strona Fundacji Szwedzkiego Dziedzictwa Kulturowego na Pomorzu. pomorze-szwedzkie.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-23)].
Pomorze słowiańskie, Pomorze germańskie. rozmowa z prof. Zygmuntem Szultką i prof. Bogdanem Wachowiakiem. sprawynauki.waw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-08-04)].
Pomorze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 753 .

[10] Fragment miasta leży na lewym brzegu Wisły, na historycznych Kujawach.

[:0-11] Niekiedy traktowane także jako część Pomorza Zachodniego.

[mw-12] Marchia Wkrzańska przynależała do Pomorza Zachodniego do XV wieku.

[1] Lech Leciejewicz, Słowianie zachodni, Ossolineum, Wrocław 1989, ISBN 83-04-02690-2.

[2] „Pomerania provincia ex ipsa nominis etimología qualitatem sui situs indicare videtur. Nam ‘pome’ lingua Sclavorum ‘iuxta’ sonat vel ‘circa’ ‘moriz’ autem ‘mare’; inde ‘Pomerania’ quasi ‘Pomerizania’, id est: iuxta vel circa mare sita”, [w:] „Herbordi, vita Ottonis episcopi Babenbergensis. op. cit. Monumenta Poloniae Historica t. II. s. 72.

[3] The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, 2000, Pomerania [1].

[4] Labuda: Historia Pomorza do roku 1466.

[5] Pommern, WernerW. Buchholz (red.), Berlin: Siedler, 1999, s. 23,24, ISBN 3-88680-272-8, OCLC 830242117 .

[6] Annales Altahensis maiorum (Roczniki z Nieder Altaich), rok 1046 [dostęp 2016-02-03].

[Pomorze_Zachodnie_w_tysiącleciu173-7] Pomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 173.

[8] Encyklopedia Szczecina. T. I A-O. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 1999, s. 336. ISBN 83-87341-45-2.

[9] Tadeusz Białecki: Herby miast Pomorza Zachodniego. Szczecin: Wydawnictwo Polskie Pismo i Książka, 1991, s. 10-11. ISBN 83-85360-01-8.

[13] Anders JåhanA.J. Retzius Anders JåhanA.J., Florae Scandinaviae prodromus: enumerans plantas Sveciae, Lapponiae, Finlandiae et Pomeraniae ac Daniae, Norvegiae, Holsatiae, Islandiae Groenlandiaeque, Apud Siegfried Lebrecht Crusius, 1795 [dostęp 2023-09-05] (łac.).

[14] LucjanL. Rutkowski LucjanL., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Wydanie drugie poprawione i unowocześnione, [7. dodruk], Warszawa: Wadawnicto Naukowe PWS SA, 2015, ISBN 978-83-01-14342-8 [dostęp 2023-09-05] .

[15] Gagea pomeranica | International Plant Names Index [online], www.ipni.org [dostęp 2024-02-17] .

[16] R.R. Ruthe R.R., Eine unbeachtete deutsche Liliaceae, „Verhandlungen des Botanischen Vereins der Provinz Brandenburg und die angrenzenden Länder”, 34, 1893, s. 15–18 .

[17] Jean-MarcJ.M. Tison Jean-MarcJ.M., Bruno deB. Foucault Bruno deB., FrançoisF. Guiol FrançoisF., Flora Gallica: flore de France, Mèze: Biotope, 2014, ISBN 978-2-36662-012-2 [dostęp 2024-02-17] .

[18] Guilherme MedeirosG.M. Antar Guilherme MedeirosG.M. i inni, Vitex pomerana (Lamiaceae; Viticoideae), a new unifoliolate species from the Brazilian Atlantic Forest, „Kew Bulletin”, 77 (4), 2022, s. 941–952, DOI: 10.1007/s12225-022-10064-x, ISSN 1874-933X (ang.).

[19] Pskhun, Species New to Science: [Botany • 2022] Vitex pomerana (Lamiaceae: Labiatae) • A New Unifoliolate Species from the Brazilian Atlantic Forest [online], Species New to Science, 10 listopada 2022 [dostęp 2024-02-21] .

[20] AlexeyA. Smirnov AlexeyA. i inni, Phylogeny and Systematics of Leptomyxid Amoebae (Amoebozoa, Tubulinea, Leptomyxida), „Protist”, 168 (2), 2017, s. 220–252, DOI: 10.1016/j.protis.2016.10.006, ISSN 1434-4610 [dostęp 2024-02-17] .

