Hugo Bettauer

Maximilian Hugo Bettauer

Data i miejsce urodzenia	18 sierpnia 1872 Baden
Data i miejsce śmierci	26 marca 1925 Wiedeń
Zawód, zajęcie	dziennikarz, pisarz i scenarzysta
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Maximilian Hugo Bettauer (ur. 18 sierpnia 1872 w Baden, zm. 26 marca 1925 w Wiedniu) – austriacki dziennikarz, pisarz i scenarzysta pochodzenia żydowskiego^[1][2].

Był najmłodszym dzieckiem maklera giełdowego Arnolda (Samuela Arona) Betthauera. Miał dwie starsze siostry: Herminę (Michi) i Mathilde. W roku szkolnym 1887–1888 rozpoczął naukę w Gimnazjum im. Franciszka Józefa (Franz-Josef-Gymnasium) w Wiedniu. Jego kolegą szkolnym był późniejszy znany dramaturg, poeta i pisarz Karl Kraus^[3]. W wieku szesnastu lat, jako uczeń gimnazjum, uciekł do Afryki, skąd został odesłany do kraju przez austriackiego konsula^[4]. Dwa lata później, po zdaniu matury, został dziennikarzem w redakcji Neues Wiener Journal.

W 1890 roku przeszedł na protestantyzm (ewangelicyzm) i zmienił swoje nazwisko z Betthauer na Bettauer^[5]

Jako ochotnik wstąpił do Tyrolskiego Pułku Strzelców Cesarskich, skąd w wyniku konfliktu z dowódcą zdezerterował po pięciu miesiącach i wyjechał do Szwajcarii. Tam też po śmierci ojca w 1896 roku odziedziczył znaczny majątek. W Zurychu poślubił swoją młodzieńcza miłość – Olgę Steiner – i po śmierci matki w 1899 roku^[6] wyemigrował z małżonką do Nowego Jorku^[7]. W USA uzyskał obywatelstwo amerykańskie, ale z powodu braku zatrudnienia małżeństwo zdecydowało po kilku miesiącach o wyjeździe do Niemiec^[2]. W 1899 roku zamieszkali w Berlinie, gdzie urodził się ich pierwszy syn Heinrich Gustav Hellmuth. Bettauer pracował w tym czasie jako dziennikarz w redakcji Berliner Morgenpost opisując liczne skandale miejscowych urzędników państwowych. W 1901 roku po wykryciu korupcji w Hoftheater, którego dyrektor popełnił samobójstwo, Bettauer został osadzony na 25 dni w więzieniu, a następnie zmuszony do opuszczenia kraju^[8].

Jesienią 1901 roku wyjechał do Hamburga. Tam po rozwodzie z Olgą Steiner poznał swoją drugą żonę, szesnastoletnią wówczas Helene Müller. W 1904 roku wraz z narzeczoną wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. W czasie podróży statkiem do Nowego Jorku ożenił się ze swoją ukochaną, która jeszcze w tym samym roku urodziła syna Reginalda Parkera. W Nowym Jorku Bettauer pracował jako reporter, a także aktywnie uczestniczył w akcjach pomocy humanitarnej mieszkańcom Wiednia. W tym też czasie zaczął pisać powieści. Rocznie ukazywało się 4-5 tytułów. Bettauer specjalizował się w powieściach kryminalnych, w których również szeroko opisywał sytuację społeczeństwa. Jego książki zyskały ogromną popularność głównie dzięki temu, że ich akcja rozgrywała się w różnych miejscach: Wiedniu, Berlinie i Nowym Jorku^[9].

W roku 1910 powrócił do Wiednia, gdzie rozpoczął pracę w redakcji „Neue Freie Presse”^[10]. Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do wojska, jednak nie przyjęto go ze względu na posiadane amerykańskie obywatelstwo. Jego bardzo wysokie mniemanie o własnej osobie przekształciło się z czasem w zbytnią arogancję. Kiedy przekazano mu jako korespondentowi wojennemu używaną maszynę do pisania, oburzony Bettauer wyrzucił ją na śmietnik. Jego najbardziej znaną powieścią była książka Miasto bez Żydów napisana w 1922 roku. Bettauer ukazał w niej, jaki los spotkałaby mieszkańców Wiednia, gdyby wszyscy Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. W ten sposób poruszył temat coraz mocniej rozwijającego się w Wiedniu antysemityzmu. Sam autor wierzył w pokojowe współżycie wszystkich religii. Swoją powieść zakończył chrześcijańskim życzeniem, aby dla dalszego rozwoju miasta ponownie sprowadzić ludność żydowską^[11].

