Landkreis Jaroslau

Powiat Jaroslau

Landkreis Jaroslau

powiat
1939–1945
Państwo	Generalne Gubernatorstwo
Dystrykt	krakowski
Siedziba	Jaroslau (Jarosław)
Powierzchnia	3133 km²
Populacja (1943) • liczba ludności	326.240
• gęstość	104,1
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin	34 (w tym 9 miast)
Liczba wsi	234
Położenie na mapie GG

Powiat Jaroslau (niem. Landkreis Jaroslau, Kreishauptmannschaft Jaroslau, pol. powiat jarosławski) – jednostka administracyjna samorządu terytorialnego dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Funkcjonował od 12 grudnia 1939 do stycznia 1945. Siedziba władz powiatu oraz starostwa znajdowała się w Jaroslau (Jarosławiu).

Powiat miał bardzo wydłużony kształt, ciągnąc się od Rozwadowa po Przemyśl na długości około 120 km. Jego wschodnia granica biegła wzdłuż Sanu^[1].

Po wybuchu II wojny światowej obszary na zachód od Linii Mołotowa znalazły się pod okupacją niemiecką, w związku z czym rejon Jarosławia stał się obszarem przygranicznym z ZSRR.

12 grudnia 1939 Niemcy utworzyli Landkreis Jaroslau w dystrykcie krakowskim, obejmujący^[1][2][3]:

• lewobrzeżną część powiatu jarosławskiego (bez miasta Sieniawa, bez gmin Laszki i Radawa, bez głównej części gminy Wiązownica^[4], bez prawobrzeżnej części gminy Munina^[5], bez prawobrzeżnej części gminy Radymno^[6], bez mniejszej części gminy Sieniawa^[7] i bez fragmentu gminy Adamówka^[8]);
• cały powiat przeworski;
• prawie cały powiat łańcucki (oprócz głównej części gminy Kuryłówka^[9]);
• jedna trzecia powiatu niżańskiego (miasta Nisko i Rudnik, gminy Rudnik, Jeżowe, Kamień i Stany oraz większa część gminy Nisko^[10]);
• lewobrzeżną część powiatu przemyskiego (gminę Orzechowce, przedzielone granicą gminy Dubiecko, Krzywcza, Kuńkowce i Żurawica, fragmenty gmin Stubno (Dusowce, Walawa) i gminy Olszany (Krasice) oraz lewobrzeżną część Przemyśla (Zasanie).

13 lipca 1940 utworzono nowe miasto Deutsch-Przemysl^[11][12], w skład którego weszły: niemiecka część Przemyśla – Zasanie; część gminy Kuńkowce (gromady Kuńkowce, Ostrów oraz południowa część gromady Ujkowice); część gminy Żurawica (gromady Buszkowice, Buszkowiczki i Żurawica oraz wschodnia część gromady Bolestraszyce^[13]. Okrojone gminy Kuńkowce i Żurawica zniesiono; zachodnią część gminy Kuńkowce włączono do gminy Krzywcza a w miejsce gminy Żurawica utworzono gminę Wyszatyce. Nowe miasto Deutsch-Przemysl wyłączono z Landkreis Jaroslau, tworząc w nim starostwo miejskie^[14].

1 października 1943 zmieniła się znacznie zachodnia granica Landkreis Jaroslau w związku z utworzeniem na jego obszarze gminy Górno (największej pod względem powierzchni jednostki w dystrykcie krakowskim) dla potrzeb administracji poligonu sił powietrznych Luftwaffe i jej zaplecza. Gminę Górno utworzono ze wschodniej części tzw. obszaru specjalnego Truppenübungsplatz Süd Dęba, jednego z największych wojskowych terenów szkoleniowych Wehrmachtu. W związku z tym, do Landkreis Jaroslau włączono z Landkreis Reichshof (powiatu rzeszowskiego)^[15]:

• fragment przedwojennego powiatu kolbuszowskiego: części gmin Dzikowiec (gromady Lipnica i Wilcza Wola oraz miejscowości Górale, Poddębina i Zagroda), Raniżów (gromady Raniżów, Mazury i Zielonka), Sokołów (gromady Górno i Turza) i Majdan (Klatki i Koziołek);
• fragment przedwojennego powiatu tarnobrzeskiego (gromada Jamnica oraz miejscowości Zapolednik i Sulichów z gminy Grębów).

W związku z powyższym wysiedlono całą gminę Stany, prawie całą gminę Jeżowe (pozostawiono tylko Jeżowe i Groble) oraz części gmin Nisko (Nowosielec) i Rudnik (Kończyce)^[3].

Wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 tereny obwodu lwowskiego zostały zajęte przez wojska niemieckie, a Galicja Wschodnia weszła 1 sierpnia 1941 w skład Generalnego Gubernatorstwa (GG)^[16]. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 prawie cały obszar Galicji Wschodniej utworzył nowy dystrykt o nazwie Dystrykt Galicja, jednak rejony laszkowski i sieniawski włączono do dystryktu krakowskiego, integrując je z Landkreis Jaroslau tamże. Ponadto do dystryktu krakowskiego włączono także obszar przedwojennego powiatu przemyskiego (rejony: birczański, chyrowski, dobromilski, medycki i przemyski), tworząc z nich Landkreis Przemysl. W związku z utworzeniem Landkreis Przemysl, dołączono do niego południowe pasmo Landkreis Jaroslau (położoną na północ od Sanu część przedwojennego powiatu przemyskiego wraz z miastem Deutsch-Przemysl, które 15 listopada 1941 zintegrowano ponownie z dotychczas radzieckim Przemyślem^[17]).

Po zajęciu prawobrzeżnych terenów Landkreis Jaroslau przez Armię Czerwoną 23 lipca 1944, zostały one włączone ponownie do ZSRR (reaktywowano tam m.in. rejony sieniawski, laszkowski i przemyski), lecz już w październiku 1944, w wyniku wytyczenia granicy między ZSRR a Polską, powróciły one do Polski^[18]. 1 stycznia 1945 Landkreis Jaroslau podzielony był na 34 gminy^[2]. Lewobrzeżne tereny formalnie zostały "wyzwolone" przez Armię Czerwoną 18 stycznia 1945 w związku z rozwiązaniem dystryktu krakowskiego, kiedy to przywrócono przedwojenny podział na powiaty.

Skład administracyjny Landkreis Jaroslau zmieniał się następująco na przestrzeni lat^[1][2][3]:

• W latach 1939–1940:
  • miasta Jaroslau, Kańczuga, Leżajsk, Łańcut, Nisko, Przeworsk, Radymno i Rudnik,
  • gminy Chłopice, Czarna, Dubiecko, Giedlarowa, Grodzisko Dolne, Jaroslau, Jelna, Jeżowe, Kamień, Kańczuga, Kosina, Krzywcza, Kuńkowce, Leżajsk, Łańcut, Manasterz, Markowa, Nisko, Orzechowce, Pruchnik, Przeworsk, Radymno, Roźwienica, Rudnik, Stany, Tryńcza, Żołynia i Żurawica.
• W latach 1940–1941, jak powyżej, lecz:
  • 13 lipca 1940 na Zasaniu utworzono nowe miasto Deutsch-Przemysl, do którego włączono części gmin Kuńkowce (Kuńkowce i Ostrów) i Żurawica (Buszkowice, Buszkowiczki i Żurawica); nowe miasto wyłączono równocześnie z Landkreis Jaroslau, tworząc w nim powiat grodzki,
  • pozostałą część pozbawionej siedziby gminy Kuńkowce włączono do gmin: Krzywcza (Bełwin, Korytniki, Łętownia i Wapowce) i Orzechowce (Ujkowice),
  • pozostałą część pozbawionej siedziby gminy Żurawica przekształcono w gminę Wyszatyce,
  • do nowej gminy Wyszatyce włączono gromadę Małkowice z gminę Orzechowce.
• W latach 1941–1943, jak powyżej, lecz:
  • dodatnio – miasto Sieniawa (z ZSRR),
  • dodatnio – gminy Laszki i Sieniawa (z ZSRR),
  • ujemnie – miasto i powiat grodzki Deutsch-Przemysl (do Landkreis Przemysl),
  • ujemnie – gminy Dubiecko, Krzywcza^[19], Orzechowce i Wyszatyce (do Landkreis Przemysl).
• W latach 1943–1944, jak powyżej, lecz:
  • dodatnio – gmina Górno – głównie z Landkreis Reichshof, częściowo z miasta Niska (Barce, Podwolina, Warchoły) oraz z gmin Jeżowe (Osia Góra, Sibigi), Nisko (Chyły) i Kamień (Krzywdy) w Landkreis Jaroslau,
  • ujemenie – gmina Stany (wysiedlona),
  • obszarowe zredukowanie gminy Jeżowe z ośmiu gromad do jednej (Jeżowe) – sześć gromad wysiedlono, jedną włączono do gminy Górno (Groble),
  • niewielka redukcja obszaru gmin Nisko (Nowosielec) i Rudnik (Kończyce) – wysiedlenie,
  • gmina Wola Zarczycka w miejsce dotychczasowej gminy Jelna.
• W latach 1944–1945, jak powyżej, lecz:
  • ujemnie – miasto Sieniawa (do ZSRR),
  • ujemnie – gminy Laszki i Sieniawa (do ZSRR).

• Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG. 1943. Burgverlag Krakau.
• Jan Różański - "Przemyśl w latach drugiej wojny światowej", w: "Tysiąc lat Przemyśla" tom II, PWN, Warszawa Kraków 1974