Teatre

Lo teatre (del grèc θέατρον, «luòc per contemplar») es un art scenic en relacion amb la performança e la representacion d'eveniments, que vòl representar una istòria de ficcion que fa jogar un o mai personatges en un luòc e un temps concrèt e davant un public. S'utilizan d'elements coma los discors e los dialògs, lo gèst, la scenografia, la musica, lo son e l'espectacle. Es tanben lo genre literari que compren las òbras concebudas coma un scenari e per èsser donat davant un public.

Lo teatre constituís un ensemble que sos diferents elements forman una part indivisibla. Pasmens cadun d'aqueles elements possedís de caracteristicas e nòrmas pròprias. Vaquí los elements:

Las òbras dramaticas s'escrivon en dialògs e a la primièra persona, ont se descrivon las accions entre parentèsis. Dins la tradicion occidentala, lo tèxte, l'òbra dramatica, foguèt totjorn considerada coma la pèça essenciala del teatre, nomenat «l'art de la paraula». Aquela predominança existís tanben dins las culturas orientalas mas d'un biais mendre. Predominant mas pas lo tot: en primièr luòc, lo tèxte esgota pas lo fach teatral, perque una òbra dramatica es pas teatre fins que siá representada, aquò implica un minimum d'elements de performança; en segond luòc, fòrça formas dramaticas arcaïcas e tanben d'espectacles modèrnes utilizan pas ges de paraula o la subordenan a d'elements coma la mimica, l'expression del còrs, la dança, la musica, l'expression scenica.

Lo fach que l'òbra aquerís plena validitat justament amb representacion es la caracteristica que distinguís l'escritura dramatica dels autres genres literaris. La majoritat dels grands dramaturgs de totes los temps, dels classics grècs a l'anglés William Shakespeare, lo francés Molière, l'espanhòl Pedro Calderón de la Barca o l'alemand Bertolt Brecht, basan sas creacions sus la coneissença dirècta e prigonda de las ressorsas scenicas e d'interpretacion e d'una utilizacion senada de sas possibilitats.

La personalitat del meteire en scèna coma artista creatiu d'esperel se veguèt afirmada, a la fin del sègle XIX. Aquela foncion, de quin biais que siá, totjorn existissiá, coma responsabla de la coordinacion dels elements que van de la scenografia a l'interpretacion. Pertòca a el, fin finala, de convertir lo tèxte, s'existís, en teatre, amb de mejans qu'el estima precises, per provocar la reflexion segon los alemands Bertolt Brecht e Erwin Piscato.

Las tecnicas de jòc varièron fòrça lo long de l'istòria. Dins lo teatre occidental classic, per exemple los grands actors, los «monstres sagrats», tendián a far enfaticas las emocions amb la tòca de metre en evidéncia lo contengut de l'òbra, dins la comèdia de l'art l'interprèt jogava d'èime; los actors japoneses kabuki, utilizan de còdes determinats per exprimir los estats d'arma per mejan de gèstes simbolics, de granda subtilitat o volontàriament exagerats.

Dins lo teatre modèrne emergís en general lo jòc naturalista: ont l'actor amb la coneissença de tecnicas corporalas e psicologicas e l'estudi de se meteis e del personatge, cèrca de crear en scèna la personalitat d'aquel. Aquela opcion, se desvolopèt a partir dels traches fondamentals ensenhats pel rus Constantin Stanislavski e ja fòrça presenta dins lo domeni cinematografic. Lo jòc naturalista es pas de la sola causida e depend de l'orientacion de l'estil interpretatiu, de las caracteristicas de l'espectacle e de las indicacions del meteire en scèna.

Pasmens, uèi, al començament del sègle XXI, la performança teatrala demòra fixada dins lo jòc naturalista. Se lo teatre contemporanèu fa una critica del jòc naturalista, es per lo definir coma la simpla reproduccion del comportament uman destacat dels ligams amb lo seu entorn. Actualament i a de grandas transformacions del trabalh de Stanislavsky inspiradas; per los mai importants, Antonin Artaud, Jerzy Grotowsky, Etienne Decroux e Eugenio Barba.

Dins un sens estricte son: aqueles que preparan lo mitan ont se jòga una representacion dramatica, la scenografia e l'art de crear las decoracions.