[21] Flabellula pomeranica – Microworld [online] [dostęp 2024-02-17] (ang.).

[22] W.J.W.J. Arkell W.J.W.J., A monograph on the ammonites of the English Corallian Beds, „Palaeontographical Society Monograph” (3), 1937, s. 43–68 .

[23] EwaE. Głowniak EwaE. i inni, The Middle Oxfordian to lowermost Kimmeridgian ammonite succession at Mikhalenino (Kostroma District) of the Russian Platform, and its stratigraphical and palaeobiogeographical importance, „Volumina Jurassica”, 8, 2010, s. 5–48 .

[24] KazimieraK. Lendzion KazimieraK., Cassubia - a new generic name for Pomerania Lendzion, 1975, „Geological Quarterly”, 21 (1), 1977, s. 211–212, ISSN 1641-7291 [dostęp 2024-02-17] (ang.).

[25] WiesławW. Bednarczyk WiesławW., Inarticulate brachiopods from the Lower Ordovician in northern Poland, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 56 (3–4), s. 409–418 .

[26] BarbaraB. Żbikowska BarbaraB., Middle to Upper Devonian ostracods from northwestern Poland and their stratigraphic significance, „Palaeontologia Polonica”, 44, 1983, s. 3–108 .

[27] HannaH. Matyja HannaH., Upper Devonian of Western Pomerania, „Acta Geologica Polonica”, 43 (1–2), 1993, s. 27–94 .

[28] EdwardE. Chwieduk EdwardE., Late Devonian and early Carboniferous Rugosa from Western Pomerania, northern Poland, „Acta Geologica Polonica”, 55 (4), 31 grudnia 2005, s. 393–443 [dostęp 2024-02-21] (ang.).

[29] RomanR. Kongiel RomanR., Uwagi o jeżowcach jurajskich z Czarnogłowu i Świętoszewa na Pomorzu Zachodnim, „Biuletyn Instytutu Geologicznego”, 105, 1957, s. 5–74 .

[30] World Echinoidea Database - Tetragramma pomeraniae Kongiel, 1957 † [online], www.marinespecies.org [dostęp 2024-02-17] .

[31] Związana także z Pomorzem Zachodnim.

[1]

Wielkopolska	ziemia kaliska Krajna ziemia poznańska ziemia wschowska
Kujawy	ziemia dobrzyńska
Ziemia łęczycko-sieradzka	ziemia łęczycka ziemia sieradzka ziemia wieluńska
Mazowsze	ziemie województwa płockiego ziemia płocka ziemia zawkrzeńska ziemie województwa rawskiego ziemia rawska ziemia sochaczewska ziemia gostynińska ziemie województwa mazowieckiego ziemia czerska ziemia warszawska ziemia zakroczymska ziemia ciechanowska ziemia łomżyńska ziemia wiska ziemia różańska ziemia nurska ziemia liwska ziemia wyszogrodzka
Podlasie	ziemia drohicka ziemia mielnicka ziemia bielska
Litwa	Suwalszczyzna
Ruś Czarna	Grodzieńszczyzna
Polesie	ziemia brzeska
Małopolska	ziemia krakowska Sądecczyzna Zagłębie Dąbrowskie Zagłębie Krakowskie ziemia sandomierska ziemia stężycka kasztelanie zapilickie ziemia lubelska ziemia łukowska
Ruś Czerwona / Grody Czerwieńskie	ziemia chełmska ziemia przemyska ziemia sanocka ziemia bełska
Spisz i Orawa
Śląsk	Dolny Śląsk Górny Śląsk ziemia lubliniecka ziemia prudnicka Śląsk Opolski Śląsk Cieszyński
Ziemia kłodzka
Łużyce	Dolne Łużyce Górne Łużyce
Ziemia lubuska	ziemia kiniecka
Pomorze	Pomorze Zachodnie ziemia słupsko-sławieńska ziemia lęborsko-bytowska Pomorze Przednie Pomorze Tylne Pomorze Wschodnie Pomorze Gdańskie ziemia chełmińska ziemia lubawska ziemia michałowska
Prusy	Prusy Królewskie ziemia malborska Warmia Prusy Książęce Prusy Dolne Prusy Górne