Kobza

Kobza

Klasyfikacja naukowa

321.321 Chordofon złożony

Klasyfikacja popularna

strunowy, szyjkowy, szarpany

Podobne instrumenty

lutnia, bandura, mandola

Multimedia w Wikimedia Commons

Fragment utworu

Fragment utworu muzycznego wykonany na kobzie

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Zobacz hasło kobza w Wikisłowniku

Kobza – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów szarpanych, rodzaj lutni z krótką szyjką o mocno wypukłym korpusie rezonansowym^[1][2]. Struny szarpie się plektronem^[3]. Kobza przeznaczona do gry solowej ma 2–6 strun metalowych lub jelitowych (często mieszanych); używana do akompaniamentu ma 8–12 strun jelitowych (niższych) i metalowych (wyższych), strojonych po dwie w unisonie lub w oktawie^[1]. Struny rozciągnięte są wzdłuż szyjki. Dodatkowe – rozpięte poniżej szyjki, nad płytą wierzchnią pudła rezonansowego – dodane zostały w XIV lub XV wieku; od tego czasu instrument nazywano bandurą^[4].

Współcześnie kobza używana jest jeszcze niekiedy na Bukowinie, w Mołdawii, na terenach krain historycznych Rumunii i Bułgarii: Dobrudży, Wołoszczyźnie i Oltenii^[1] oraz na Ukrainie^[2][3][5].

Termin „kobza” bywa błędnie stosowany na określenie dud (instrumentu dętego), których poprawna nazwa brzmi koza, kozioł^[1][2][6] lub wołynka^[7].

Kobza ma pochodzenie arabskie^[3]. W literaturze greckiej pojawiła się w VI wieku^[4]. Jej prototypem (oraz m.in. mandoli i gambusu(inne języki)) jest instrument nazywany quapûz, który przywędrował do Europy z ekspansją arabską na Półwysep Iberyjski w VII wieku^[8]. Rozprzestrzenił się tam w średniowieczu^[3], w krajach bałkańskich, Rosji i Polsce pod nazwą kobza^[8].

Na Ukrainie kobza znana była od XI wieku; popularność zyskała w XVI, kiedy zaczęła być używana przez kobziarzy do akompaniamentu tańcom ludowym^[9] i podczas wykonywania dumek^[2][6]. W Rumunii była instrumentem muzyków zawodowych^[1]. Popularna w Polsce, w późnym średniowieczu i w renesansie^[3][1] występowała w instrumentarium środowisk mieszczańskich ale nie rozpowszechniła się w kulturze ludowo-wiejskiej^[10]. Jej wizerunek przedstawiony jest na rycinie w pochodzącym z 1500 graduale Jana Olbrachta^[8]. Józef Bartłomiej Zimorowic w Sielankach wychwalał podolskiego kobziarza Daniela, który przygrywając na tym instrumencie improwizował pieśni^[6].

W XIV lub XV wieku do 3–8 strun zaczęto dodawać kolejne, a tak powstały instrument nazwano bandurą. W wieku XVIII ta wyparła kobzę z użycia^[2][11]. W Polsce, w okresie renesansu, w środowiskach mieszczańskich kobza została porzucona na rzecz lutni i stała się instrumentem typowo ludowym, związanym jednak z folklorem miejskim, nie wiejskim^[12]. W niektórych regionach Europy terminy „kobza” i „bandura” używane są zamiennie do określenia tego samego instrumentu^[4].

Historia kobzy, kobziarzy i związanej z nią muzyki prezentowane są m.in. w muzeum kobzarstwa(inne języki) w Perejasławiu^[13].

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska (Gloger). Warszawa: Druk P. Laskauera i W.Babickiego, 1903. OCLC 749395041.
• Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.

• Leszek Pelc, Kobza XVII w. (2014) w serwisie YouTube