Człowiek (rodzaj)

	Informacje w projektach siostrzanych
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach
	Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Człowiek
	Homo
	Linnaeus, 1758
	Okres istnienia: 2,8–0 mln lat temu PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q ↓
	; Ilustracja mężczyzny i kobiety Homo sapiens sapiens z zasobów misji Pioneer 10 oraz Pioneer 11
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Podkrólestwo	tkankowce właściwe
Infrakrólestwo	zwierzęta dwubocznie symetryczne
Nadtyp	wtórouste
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Infratyp	żuchwowce
Nadgromada	czworonogi
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Nadrząd	Euarchonty
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	człowiekowate
Podrodzina	Homininae
Plemię	Hominini
Podplemię	Hominina
Rodzaj	człowiek
	Typ nomenklatoryczny
	Homo sapiens Linnaeus, 1758
Synonimy
	Pithecanthropus Dubois, 1894;
	Pithecanthropus Dubois, 1894;
Gatunki
	zobacz opis w tekście
	zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Człowiek^[4] (Homo) – rodzaj ssaka naczelnego z podrodziny Homininae, będącego w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae). Dzieli się on na współcześnie żyjącego człowieka rozumnego (Homo sapiens) oraz już wymarłe w gatunki człowieka zręcznego (Homo habilis), wyprostowanego (Homo erectus) i neandertalskiego (Homo neanderthalensis).

Przedstawiciele rodzaju Homo charakteryzują się względnie dużą pojemnością puszki mózgowej, stałym przystosowaniem do pionowego utrzymywania wyprostowanego ciała oraz dłońmi z całkowicie przeciwstawnymi kciukami, dzięki którym ludzie posiadają zdolność precyzyjnego chwytu, umożliwiającego wytwarzanie i skuteczne używanie narzędzi.

Cechy ludzkie są rozwinięciem cech pozostałych ssaków człowiekowatych i człekokształtnych. U nich manifestują się one zdolnością do używania narzędzi (co zresztą zaobserwowano również wcześniej u innych gatunków, m.in. u słoni, ośmiornic, delfinów, niektórych gatunków ptaków i ryb^[5]^[6]^[7]) czy skłonnością do pionizowania dwunożnej postawy (choć np. goryle podczas ruchu stale podpierają się pięściami, a człekokształtne gibbony większość czasu spędzają na dwóch łapach).

Osobny artykuł: Dwunożność.

Klasyfikacja i systematyka

Klasyfikacja biologiczna umieszcza człowieka wśród ssaków naczelnych (Primates).

Historia

Nazwa Homo została po raz pierwszy opublikowana przez Karola Linneusza w 1735 roku w pierwszej edycji Systema Naturae. Linneusz zaklasyfikował człowieka wraz z małpami człekokształtnymi w rzędzie Anthropomorpha. W X edycji Systema Naturae (1758), która dała początek współczesnej nomenklaturze binominalnej, Homo opisany został jako rodzaj ssaków naczelnych – Linneusz zastąpił nazwę Anthropomorpha nazwą Primates^[2].

Linneusz zaliczył do tego rodzaju dwa „gatunki”:

Homo sapiens – człowieka współczesnego, którego nazwał również Homo diurnus (aktywny w dziennym świetle) – w tym wszystkie żyjące populacje z Europy (Europeus), Afryki (Afer), Ameryki (Americanus) i Azji (Asiaticus),
Homo nocturnus (aktywny w nocy) – małpy podobne do człowieka.

Definicja rodzaju Homo zmieniała się z upływem czasu. Obecnie przyjmuje się, że gatunki z tego rodzaju charakteryzują się prowadzeniem naziemnego, zamiast nadrzewnego trybu życia i poruszaniem się w postawie spionizowanej^[8], mają większą od pozostałych człekokształtnych pojemność puszki mózgowej, ich kończyny mają budowę przystosowaną do utrzymywania wyprostowanej postawy ciała i dwunożnego chodu, kciuk jest dobrze ukształtowany i całkowicie przeciwstawny, a dłonie są zdolne zarówno do chwytu siłowego, jak i precyzyjnego^[9].

Proces filogenetyczny prowadzący do powstania człowieka dokonywał się przez miliony lat od rozdzielenia linii ewolucyjnych Homo od pozostałych hominidów. Świadczy o tym szczególnie linia rozwoju australopiteków, które około 4,2 mln lat temu stanowiły, już wtedy długo istniejące, gałęzie odrębne od pozostałych Simiiformes.

Osobny artykuł: Antropogeneza.

Wśród pozostałych cech anatomicznych ludzi, oprócz wyprostowanej i dwunożnej postawy ciała, wymienia się także ograniczone owłosienie ciała, czerwień wargową, czy stałocieplność. Te ostatnie występują także u niektórych innych zwierząt.

Etymologia

Homo: łac. homo, hominis „człowiek”^[10].

Warto wspomnieć, że języku polskim nazwie Homo przypisywana jest nazwa zwyczajowa człowiek, choć pod tą nazwą potocznie rozumiany jest współczesny Homo sapiens.

