Zwierzyniec (miasto)

Zwierzyniec

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Kościół „na wyspie”
Herb
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	zamojski
Gmina	Zwierzyniec
Data założenia	1593
Prawa miejskie	1990
Burmistrz	Edyta Wolanin
Powierzchnia	6,19[1] km²
Wysokość	219–289 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	3165[2] 511,3 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 84
Kod pocztowy	22-470
Tablice rejestracyjne	LZA
Położenie na mapie Polski Zwierzyniec
Położenie na mapie województwa lubelskiego Zwierzyniec
Położenie na mapie powiatu zamojskiego Zwierzyniec
Położenie na mapie gminy Zwierzyniec Zwierzyniec
50°36′52″N 22°58′01″E/50,614444 22,966944
TERC (TERYT)	0620154
SIMC	0988253
Urząd miejski ul. Rynek 1 22-470 Zwierzyniec
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zwierzyniec – miasto w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zwierzyniec. Położony jest nad Wieprzem, przy Roztoczańskim Parku Narodowym.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 3165 mieszkańców^[2].

Na zachód od Zwierzyńca w odległości 3 km przebiega granica pomiędzy wapienno-piaskowcowym Roztoczem Środkowym a lessowym Zachodnim. Miasto ze wszystkich stron otoczone jest lasami, które zajmują aż 66% powierzchni gminy. W ich pobliżu, tuż za południową granicą miasta, znajdują się stawy Echo.

Zwierzyniec leży w dawnej ziemi chełmskiej na historycznej Rusi Czerwonej, w ramach której stanowił część włości szczebrzeskiej, włączonej do Ordynacji Zamojskiej^[3], a następnie przekształconej w prywatny powiat szczebrzeski w województwie ruskim^[4].

Miasto zajmuje powierzchnię 6,19 km² (1 stycznia 2017)^[5].

W latach 1975–1998 miasto leżało w województwie zamojskim.

Zwierzyniec jest członkiem Unii Miasteczek Polskich^[6].

Zwierzyniec zawdzięcza istnienie Ordynacji Zamojskiej, której działalność gospodarcza była oparta na pozyskiwaniu i przetwarzaniu bogactw pochodzących z okolicznych lasów.

Zwierzyniec powstał w 1593, cztery lata po założeniu ordynacji. Prawdopodobnie już na początku XVII wieku, funkcjonował jako letnia rezydencja rodziny Zamoyskich. Zalążkiem osady był dwór myśliwski zbudowany nad stawem. Niedaleko dworu funkcjonował wielki zwierzyniec otoczony wysokim płotem, w którym trzymano m.in. jelenie, sarny, łosie i dziki. W ogrodzie, na wodzie stał pałacyk letni (Lusthaus) należący do Gryzeldy z Zamoyskich Wiśniowieckiej, matki króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego^[7].

W 1711 r. wiatr skierował w okolice Zwierzyńca wielkie masy szarańczy wędrownej^[8].

W 1773 IX ordynat, Jan Jakub Zamoyski, urządził w Zwierzyńcu fabrykę porcelany i mydła. W 1812 do Zwierzyńca została z Zamościa przeniesiona siedziba Ordynacji Zamojskiej. W XIX wieku działał tartak, browar, fabryka posadzek, fabryka bryczek, fabryka maszyn rolniczych, hotel z restauracją, a nawet sąd gminny okręgowy^[7].

Mieszkańcy Zwierzyńca aktywnie wspomagali bojowników o wolność Polski, zwłaszcza powstańców w okresie powstania styczniowego, a potem żołnierzy Armii Krajowej w czasie II wojny światowej.

W latach 1940–1944 Niemcy hitlerowscy utworzyli w Zwierzyńcu obóz dla ludności cywilnej oraz obóz przejściowy, a od grudnia 1942 dla ludności wysiedlanej z Zamojszczyzny, w tym wielu Dzieci Zamojszczyzny. Szacuje się, że w obozie osadzono 24 000 więźniów, w tym 7 000 dzieci, z których ponad 200 zmarło^[9]. Na tym terenie znajduje się obecnie rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Matki Bożej Królowej Polski z II połowy XX wieku.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w lipcu 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 400 Żydów. W 22 października 1942 roku zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu^[10].

