Esus

Esus (łac. Aesus, Hesus) – jedno z triady najważniejszych celtyckich bóstw galijskich.

Rola i znaczenie

Nie jest ostatecznie rozstrzygnięty spór o istotę tego bóstwa i jego rolę w panteonie bogów celtyckich. Dawniej na podstawie najbardziej znanych wyobrażeń (z Paryża i Trewiru) uważany za boga-drwala^[a], „brodatego i kuso ubranego jak robotnik”^[1], a dawniej pojmowanego wprost jako opiekun lasów i płodności^[2]. Świadectwo Lukana z I stulecia n.e. wymienia go pod imieniem Hesus^[b] jako jednego z głównych celtyckich bogów obok Taranisa i Teutatesa, nie podając jednak rzymskiego odpowiednika, który mógłby go bliżej określać^[3]^[c]. Jego rangę poświadczałaby obecność tej samej triady na tzw. ołtarzu paryskim^[d] pochodzącym z czasów Tyberiusza^[4]. Według nowszych ustaleń uznawany jest za celtyckiego boga handlu i dróg (odpowiednik rzymskiego Merkurego), czasem za boga wojny (odpowiednik Marsa)^[5].

Niejasne jest również znaczenie imienia, które w rdzeniu wykazuje związek z indoeuropejskim esu – dobry (bóg?); w innych kontekstach: geniusz, pan^[6]. Dla jego wyjaśnienia sięgano do kilku języków indoeuropejskich (także do sanskrytu i etruskiego), tłumacząc je przeciwstawnie albo jako „Dobry Pan” bądź jako „Straszliwy Mistrz”^[7]. Dopatrywano się tu bowiem pokrewieństwa z łacińskim herus/erus (mistrz, pan) lub z greckim eus (dobry)^[8].

Kult

Przypuszczalnie zwierzęciem mu poświęconym był dzik^[9]^[3]. Atrybucja ta nie jest jednak bezsporna o tyle, że jako zwierzę pierwotnie totemiczne było ono szczególnie rozpowszechnione w celtyckiej sztuce sakralnej i łączone też z innymi bóstwami^[10]. Co samych form kultu, późny komentator Lukana (Commenta Bernensia z IV wieku) stwierdza, że Esusowi składano ofiary z ludzi wieszanych na drzewach i rytualnie skłuwanych^[11]^[8]^[2] oraz ćwiartowanych^[12] względnie rozrywanych przywiązaniem do naprężonych gałęzi^[13].

Uwagi

↑ W tym kontekście J. Rosen-Przeworska przypomina, że późniejszy irlandzki Luchtaine syn Lugosa również występuje w roli drwala podobnej do Esusa, symbolizując odradzanie się życia (dz. cyt. w bibliografii, s. 112, 119/121). Zwraca też uwagę na związek z klanowym „drzewem życia” przedstawień na ołtarzu paryskim i trewirskim (dz. cyt., s. 141).
↑ W poemacie Pharsalia (ks. I, w. 444nn).
↑ Zdaniem J. Rosen-Przeworskiej (dz. cyt., s. 131-132) trudność w identyfikowaniu sprawia fakt, że Celtowie nie mieli bóstw podobnych grecko-rzymskim, o konkretnym zakresie władzy i działania (patronatu), a ich celtyckie atrybuty również nie były równoznaczne rzymskim. Wynika stąd trudność w uporządkowaniu tej hierarchii wśród wielu bóstw i zagadkowych atrybutów. Również niejasność co do bóstw o charakterze naczelnym (ponadplemiennym); istnieją dość nieliczne, których cechy osobowe, właściwości, zakres patronatu możliwe są do określenia (J. Gąssowski, dz. cyt., s. 81).
↑ Zabytek odnaleziony przypadkowo przez robotników w 1771 r. (wśród czterech ołtarzy ze zniszczonej świątyni pogańskiej) pod chórem kościoła Notre-Dame, znany w nauce jako „filar nautów” (nautae Parisiaci) albo Kolumna Przewoźników, ze wspólnym wyobrażeniem Taranisa, Tarvosa Trigarannisa, Esusa i Smertriosa (J. Rosen-Przeworska, dz. cyt., s. 228). Zawiera jedyne pisemne poświadczenie imienia bóstwa w inskrypcji: Tib(erio) Caesare / Aug(usto) Iovi Optum/o / Maxsumo(!) s(acrum) / nautae Parisiac[i] / publice posierun/[t(!)] // Eurises // Senant U[s]eiloni(?) // Iovis // Tarvos(?) Trigaranus // Volcanus // Esus // [C]ernunnos // Castor // Smert[ri]os // Fort[una?] // ]TVS[ // D (CIL XIII, 03026).

