Verkleinwoord

Een verkleinwoord of diminutief is een woord waarvan een toegevoegde suffix aangeeft dat het begrip dat ermee wordt aangeduid als kleiner dan het grondwoord moet worden gezien. De woordbetekenis blijft ongewijzigd.

Verkleinwoorden worden gevormd door een vijftal achtervoegsels, dit zijn: -je, -tje, -etje, -pje en -kje. Welk achtervoegsel wordt toegevoegd aan het grondwoord, om tot het verkleinwoord te komen, is doorgaans afhankelijk van de laatste klank van het grondwoord en in een aantal gevallen van de klinker die voorafgaat aan de laatste letter van dat grondwoord.

Suffix	IPA	Eindletters	Opmerkingen	Voorbeeld	Diminutief
-je	t	d / t		bad	badje
	f	f		straf	strafje
	ɣ / χ	g / ch		dag	dagje
	k	k		dak	dakje
	p	p		schaap	schaapje
	s	s		kaas	kaasje
	ks	x		fax	faxje
-tje	aː	a	Dit is een lange klinker	vla	vlaatje
	eː	e	Dit is een lange klinker	zee	zeetje
	i / iː	ie / y	Dit is een lange klinker	knie	knietje
	oː	o / eau	Dit is een lange klinker	bureau	bureautje
	y	u	Dit is een lange klinker	menu	menuutje
	l	l	Wanneer voorafgegaan door een lange klinker	paal	paaltje
	n	n	Wanneer voorafgegaan door een lange klinker	baan	baantje
	r / ɾ / ʁ	r	Wanneer voorafgegaan door een lange klinker	haar	haartje
-etje	l	l	Wanneer voorafgegaan door een korte klinker	bal	balletje
	m	m	Wanneer voorafgegaan door een korte klinker	dam	dammetje
	n	n	Wanneer voorafgegaan door een korte klinker	kan	kannetje
	r / ɾ / ʁ	r	Wanneer voorafgegaan door een korte klinker	kar	karretje
	ŋ	ng	Wanneer voorafgegaan door een korte klinker	slang	slangetje
-pje	m	m	Wanneer voorafgegaan door een lange klinker	boom	boompje
				raam	raampje
				zeem	zeempje
-kje	ɪŋ	ing	Wanneer een zelfstandig naamwoord meer dan één lettergreep bevat en de klemtoon ligt op de lettergreep voor de -ing uitgang zal de diminutiefsuffix -kje zijn. De ng zal worden vervangen door het cluster -nkje.	woning	woninkje
				mening	meninkje
				pudding	puddinkje
				haring	harinkje

^[1]

In het Nederlands wordt een verkleinwoord gevormd door achter het woord een suffix van het type -je, -tje, -mpje, -pje of -etje toe te voegen. In het Zuid-Nederlands zijn dit -kje, -ke, eke, -ske of -ie, afhankelijk van het naamwoord.

• duimpje
• kastje
• huisje

In enkele gevallen krijgt een woord in het Nederlands zowel een verkleiningsachtervoegsel als een klinkerverandering.

• schip - scheepje
• glas - glaasje

Een verouderd verkleiningsachtervoegsel is -lijn, zoals in vogelijn, wat men in dichterlijke taal nog weleens tegenkomt.

In het Nederlands zijn alle verkleinwoorden onzijdig.

Niet alleen zelfstandige naamwoorden kunnen worden verkleind, ook bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden. Het bijvoeglijk naamwoord wordt door de verkleining echter zelfstandig. Een bijwoord blijft bijwoordelijk. Opvallend is dat er dan een -s wordt toegevoegd.

• bijvoeglijk naamwoord:
  • groen - groentje (hij is nog maar een groentje)
  • blauw - blauwtje (een blauwtje lopen)
• bijwoord:
  • groen - groentjes (je ziet er groentjes uit)
  • zacht - zachtjes (zachtjes praten)
  • stil - stilletjes (hij is er stilletjes vandoor gegaan)

Sommige woorden hebben twee verkleinwoorden, elk met een eigen betekenis.

Er zijn ook verkleinwoorden die alleen als zodanig voorkomen. Er bestaat geen grondvorm zonder -je of die vorm is ongebruikelijk.

• akkefietje
• meisje^[2]
• sprookje^[3]
• poffertje(s)
• rotje

Hetzelfde geldt voor verkleinwoorden in bepaalde staande uitdrukkingen, zoals kooltje vuur en boontje komt om zijn loontje.

Soms krijgt een verkleinwoord een eigen betekenis, die zich zelfstandig van een niet verkleind woord ontwikkelt.

