Przejdź do zawartości

Hetman wielki koronny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jan Amor Tarnowski
Jan Zamoyski
Stanisław Żółkiewski
Stanisław Koniecpolski
Stanisław Rewera Potocki
Stanisław Jan Jabłonowski

Hetman wielki koronny – z urzędu minister Korony Królestwa Polskiego. Dowódca wojsk zaciężnych, potem komputowych koronnych, czyli armii polskiej. Jeden z dwóch od czasów unii Polski z Litwą najwyższych zwierzchników wojskowych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów – drugim był hetman wielki litewski, który był dowódcą wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli armii litewskiej. Hetman wielki koronny był zastępcą Naczelnego Wodza-Króla Polski w dowodzeniu armią koronną czyli polską; zastępcą Naczelnego Wodza-Wielkiego Księcia Litewskiego w dowodzeniu armią litewską był hetman wielki litewski. Wzajemny stosunek prawny obu ministrów opisano w haśle: hetman wielki litewski. Władza hetmanów nie obejmowała dowodzenia pospolitym ruszeniem.

Nazwa "hetman" pochodzi z języka czeskiego, w którym słowo "hejtman" oznaczało po prostu dowódcę wojskowego. Czesi z kolei zapożyczyli ten wyraz z niemieckiego "hauptmann", będącego odpowiednikiem łacińskiego terminu "capitaneus"[1].

Ich zastępcami byli odpowiednio hetman polny koronny i hetman polny litewski.

Hetmani wielcy koronni
Rok objęcia urzędu Rok złożenia urzędu lub śmierci Osoba
1497 1501 Jan Trnka z Raciborzan Raciborzeński / Raciborzyński[2] – urząd pełnił do śmierci
1503 1515 Mikołaj Kamieniecki – urząd pełnił do śmierci
1515 1526 Mikołaj Firlej – urząd pełnił do śmierci
1526 1527 vacat
1527 1559 Jan Amor Tarnowski – zrezygnował, zm. 1561 r.
1561 1569 Mikołaj Sieniawski – urząd pełnił do śmierci
1569 1575 Jerzy Jazłowiecki – był formalnie hetmanem polnym, powierzono mu tylko „pełnienie obowiązków” hetmana wielkiego bez oficjalnej nominacji, zm. 1575 r.
1575 1578 lub 1579 vacat
1578 lub 1579 1580 Mikołaj Mielecki – zrezygnował na skutek nieporozumień z królem Stefanem Batorym i kanclerzem w. kor. Janem Zamoyskim. Zm. 1585 r.
1580 1581 vacat
1581 1605 Jan Zamoyski, pierwszy hetman wielki kor. mianowany dożywotnio, od tej nominacji stało się to regułą. Jednocześnie od 1578 kanclerz w. kor.
1605 1618 vacat
1618 1620 Stanisław Żółkiewski – nominacja 06.02.1618, jednocześnie od 06.03.1618 kanclerz w. kor. Zginął 06.10.1620 pod Cecorą.
1620 1632 vacat
1632 1646 Stanisław Koniecpolski
1646 1651 Mikołaj Potocki
1651 1654 vacat
1654 1667 Stanisław Rewera Potocki
1668 1 lutego 1676 Jan Sobieski wybrany na króla 19.05.1674 r. ciągle odkładał koronację, by móc korzystać z pełni władzy marszałka wielkiego kor. i hetmana wielkiego kor., które to urzędy nadal piastował, zaś rządy królewskie sprawował jako monarcha elekt. Tuż przed koronacją, której nie dawało się już dłużej odwlekać (odbyła się 02.02.1676 r.), złożył buławę wielką i marszałkostwo, zaś 11 lub 15.03.1676 mianował następcę.

By zrozumieć postępowanie Sobieskiego z odwlekaniem koronacji, na tle ówczesnej sytuacji politycznej, przytoczmy słowa króla Augusta II, że gdyby wiedział był jaki jest zakres władzy monarszej w Rzeczypospolitej, to nigdy by się nie ubiegał o godność królewską, tylko o buławę wielką koronną.

1676 1682 Dymitr Jerzy Wiśniowiecki
1682 1683 vacat
1683 1702 Stanisław Jan Jabłonowski
1702 1702 Feliks Kazimierz Potocki
1702 1706 Hieronim Lubomirski
1706 1726 Adam Mikołaj Sieniawski
1726 1728 Stanisław Mateusz Rzewuski
1728 1735 vacat
1735 1751 Józef Potocki
1751 1752 vacat
1752 1771 Jan Klemens Branicki
1771 1773 vacat
1773 1773 Wacław Rzewuski – zrezygnował, od 1778 kasztelan krakowski (pierwszy senator świecki), zmarł 1779 r.
1774 1793 Franciszek Ksawery Branicki – od 1775 przywódca opozycji magnackiej przeciwko królowi, przeciwnik Konstytucji 3 Maja, 1792 współtwórca konfederacji targowickiej, zrezygnował z urzędu, gdy okazało się, że Targowica doprowadziła do II rozbioru ziem Rzeczypospolitej (naiwnie był przekonany, że Katarzyna II jest nadal protektorką nienaruszalności granic Rzeczypospolitej), w 1794 (insurekcja kościuszkowska) zaocznie skazany na karę śmierci za zdradę kraju (publicznie na szubienicy powieszono jego portret), przeszedł na służbę rosyjską, zmarł w 1819 r.
1793 1794 Piotr Ożarowski – skazany i powieszony 09.05.1794 za zdradę kraju – od 1789 pobierał stałą pensję od ambasadorów rosyjskich, przeciwnik reform, targowiczanin, na sejmie grodzieńskim (1793) członek delegacji zatwierdzającej II rozbiór Rzeczypospolitej i redukcję armii.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Przemysław Gawron, Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581-1646, Wydawnictwo "Neriton", 2010, ISBN 978-83-7543-133-9, OCLC 741452620 [dostęp 2022-05-06].
  2. Marek Plewczyński, Wojny Jagiellonów z wschodnimi i południowymi sąsiadami Królestwa Polskiego w XV wieku, Siedlce 2005.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, Wyd. PAN, Kórnik 1992.