Dins l'Antiquitat, la scenografia èra condicionada pels limits tecnics e arquitectonics, circonstàncias que se mantenguèron pendent tota l'Edat Mejana. E foguèt solament aprèp la Renaissença e, subretot, pendent los sègles XVII e XVIII, que la scenografia comencèt de se melhorar, mercé al perfeccionament de la perspectiva picturicala, que permetèt de donar aparéncia melhora de prigondor a la decoracion, e tanben al desvolopament de la maquinariá teatrala. Al sègle XIX, amb l'introduccion del teatre realista, la decoracion ven un element de basa de la representacion reauçat pel jòc de la lutz electica e fins a la projeccion de sons e videogramas.

Lo costum totjorn foguèt ligat amb la concepcion scenica. Dins lo teatre grèc, l'aspècte brut de las decoracions èra compensat pel mejan de masquetas — tragicas o comicas — e las tunicas estilizadas dels actors, que lor objècte èra de reauçar lo caractèr arquetipal dels personatges. Pendent lo Barròc e lo Neoclassicisme prenguèron importància lo maquilhatge e lo costum, tant i a que sovent foguèt utilizat d'un biais anacronic — per exemple se representava una òbra situada dins la Roma antica amb de vestits franceses del sègle XVII —. Uèi, la causida dels costums es un element important dins la concepcion generala de la performança.

• Comèdia: Genre realista. Dins la comèdia los personatges son complèxes, ordinaris e corrents que encarnan las pecas e los vicis dels èssers umans, lo conflicte presentat es possible e probable dins la vida reala, tant i a que lo contengut es exagerat o ridiculizat pr'amor de provocar lo rire del regardaire. Lo protagonista en aquel conflicte luta amb son antagonista per fin qu'aquel falhe e atal aconseguir sos objectius; e dins aquelas temptativas s'avançan dins de situacions ont abocan o son objècte de trufariá. Lo desnosament presenta una solucion alègra al conflicte ont totes los problèmas venon auroses e totes venon astrucs. Generalament los autors per mejan del rire visan que lo regardaire sosque perque l'òbra capitèt e atal ne sortir un ensenhament quand aquel pòt s'identificar a un dels personatges. Atal, qualques autors considèran que la comèdia es moralista. Tartufa o l'impostor de Molière n'es un exemple.
• Tragedia: Genre realista. Dins la tragedia i a de personatges celèbres, e la finalitat es de produire una crisi, es de dire, una purificacion del lector o espectator e que culmina en fòrça ocasions amb la destruccion sociala o fisica del protagonista. Edip rei de Sofòcles es un exemple d'aquel genre.
• Drama: Genre realista. Lo drama representa una situacion de la vida reala complèxa e dificil mas amb una fin favorabla o aurosa, se caracteriza per aver de personatges ordinaris e complèxes que s'afrontan dins de situacions limitas de lor vida e fin finala reconeisson mas aquò provòca pas necessàriament un cambi intèrne del protagonista.
• Melodrama: Genre non realista. Los arguments complèxes amb de personatges son simples e son las caracteristicas fondamentalas d'aquel genre. Òm espèra que l'espectator aguèsse una responsa emocionala superficiala davant los eveniments de la scèna. Los personatges an de reaccions emocionalas exacerbadas davant las accions dels autres personatges. I a un conflicte de valors que se pòdon trobar dins de domenis coma: morala, estetica, etc.
• Tragicomèdia: Genre non realista. Lo personatge de la tragicomèdia es simple, generalament un arquetipe, es a la recèrca d'un ideal: l'amor, l'amistat, la fraternitat, etc. L'argument es complèxe. Es pas l'union de tragedia e comèdia. L'aucèl blau de Maurice Maeterlinck n'es un exemple.
• Obra didactica: Genre non realista. Caracterizada per una forma de sillogisme que convida a la reflexion de l'espectator e que a partir d'aquela fa un aprendissatge. Los personatges son simples e l'argument complèxe. Lo cercle de greda caucasian de Bertolt Brecht es un exemple clar.
• Farsa: Genre impossible. La farsa es un genre dramatic que la meta es de far rire e que sovent a de caracteristicas grossièras, bofonescas, e absurdas. Las originas remontan a Aristofanes mas es alsègle XX qu'aquel genre pren vertadièra importància e relevància. La cantatritz clòscapelada^[1] d'Eugène Ionesco es lo mai clar exemple.
• Pantomima: Los mims son los actors qu'utilizan pas lo lengatge parlat dins sas performanças e, sovent, utilizan de sons o objèctes per se far comprendre. A d'elements ligats amb la dança e lo circ. Es una forma correnta de l'art de la carrièra.
• Musicala es una forma de teatre que combina musica, cançon, dança e dialògs. Lo contengut emotiu de l'istòria (umor, pathos, amor, ira...), e tanben l'istòria d'esperela, es transmés per mejan de las paraulas, la musica, los movements e los aspèctes tecnics de l'espectacle.
• Opera es un drama total o en partida musical que lo cant scenarizat es acompanhat per l'orquèstra, e los elements scenics abituals del teatre (decoracions, costum).
• Teatre de mariòtas ont los personatges son de monacas manipuladas nomenadas Mariòtas
• Performança es una accion artistica en dirècte ont se fa una importanta mesa en scèna, e ont abitualament l'artista s'implica d'un biais particular fàcia al grop de gentas.