Podział systematyczny

Ta sekcja od 2015-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Systematyka rodzaju Homo jest dotąd nieustalona, wiadomo jedynie, że w przeszłości występowało kilka gatunków, jednak co do ich liczby i stopnia ich pokrewieństwa nadal trwają spory. Homo sapiens to jedyny występujący dziś gatunek rodzaju Homo.
Przedstawiciele:

Nazwa	Szacowany okres występowania	Obszar występowania	Uwagi
†Homo habilis	2,5–1,5 (lub do 1) mln lat temu	jez. Turkana, Kenia, Etiopia	uznano go za twórcę narzędzi kamiennych
†Homo rudolfensis	2,4-1,8 mln lat temu	jez. Turkana, Kenia	klasyfikowany pierwotnie jako Homo habilis lub Australopithecus sp.
†Homo gautengensis	ponad 2-0,6 mln lat temu	Afryka Południowa	opisany w maju 2010
†Homo erectus	2 (lub 1,25)–0,05 mln lat temu	Afryka, Azja, Europa	potrafił niecić ogień; żył w społecznościach
†Homo ergaster	1,9–1,7 (lub do 1,25) mln lat temu	Afryka wschodnia i południowa	klasyfikowany niekiedy jako Homo erectus (populacja afrykańska)
†Homo georgicus	1,8–1,6 mln lat temu	Gruzja	możliwa klasyfikacja jako Homo ergaster
†Człowiek z Denisowej Jaskini	1 mln (szacunkowo) – 38 tys. lat temu	Syberia	wyodrębniony na podstawie analizy DNA szczątków sprzed 41 tys. lat w marcu 2010
†Homo cepranensis	900-800 tys. lat temu	Włochy	znany z jednego znaleziska datowanego na 900-800 tys. lat
†Homo antecessor	800–350 tys. lat temu	Hiszpania	klasyfikowany niekiedy jako Homo heidelbergensis lub Homo erectus
†Homo heidelbergensis	600–250 tys. lat temu	Europa, Afryka, Chiny	klasyfikowany niekiedy jako Homo erectus (populacja europejska) lub archaiczny Homo sapiens
†Homo rhodesiensis	300–120 tys. lat temu	Zambia
Homo sapiens	od 200 tys. – nadal	cały świat
†Homo neanderthalensis	230–30 tys. lat temu	Europa, zachodnia Azja
†Homo floresiensis	100 tys. (lub do 1 mln) – 50 tys. lat temu	Indonezja^[11]

Zobacz też

Przypisy

↑ Homo, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 20. (łac.).
↑ Brian Villmoare, William H. Kimbel, Chalachew Seyoum, Christopher J. Campisano, Erin DiMaggio, John Rowan, David R. Braun, J. Ramon Arrowsmith i Kaye E. Reed. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia. „Science”. 347 (6228), s. 1352–1355, 2015. DOI: 10.1126/science.aaa1343. (ang.).
↑ W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ Wiedza i Życie, listopad 2011, str. 15
↑ 10 Animals That Use Tools [online], www.livescience.com [dostęp 2017-11-23] .
↑ Animal Tool Use
↑ Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1971.
↑ Wojciech Bresiński: Encyklopedia audiowizualna Britannica : zoologia. Cz. 1. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006. ISBN 83-6056-305-5.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 330.
↑ Anthropologist Confirms 'Hobbit' Indeed A Separate Species. 29 stycznia 2007. [dostęp 2009-12-08]. (ang.).

Bibliografia

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
Civilizations of the Ancient Near East. J. M. Sasson (red.), J. Baines, G. Beckman, K. S. Rubinson (z-a. red.). T. 1. Nowy Jork: Simon & Schuster Macmillan, 1995. ISBN 0-684-19720-0.
African systems of kinship and marriage. A.R. Radcliffe-Brown, Daryll Forde (red.). Londyn-Nowy Jork: KPI – International African Institute, 1987. ISBN 0-7103-0234-7.
Man, evolution of. W: Encyclopaedia Britannica. T. 14. W. Benton, 1964, s. 758-769.
Human Nature. W: Encyclopaedia Britannica. T. 11. W. Benton, 1964, s. 827-828.

Linki zewnętrzne

Aktualne drzewo genealogiczne Homo sapiens w artykule Hominid orator ("Wprost")
Wczesne migracje hominidów w artykule Ucieczka z Afryki ("Wprost")
Marcin Ryszkiewicz: Pożegnanie z Afryką. archiwum.wiz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-12)].
Karolina Głowacka i Marcin Ryszkiewicz, Dziwna samotność Homo sapiens – dlaczego zniknęły inne gatunki ludzi?, kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 6 października 2022 [dostęp 2023-09-21].

[itis-1] Homo, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Linnaeus-2] C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 20. (łac.).

[ScienceLediGeraruAfar-3] Brian Villmoare, William H. Kimbel, Chalachew Seyoum, Christopher J. Campisano, Erin DiMaggio, John Rowan, David R. Braun, J. Ramon Arrowsmith i Kaye E. Reed. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia. „Science”. 347 (6228), s. 1352–1355, 2015. DOI: 10.1126/science.aaa1343. (ang.).

[Cichocki&inni-4] W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[5] Wiedza i Życie, listopad 2011, str. 15

[6] 10 Animals That Use Tools [online], www.livescience.com [dostęp 2017-11-23] .

[7] Animal Tool Use

[Kowalski-8] Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1971.

[EAB-9] Wojciech Bresiński: Encyklopedia audiowizualna Britannica : zoologia. Cz. 1. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006. ISBN 83-6056-305-5.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27792077_330]-10] Palmer 1904 ↓, s. 330.

[11] Anthropologist Confirms 'Hobbit' Indeed A Separate Species. 29 stycznia 2007. [dostęp 2009-12-08]. (ang.).

[1]