Od 1924 roku był współwydawcą czasopisma Er und Sie. Wochenschrift für Lebenskunst und Erotik^[12][2], które kontynuowało późnej działalność pod nazwą Tygodnik Bettauera (Bettauers Wochenschrift^[13]). Czasopismo regularnie wywoływało skandale, zamieszczając treści nowatorskie i odważne obyczajowo^[2]. Bettauer opowiadał się w swoich artykułach m.in. za prawem do rozwodu, przerywania ciąży i zwolnieniem dorosłych obywateli z kary za homoseksualizm. Podobnie jak w USA, stosował formę felietonów w odcinkach.

Należał do najbardziej kontrowersyjnych, jak i równocześnie uznanych pisarzy tamtego okresu. Z powodu jego „demaskującego dziennikarstwa” oraz otwartego propagowania swobody seksualnej Bettauer stał się przedmiotem powszechnej dyskusji. Jego przeciwnicy starali się go zdyskredytować, określając jego działalność „dziennikarstwem z rynsztoka”. Eskalacja konfliktu doprowadziła do konfiskaty czasopisma. Następnie wytoczono mu proces, który doprowadził do powszechnych gróźb i nawoływania do dokonania morderstwa wobec jego osoby. Bettauer został uniewinniony, i kolejne wydanie jego czasopisma osiągnęło rekordowy nakład 60 tysięcy egzemplarzy. Po wielotygodniowej kampanii prasowej przeciw Bettauerowi w 1925 roku został ciężko zraniony sześcioma strzałami z pistoletu w redakcji swojego czasopisma^[14] przez młodego narodowego socjalistę, Ottona Rothstocka, chcącego ocalić kulturę niemiecką przed „żydowską degeneracją”. Zmarł w szpitalu 26 marca w wieku 52 lat w wyniku odniesionych ran^[15]. Sprawcę tego czynu Rothstocka okrzyknięto bohaterem, i choć austriacki sąd uznał go za winnego zabójstwa, skierowano go na leczenie do kliniki psychiatrycznej, skąd po 18 miesiącach pobytu został zwolniony. W latach 1922–1928 zekranizowano kilka utworów Bettauera. W adaptacji filmowej książki Zatracona ulica (oryg. Die freudlose Gasse) w reżyserii G. W. Pabsta zadebiutowała Greta Garbo. Inna powieść – Miasto bez Żydów – została sfilmowana przez reżysera Hansa Karla Breslauera z udziałem m.in. Hansa Mosera^[16] i Ferdinanda Maierhofera. Obecnie wiele książek pisarza jest wznawianych w krajach niemiecko- i anglojęzycznych, ciesząc się dużym zainteresowaniem czytelników.

• 1907: Im Banne von New York^[17];
• 1907: Im Kampf ums Glück^[17] (wznowienie 1926);
• 1907: Auf heißem Boden^[17];
• 1907: Im Schatten des Todes^[18] (wznowienie 1925);
• 1907: Aus den Tiefen der Weltstadt^[17];
• 1920: Faustrecht^[18];
• 1920: Hemmungslos^[18]; (wznowienie 1988, 2009^[18], ISBN 978-3-85286-184-5, 2011^[18], 2012^[18], 2013^[18]);
• 1921: Bobbie auf der Fährte^[18] (wznowienie 1926, pod tytułem Bobbie oder die Liebe eines Knaben^[18], wznowienie 2012^[18]);
• 1921: Die drei Ehestunden der Elizabeth Lehndorff^[18];
• 1922: Der Frauenmörder^[18] (wznowienie 1995^[18], 2008^[18], 2011^[18], 2012^[18]);
• 1922: Die Stadt ohne Juden^[18] (wznowienie 1988^[18], 1996^[18], 2008^[18], 2012^[18]);
• 1923: Der Herr auf der Galgenleiter^[18] (wznowienie 2013^[18]);
• 1923: Das blaue Mal^[18] (wznowienie 2012^[18]);
• 1923: Der Kampf um Wien^[18] (krótsza wersja pod tytułem: Ralph und Hilde 1926, wznowienie 2011^[18], 2012^[18]);
• 1924: Die lustigen Weiber von Wien^[17];
• 1924: Gekurbeltes Schicksal;
• 1924: Die freudlose Gasse^[18]; (wznowienie 1988^[18], 2011^[18], ISBN 978-3-85286-216-3, 2012^[18]);
• 1924: Das entfesselte Wien^[17];
• 1924: Die schönste Frau der Welt^[18];
• 1924: Memorien eines Hochstaplers^[17];
• 1980: Gesammelte Werke (Dzieła zebrane): Hannibal, Salzburg, 1980 DNB 206499906, zawierają: Część 1: Kampf um Wien; Część 2: Das entfesselte Wien; Część 3: Die freudlose Gasse; Część 4: Die Stadt ohne Juden; Część 5: Faustrecht; Część 6: Hemmungslos^[18].