La majoritat dels estudis considèran que las originas del teatre se devon cercar dins l'evolucion dels rituals magics ligats a la caça, coma las pinturas rupèstras, o la culhida agricòla que, a partir de l'introduccion de la musica e de la dança, arribam en de vertadièras ceremonias dramaticas ont se rend lo culte als dieus e s'exprimissian los principis esperitals de la comunitat. Aquel caractèr de manifestacion sagrada es un fach comun a l'aparicion del teatre dins totas las civilizacions.

Lo teatre african, entre tradicion e istòria, camina uèi per d'autres camins. Tot predispausa Africa al teatre. Lo sens del ritme e de la mimica, l'amor e l'aisiment per la paraula fan dels africans actors nascuts. La vida quotidiana dels africans se fa al ritme de divèrsas ceremonias, ritualas o religioses, concebudas e viscudas generalament coma de vertadièrs espectacles. Pasmens cal se demandar se sagís vertadièrament de teatre. Qualques pensan qu'aqueles espectacles son tròp cargats de significacion religioses per que siá considerat coma teatre. D'autres estiman que los tipes de teatre africans demòran dins una semblança, coma dins d'autres temps la tragèdia grèga, coma un preteatre que jamai arribarà totalament a èsser teatre almens que se dessacralize. Mas ara dins l'Àfrica independenta pren forma un novèl teatre.

Novèl Teatre: Se tracta d'un teatre engatjat, o militant, concebut per defendre l'identitat d'un pòble que capitèt la seuna independéncia.

Teatre d'avantgarda: Anem uèi cap a una recèrca sul ròtle d'actor, coma o fan Jerzy Grotowski e son teatre laboratòri. Atal, a Libreville, Gabon, se formèt en 1970 un teatre d'avantgarda que realizèt dos espectacles que daissèron una emprenta durabla dins aquela jove generacion de comedians. Un autre camp de recèrca es lo teatre del silenci, creat per François Rosira, que sa finalitat èra de realizar d'espectacles ont lo cant, lo recitat, la musica e la dança se complementen en perfiècha armonia.

Pendent l'Egipte antica, a la mitat del segond millenari abans l'edat crestiana, ja se representava de dramas sus la mòrt (resurreccion de Osiris). Foguèt la començança del teatre per mejan de masques e de dramatizacions.

Lo teatre se dona per de luòcs publics pr'amor lo culte e la representacion dels mites d'Egipte^[2], coma fòrça mai tard lo faguèron los actes sacramentals medievals.

Las racinas son dins los rites orfics e las fèstas dedicats a Dionís, se realizava d'interpretacions de la vida dels dieus acompanhadas de danças e cants (Ditirambics). Mai tard comencèron las primièras representacions pròpriament dramaticas, executadas per las plaças de las vilas per de companhiás constituidas solament d'un actor e d'un còr. A la fin del Sègle VI ab. C. lo poèta e interprèt Tespis ganhèt una celebritat legendària.

Lo teatre grèc se formèt seguent l'evolucion de las arts e ceremonias grègas coma la fèsta de la meisson (ofèrta a Dionís) ont los joves dançavan e cantavan cap al temple del dieu, e d'ofrir lo melhor dels vinhals. Aprèp un jove que se destacava del grop se transformava en corifèu o mèstre del còr, que alara dirigissiá lo grop. Amb lo temps apareguèron lo barde e lo rapsode, qu'èran recitadors.