Przypisy

↑ Duval 1967 ↓, s. 253.
↑ ^a ^b Bogowie, demony, herosi 1996 ↓, s. 134.
↑ ^a ^b Gąssowski 1987 ↓, s. 82.
↑ Rosen-Przeworska 1971 ↓, s. 102.
↑ Helmut Birkhan: Kelten. Versuch einer Gesamtdarstellung ihrer Kultur. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1999, s. 643nn.
↑ Gąssowski 1987 ↓, s. 82, 207.
↑ Botheroyd 1998 ↓, s. 130n.
↑ ^a ^b Gierek 1998 ↓, s. 58.
↑ Rosen-Przeworska 1971 ↓, s. 121, 131.
↑ Gąssowski 1987 ↓, s. 65.
↑ Encyclopædia Brit. 1993 ↓, s. 575.
↑ Duval 1967 ↓, s. 109.
↑ Botheroyd 1998 ↓, s. 131.

Bibliografia

Janina Rosen-Przeworska: Religie Celtów. Warszawa: Książka i Wiedza, 1971.
Sylvia Botheroyd, Paul F. Botheroyd: Słownik mitologii celtyckiej. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1998. ISBN 83-7132-277-1.
Jerzy Gąssowski: Mitologia Celtów. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1987. ISBN 83-221-0329-8.
Bożena Gierek: Celtowie. Kraków: Instytut Wydawniczy Znak, 1998. ISBN 83-7006-663-1.
Paul-Marie Duval: Życie codzienne w Galii w okresie pokoju rzymskiego (I-III wiek n.e.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1967.
Bogowie, demony, herosi. Leksykon. Kraków: Instytut Wydawniczy Znak, 1996. ISBN 83-7006-597-X.
Encyclopædia Britannica. T. 4. London-Chicago: Encyclopædia Britannica/Benton Foundation, 1993, s. 575:2a.

[1] W tym kontekście J. Rosen-Przeworska przypomina, że późniejszy irlandzki Luchtaine syn Lugosa również występuje w roli drwala podobnej do Esusa, symbolizując odradzanie się życia (dz. cyt. w bibliografii, s. 112, 119/121). Zwraca też uwagę na związek z klanowym „drzewem życia” przedstawień na ołtarzu paryskim i trewirskim (dz. cyt., s. 141).

[4] W poemacie Pharsalia (ks. I, w. 444nn).

[6] Zdaniem J. Rosen-Przeworskiej (dz. cyt., s. 131-132) trudność w identyfikowaniu sprawia fakt, że Celtowie nie mieli bóstw podobnych grecko-rzymskim, o konkretnym zakresie władzy i działania (patronatu), a ich celtyckie atrybuty również nie były równoznaczne rzymskim. Wynika stąd trudność w uporządkowaniu tej hierarchii wśród wielu bóstw i zagadkowych atrybutów. Również niejasność co do bóstw o charakterze naczelnym (ponadplemiennym); istnieją dość nieliczne, których cechy osobowe, właściwości, zakres patronatu możliwe są do określenia (J. Gąssowski, dz. cyt., s. 81).

[7] Zabytek odnaleziony przypadkowo przez robotników w 1771 r. (wśród czterech ołtarzy ze zniszczonej świątyni pogańskiej) pod chórem kościoła Notre-Dame, znany w nauce jako „filar nautów” (nautae Parisiaci) albo Kolumna Przewoźników, ze wspólnym wyobrażeniem Taranisa, Tarvosa Trigarannisa, Esusa i Smertriosa (J. Rosen-Przeworska, dz. cyt., s. 228). Zawiera jedyne pisemne poświadczenie imienia bóstwa w inskrypcji: Tib(erio) Caesare / Aug(usto) Iovi Optum/o / Maxsumo(!) s(acrum) / nautae Parisiac[i] / publice posierun/[t(!)] // Eurises // Senant U[s]eiloni(?) // Iovis // Tarvos(?) Trigaranus // Volcanus // Esus // [C]ernunnos // Castor // Smert[ri]os // Fort[una?] // ]TVS[ // D (CIL XIII, 03026).

[CITEREFDuval1967253-2] Duval 1967 ↓, s. 253.

[CITEREF''Bogowie,_demony,_herosi''1996134-3] Bogowie, demony, herosi 1996 ↓, s. 134.

[CITEREFGąssowski198782-5] Gąssowski 1987 ↓, s. 82.

[CITEREFRosen-Przeworska1971102-8] Rosen-Przeworska 1971 ↓, s. 102.

[9] Helmut Birkhan: Kelten. Versuch einer Gesamtdarstellung ihrer Kultur. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1999, s. 643nn.

[CITEREFGąssowski198782,_207-10] Gąssowski 1987 ↓, s. 82, 207.

[CITEREFBotheroyd1998130n-11] Botheroyd 1998 ↓, s. 130n.

[CITEREFGierek199858-12] Gierek 1998 ↓, s. 58.

[CITEREFRosen-Przeworska1971121,_131-13] Rosen-Przeworska 1971 ↓, s. 121, 131.

[CITEREFGąssowski198765-14] Gąssowski 1987 ↓, s. 65.

[CITEREFEncyclopædia_Brit.1993575-15] Encyclopædia Brit. 1993 ↓, s. 575.

[CITEREFDuval1967109-16] Duval 1967 ↓, s. 109.

[CITEREFBotheroyd1998131-17] Botheroyd 1998 ↓, s. 131.

[a]