2 lutego 1944 okupacyjne oddziały niemieckie dokonały publicznej egzekucji ulicznej na placu targowym w Zwierzyńcu, w obecności spędzonych przymusowo mieszkańców Zwierzyńca^[11].

W 1990 Zwierzyniec uzyskał prawa miejskie.

1 stycznia 2010 r. przyłączono część wsi Obrocz o powierzchni 136,92 ha^[12].

• 
  Kościół, 1. poł. XX w.
• 
  Browar, 1. poł. XX w.
• 
  Park, 1. poł. XX w.
• 
  Gmach Stowarzyszenia Spożywczego, po 1910

W mieście znajdują się następujące zabytki:^[13]

• część układu przestrzennego (nr rej.: A/185 z 6.07.1978),
• zespół kościoła św. Jana Nepomucena „Na Wyspie”, XVIII-XX (nr rej.: A/260 z 8.04.1983): kościół, drewniana dzwonnica, cmentarz; posiada barokową fasadę z połowy XVIII wieku (1741–1747), ufundowany przez ordynata Tomasza Antoniego Zamoyskiego; w skromnym wnętrzu znajdują się polichromie Łukasza Smuglewicza,
• cmentarz rzymskokatolicki (najstarsza część) z 1907 (nr rej.: A-508 z 27.06.1996),
• cmentarz żydowski z połowy XIX wieku (nr rej.: A/480 z 2.02.1990),
• miejsce straceń (plac) z 1944 przy ul. 2 Lutego 4 (nr rej.: A/180 z 13.09.1977),
• zespół zarządu Ordynacji Zamojskiej przy ul. Browarnej 1 z pierwszej połowy XIX wieku (nr rej.: A/324 z 7.06.1985):gmach główny z lat 1792-99 i II połowy XIX wieku, 4 oficyny, park,
• zespół Pałacu Plenipotenta przy ul. Plażowej 1, z końca XIX wieku (nr rej.: A/172 z 31.03.1977): dom mieszkalny z lat 1880–1891, stajnia z 1885, studnia drewniana z 1885, ogród,
• browar (budynek główny) ul. Browarna 7 z lat 1805–1806 (nr rej.: A/392 z 16.01.1969) wraz z portiernią z 1836, łuszczarnią nasion przy ul. Parkowej z 1896 (nr rej.: A/394 z 18.05.1987) i drewnianym magazynem; na dziedzińcu zakładu od sierpnia 2000 rokrocznie odbywa się Letnia Akademia Filmowa.

• 
  Kościół „Na Wyspie” św. Jana Nepomucena
• 
  Dzwonnica obok kościoła
• 
  Browar
• 
  Pałac Plenipotenta - Dyrekcja RPN^[14]
• 
  Budynek zarządu Ordynacji Zamojskiej^[15]
• 
  Cmentarz żydowski
• 
  Plac, miejsce straceń z 1944, ul. 2 Lutego 4
• 
  Kościół-pomnik pw. MB Królowej Polski^[16]
• 
  Pomnik ofiar obozu przesiedleńczego
• 
  Ośrodek Edukacyjno-Muzealny RPN

Interesującą, a niemal zupełnie nieznaną dzielnicą Zwierzyńca jest Borek. Stanowi ją kompleks 71 drewnianych domów, które wybudowane zostały na przełomie lat 20. i 30. XX wieku, kiedy Ordynacja Zamojska przekazała ten teren chłopom za zrzeczenie się praw do serwitutów. Borek tworzy 6 ulic, z których jedna, ul. Wąska, stanowi ewenement z racji swej szerokości i w całości zachowanej drewnianej zabudowy. Klimat miejsca odpowiada dwudziestoleciu międzywojennemu^[17][18].