Al sègle V ab.C., edat classica de Grècia, s'establiguèron los modèls tradicionals de la tragèdia e la comèdia, e los dramaturgs Esquil e Sofòcles apondèron respectivament un segon e un tresen actor a l'accion, aqueles balhèron a aquela una complexitat que rendèt necessària la creacion de grandas scenografias. Alara foguèron bastits lo grands teatres de pèiras, coma aquel d'Epidaure al sègle V ab. C. (qu'encara demòra), capables de contenir aperaquí 12 000 personas, o aquel de Dionís, a Atenas, al sègle IV ab. C. La construccion se realizava aprofeitant del penjal d'un puèg, se dispausavan de forma semicirculara las grasas qu'entornejavan l'orquèstra, espaci circular ont se fasiá la màger part de la representacion. Darrièr l'orquèstra s'auçava un bastit nomenat Skene, scèna, destinat als actors per que cambièsson lor costum. Davant aquela s'auçava una paret de colomnas, lo prosceni, que podiá sostenir de superfícias pintadas, evocacions del luòc de l'accion. Aquelas decoracions, amb las tunicas e los masques utilizats pels actors e qualques maquinas rudimentàrias, constituissián tot l'aparelh scenic.

Las representacions del teatre grèc se fasián a l'aire liure, i aviá lo còr (dirigit pel Corifèu o mèstre del còr) que cantava e dançava a l'entorn d'un autar. Dins lo teatre grèc se representavan dos tipes d'òbras: la tragedia, òbra dramatica de la fin malastrada que tractava dels tèmas de las legendas eroïcas, e la comèdia satirica, que criticava umoristicament los politics e las òbras e avián recors a una mimica iniciada per un còr de satirs, e comèdias qu'avián per subjècte la vida quotidiana; totas èran escrichas en vèrses e utilizavan de masques.

Lo bastit del teatre roman es un grand emicicle^[3] tapat per un gigantesc mur de scèna, lo frons scaenae. Contrariament als Grècs es bastit amb estatges sus un terren plan. Las decoracions èran fixas, repausant sus la paret de scèna gigantesca (aquela del Teatre antic d'Aurenja mesura 36 m de naut e 103 m de larg) ornat de colomnas e d'estatuas, e dubèrt de pòrtas. Se trapava sovent al centre l'estatua d’un emperaire e mai fòrça riquesas, butin de batalhas ganhadas per la vila. Per aparar lo public del solelh una granda vela èra estenduda. Darrièr èran las colissas (postscaenium). Lo suc èra clinat cap a l’abans per renviar la votz dels comedians. Eretièr del teatre grèc antic, lo teatre roman se n'alunha en fòrça punts. Se a l'origina es associat a de ceremonias religiosas, evoluiguèt lèu cap a de formas de representacion profanas, ont l'escritura, lo jòc dels actors e la mesa en scèna èran plan codificadas.

Dins las culturas americanas preïspanicas lo teatre aviá aquerit un notable desvolopament, subretot aquel dels maias; una de las òbras pus representativas del teatre maia es lo drama Rabinal Achin. Lo teatre maia se trobava en partit ligat als cicles agricòlas e a las epopèias de sos eveniments istorics. Los astècas e Incas, èran de societats d'estructura teocratica alara las activitats teatralas aviàn un tèma eminentament guerrièr e religiós.

Las manifestacions dramaticas en Asia remontan a d'epòcas fòrça ancianas. En China se practicavan ja, sos la forma de poèmas scenarizats, a la fin del segond millenari abans l'èra crestiana. En Índia son aparicion foguèt posteriora, lo Mahabharata, poèma epic qu'aqueriguèt sa forma definitiva cap al sègle IV ab. C., es especificament mencionat que l'òbra revela l'existéncia de formas teatralas alunhadas en relacion amb las cresenças vedicas. Lo caractèr marcant ritual e simbolic del teatre oriental es que dona un ròtle a la musica e a la dança fòrça superior a aquel de l'occidental, es parièr al Japon, amb lo desvolopament del teatre Nó (能, nō) emergit al sègle XV, qu'evoluiguèt dos sègles mai tard cap al歌舞 伎 o kabuki , lo pus popular, e basat subretot sus la capacitat dels interprèts, e sus la mobilizacion del sentiments abans l'èime.

Aprèp de sègles d'oblit, lo reviscòl del teatre en Occident se deu subretot a l'ajuda del clergat, que l'utilizèt amb de fins didacticas. Atal, dempuèi lo sègle XI, se fa dins las glèisas de representacions de mistèris e moralitats; l'objècte èra de presentar d'un biais simple la doctrina crestiana als fidèls. Pr'amor que aisine la compreneson, lo latin cedèt lo pas pauc a pauc a las lengas vernacularas, e als sègles XIII e XIV, tant las pèças religiosas coma las flori farsas profanas comencèron d'èsser representadas.