• 1926: Die freudlose Gasse (Zatracona ulica); autoryzowany przekład Gerdy Leszczycowej; Warszawa: Księgarnia. K. Wojnara i S-ka;
• 1929: Die schönste Frau der Welt (Najpiękniejsza kobieta świata); autoryzowany przekład M. Dubosarskiego; Kraków: Udziałowa S-ka Wydawnicza;
• 1929: Die Verdammten (Napiętnowani. Romans wyrzutka); autoryzowany przekład F. Mirandoli [pseud.]; Kraków: Udziałowa S-ka Wydawnicza;
• 1930: Der Frauenmörder (Uwodziciel kobiet – tytuł wydania z 1930); Kraków: Księgarnia A. Fausta;
• 1933: Die drei Ehestunden der Elizabeth Lehndorff (Trzy godziny małżeństwa);
• ok. 1935: Die Stadt ohne Juden (Miasto bez Żydów^[18]); autoryzowany przekład Ignacego Nikorowicza; Warszawa: Instytut Wydawniczy Renaissance (Erdtracht);
• 2017: Morderca kobiet, przekład Tomasza Jankego; Kraków: wyd. Ridero IT Solution (ISBN 978-83-8104-978-8)^[2]
• 2019: Prawo pięści, przekład Tomasza Jankego; Kraków: wyd. Ridero IT Solution (ISBN 978-83-8155-847-1)^[19]

W grudniu 2017 roku w ramach self-publishingu ukazała się w Polsce w formie drukowanej oraz elektronicznej (e-book) powieść Hugona Bettauera Morderca kobiet (oryg. Der Frauenmörder)^[1]. Książkę przełożył Tomasz Janke na podstawie oryginalnego tekstu zamieszczonego w sieci w ramach inicjatywy pod nazwą Projekt Gutenberg. Akcja powieści inspirowana była autentycznymi wydarzeniami z początku ubiegłego wieku – zamordowaniem w Paryżu dziesięciu kobiet przez Henri Désiré Landru, zwanego później „Sinobrodym”. Głównymi elementami powieści są śledztwo prowadzone przez komisarza śledczego oraz historia nieszczęśliwej miłości. Oprócz wątku kryminalnego autor przedstawia w tle realia społeczne i obyczajowe panujące w Niemczech po I wojnie światowej^[2].

W kwietniu 2019 roku w tym samym wydawnictwie ukazała się druga powieść Hugona Bettauera Prawo pięści (oryg. Hemmungslos). Wielowątkowa akcji powieści tej powieści kryminalnej rozgrywa się w Wiedniu i Stanach Zjednoczonych. Autor opisuje przyjaźń dwóch oficerów, którzy przeżyli piekło I wojny światowej a także miłość dwóch kobiet do mężczyzny, która przeradza się w nietypowy związek, skutkujący dramatycznymi wydarzeniami. Pisarz podsuwa czytelnikom kilka tropów a następnie zachęca czytelnika do wspólnego rozwiązywania intrygi kryminalnej. Jest to pierwsze wydanie powieści Hugona Bettauera w polskim przekładzie od czasu jej powstania w 1920 roku.

• 1926: Der Tod einer Grete und andere Novellen^[17]
• 1926: Geschichten aus dem Alltag^[17]

• 1921: Hemmungslos^[20];
• 1921: Klein Bobby auf der Fährte^[20];
• 1921: Das Rätsel der Gerty Sering^[20];
• 1922: Faustrecht, reż. Karl Ehmann^[21];
• 1924: Die schönste Frau der Welt, reż. Richard Eichberg^[21][20];
• 1924: Die Stadt ohne Juden (pol. „Miasto bez Żydów”), reż. Hans Karl Breslauer^[21][20][22];
• 1925: Das Abenteuer der Sybille Brant, reż. Carl Froelich^[21][20];
• 1926: Die freudlose Gasse (pol. „Zatracona ulica”), reż. Georg Wilhelm Pabst^[20][23];
• 1926: Der Bankkrach unter den Linden, reż. Paul Merzbach^[20];
• 1928: Andere Frauen, reż. Heinz Hanus^[21][20].

• Hugo Bettauer – dzieła w bibliotece Polona