W Zwierzyńcu jest 68 różnych pomników, tablic oraz figur historycznych i religijnych, co w przeliczeniu na liczbę mieszkańców przypada jeden obiekt na około 50 osób. Wśród tych pomników znajdują się m.in. poświęcone żołnierzom Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, leśnikom, Ochotniczej Rezerwie Milicji Obywatelskiej, powstańcom styczniowym, jeńcom francuskim, Węgrom, psu Marysieńki Sobieskiej i wielu innym postaciom czy wydarzeniom. Jedynym w swoim rodzaju jest kamień w parku miejskim, umieszczony dla uczczenia zwalczenia szarańczy podczas jej nalotu na miasto w 1711^[19][20].

W zabytkowym Pałacu Plenipotenta mieści się dyrekcja Roztoczańskiego Parku Narodowego. W pobliżu znajduje się Ośrodek Edukacyjno-Muzealny RPN. W 2014 powstały dwie drewniane wieże widokowe – na Tartacznej Górze oraz na Białej Górze w pobliżu Roztoczańskiego Centrum Naukowo-Edukacyjnego RPN^[21].

Ponadto Zwierzyniec słynie z innej, nietypowej atrakcji – drzewa znajdującego się na drodze. Właściwie jest to dąb szypułkowy, któremu mieszkańcy w drodze konkursu nadali imię „Krzysztof”. Dąb ma około stu lat. Drzewo otoczone jest barierkami ostrzegawczymi, z przodu znajduje się kapliczka z podobizną Św. Krzysztofa, patrona kierowców^[22].

• Piramida wieku mieszkańców Zwierzyńca w 2014^[23].

858 Droga wojewódzka nr 858: Szczebrzeszyn (skrzyżowanie z DK 74) - Zwierzyniec - Biłgoraj (skrzyżowanie z DW 835) - Ulanów - Zarzecze ( skrzyżowanie z DK 19)

Od stycznia 2024 roku Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego sfinansował całoroczne kolejowe połączenia pasażerskie z Zamościa przez Zwierzyniec, Susiec do Bełżca^[24][25]. W rozkładzie jazdy znalazły się cztery kursy w każdą ze stron. Są one skomunikowane w Zawadzie i Zamościu z pociągami z Lublina i Warszawy umożliwiając dojazd z pozostałych części kraju^[26][27]. W piątki i niedziele jedna para została wydłużona do Hrebennego^[28].

W Zwierzyńcu funkcjonuje Klub Sportowy Sokół Zwierzyniec – profesjonalny klub piłkarski, założony w 1923. W sezonie 2023/24 drużyna seniorów gra w zamojskiej A-Klasie^[29]. Klub rozgrywa mecze na Stadionie Miejskim w Zwierzyńcu o pojemności 1500 widzów.

• Kościół rzymskokatolicki: Parafia Matki Bożej Królowej Polski w Zwierzyńcu,
• Świadkowie Jehowy: zbór Zwierzyniec^[30].

Miasta i gminy partnerskie Zwierzyńca^[31]:

• Aba
• Artea,
• Braunsbach,
• Dulverton,
• Stanisławów,
• Kiczewo,
• Saint-Laurent-de-Neste,
• Soponya.

• Aktion Zamość
• Niemiecki obóz przesiedleńczy w Zwierzyńcu
• Zwierzyniec Towarowy
• Zwierzyniec Wąskotorowy
• Linia kolejowa Bełżec Wąskotorowy – Trawniki Wąskotorowe
• Obóz przesiedleńczy w Zamościu
• Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej dokonane przez Niemców

• Lucyna Cabaj: Zwierzyniec i okolice. Wyd. I. Zamość: Wydawnictwo Fotopress, 2013. ISBN 978-83-936822-3-2. Brak numerów stron w książce
• Halina Matławska, Zwierzyniec, książka wydana staraniem Rady Miejskiej w Zwierzyńcu i Roztoczańskiego Parku Narodowego, Zwierzyniec 1991
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Zwierzyniec. Tekst jednolity (załącznik nr 1 do Uchwały Nr LV/354/10 Rady Miejskiej w Zwierzyńcu z dnia 28 stycznia 2010). Zwierzyniec: Burmistrz Zwierzyńca, 2009. Brak numerów stron w książce

• Zwierzyniec (15), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 685 .