La Renaissença en Itàlia aurà de consequéncias decisivas sus l'evolucion del teatre. E doncas va nàisser una produccion dramatica de caractèr culte, inspirada dels modèls classics e destinada a las classas aristocraticas, se generalizèt al sègle XVI la construccion de salas cobèrtas especializadas.

Lo teatre Olimpic de Vicènça es sovent citat coma lo primièr dels teatres modèrnes; dessenhat per Andrea Palladio e acabat en 1585, èra una variacion dels modèls romans e presentava, al fons de la scèna, una perspectiva tridimensionala amb de vistas urbanas. Lo modèl classic del teatre italian foguèt lo teatre Farnese de Parma, erigit en 1618; l'estructura se compausava de la scèna, emmarcada per un arc proscenic e separada del public per una tela, e un pertèrra en forma de ferradura entornejada per divèrses estatges de galariás. Pendent aqueles temps se desvolopava tanben en Itàlia una forma de teatre popular, la comèdia de l'art, que amb son enfasi e la libertat de l'improvisacion de l'actor donèt una granda avançada a la tecnica de l'interpretacion.

Los teatres erigits en Anglatèrra pendent lo regne de Elisabeta I d'Anglatèrra èran fòrça diferents. Èra l'epòca de l'esplendor excepcionala del genre dramatic, entre eles se destacava lo teatre londinenc The Globe ont se jogava las òbras de William Shakespeare. Sens teulat e bastits de fusta, la caracteristica principala èra una scèna elevada rectangulara, qu'a l'entorn d'ela èra lo public per tres costats, alara que las galariás èran reservadas per la noblesa.

En Espanha, e a la meteissa epòca que lo teatre Elisabetan en Anglatèrra (sègles XVI e XVII) se creava d'installacions fixas per jogar teatre a l'aire liure nomenadas Corrales de Comedias per exemple lo corral de comedias d'Almagro. A l'epòca Lope de Vega, Tirso de Molina e Calderón de la Barca, son los exemples del Sègle d'aur espanhol.

Los sègles XVII e XVIII balhèron un grand enriquiment a la scenografia. Lo reviscòl ven del drama classic francés amb la règla de les tres unitats, accion, temps e luòc; en consequéncias s'abandonèt l'unicitat de las decorations, e se pren l'abitud de ne cambiar en cada entreacte. Al començament del sègle XVIII, l'influéncia dels grands dramaturgues coma Molière del sègle de Loís XIV encara demòra sus la scèna de la Comèdia Francesa. La Tragedia, al delà de las imitacions de Jean Racine se vira cap a un teatre amb de scènas d'orror al limit del malèsser. Aprèp, lo vam de l'operà, que demandava divèrses montatges, favoriguèt lo desvolopament de maquinas perfeccionadas que donèron mai l'aparéncia de vertat amb efèctes coma: la disparicion dels actors e la simulacion de vòls. Lo teatre de la Scala de Milan, acabat el 1778, es un exemple de las grandas dimensions qu'èran necessàrias per lotjar un fum de public coma l'argument e l'aparelh scenic.

Lo Realisme èra un corrent estetic dels ans 1830-1880; apareguèt aprèp lo romanticisme e anoncièt lèu molt los movements contemporanèus. Se caracterizava per d'arguments que se preocupavan de far una pintura precisa de la societat, desira replicar la realitat.^[4]

Lo corrent que se caracteriza per:

1. espontaneïtat del personatge
2. psicologia del personatge

Lo jòc al natural comencèt en França en 1870, pauc aprèp apareissiá lo teatre de jòc al natural en Euròpa (subretot en Anglatèrra, Alemanha, França) e als Estats Units d'America.^[5]

Los dramaturgues abandonèron l'istòria per situar l'accion dins l'epòca contemporanèa. Los dramaturgues pus significatius d'aquela estapa son Frederic Soler e Àngel Guimerà.

Vejatz:

• Comèdia Occitana Tolzana

1. ↑ Revirada occitana de Maurici Andrieu, 2007
2. ↑ (en) stanton, Sarah; banham, Martin Middle East and North Afric. Cambridge paperback guide to theatre. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1996.
3. ↑ Lo teatre de Pompèu de Roma ten 27 000 plaças, que la tribuna de 50 plaças per l'Emperaire e de sos conselhièrs.
4. ↑ (ca) Teatre medieval i del Renaixement, Barcelona 62, 1983/
5. ↑ (ca) castells i altirriba, Joan. Materials relatius al teatre profà dels s. XVIII-XIX'. Estudios escénicos, XIX ( 1975), paginas 13-46.