• tien (= getal)

tientje (= geld)

• ongeluk (= pech, of erger)

ongelukje (= ongewenste zwangerschap of wanneer men te laat op het toilet is)

• Afrikaan (= iemand uit Afrika)

afrikaantje (= een plantensoort)

• spion (= iemand die spioneert)

spionnetje (= spiegel aan de buitenkant van een raam)

• maan (= hemellichaam)

maantje (= het wit van je nagel)

• meid (= dienstbode)

meisje (= jonge vrouw)

• viool (= muziekinstrument)

viooltje (= bloem)

• beet (= hap of samenklemming tussen de kaken)

beetje (= niet veel) De oude betekenis hapje is te zien in de dichtregel Een beetje voor het vee, een treedje voor de jagers (Constantijn Huygens, Hofwijk, 1653)^[4]

Een verkleinwoord hoeft niet altijd letterlijk op een verkleining te duiden:

• buik - buikje (eufemisme: als van iemand gezegd wordt dat hij een buikje heeft, wordt bedoeld een dikkere buik dan wat gewoon wordt geacht);
• nummer - nummertje (taboe omzeilend: nummertje betekent o.a. geslachtsgemeenschap);
• blauwtje - een blauwtje lopen (niet lukken van iets dat je bij een ander voor elkaar wilt krijgen).
• citroentjes, blauwtjes, witjes, vlindersoorten en -groepen

Belangrijker is nog, dat verkleinwoorden vaak een affectieve functie hebben.

In het Duits eindigen de verkleinwoorden meestal op -chen (het equivalent van -je) of op -lein, wanneer het grondwoord op /ç/ of /χ/ eindigt. Zo is het gebruikelijke verkleinwoord van Baum ‘boom’ Bäumchen ‘boompje’, maar moet dat van Strauch ‘struik’ altijd Sträuchlein ‘struikje’ zijn; dit ter vermijding van een dubbele ‘ch’-klank. In het algemeen worden verkleinwoorden in het Duits minder frequent gebruikt dan in het Nederlands, maar het gebruik ervan is in principe steeds morfologisch mogelijk. Vaak kan een verkleinwoord ook een humoristisch effect hebben. De regel is dat een verkleinwoord waar mogelijk altijd een umlaut teweegbrengt. Dit is namelijk een productieve regel, die ook op nieuwvormingen wordt toegepast.

• Fuchs ‘vos’ - Füchschen (/'fʏksçən/)
• Buch ‘boek’ - Büchlein
• Ball ‘bal’ - Bällchen
• Bach ‘beek’ - Bächlein
• Knopf ‘knop’ - Knöpfchen
• Koch ‘kok’ - Köchlein
• Bauer ‘boer’ - Bäuerchen (/'bɔɪəɐçən/)
• Hallo! - Hallöchen! (ironisch gebruikt)

Waar umlaut niet mogelijk is, volgt eenvoudigweg een aanhechting van -chen of -lein. De klinker waarop umlaut wordt toegepast, bevindt zich best zo dicht mogelijk bij het verkleinsuffix: Gärtenchen en Äbendchen bijvoorbeeld klinken hoogst ongewoon en zullen doorgaans een ironisch effect hebben. Om dichterlijke of prosodische redenen kan men -lein gebruiken waar het normalerwijze -chen zou zijn — omgekeerd echter niet.

• Die Vögelein schweigen im Walde. (Goethe)
• ‘De vogelijns zwijgen in het woud’.

Ongebruikelijk is umlaut bij eigen- of koosnamen: Hugochen, Mariachen en Jungchen zijn gangbaar, Hugöchen, Mariächen en Jüngchen hebben een humoristische uitwerking.

Het Afrikaans, dat uit het 17e-eeuwse Nederlands is voortgekomen, is bijna identiek aan het Nederlands in het gebruik van verkleinwoorden. De meest opvallende verschillen zijn dat Afrikaanse verkleinwoorden op -ie eindigen in in plaats van -e zoals in het Nederlands (vergelijk: "bietjie" en "beetje", "mandjie" en "mandje") en dat in het Afrikaans bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden geen verkleinwoorden kennen. Verkleinwoorden worden zeer vaak gebruikt in Afrikaans, nog vaker dan in het Nederlands.

In het Frans eindigen de verkleinwoorden op -et of -ette, -ot of -otte en -eau of -elle.

In het Spaans eindigen de verkleinwoorden onder meer op -ito/-ita of -illo/-illa. Soms wordt een c tussengevoegd: Carmencita.

Ook bijvoeglijke naamwoorden kunnen verkleind worden: pequeñito, letterlijk ‘kleintjes’. Het zelfstandige verkleinwoord bonito ‘leuk’ is een versteende verkleiningsvorm van bueno ‘goed’.

In het Engels wordt weinig gebruikgemaakt van verkleinwoorden. De meeste verkleinwoorden zijn versteende vormen. De (bij benadering) zes achtervoegsels die als formans voor een verkleinwoord kunnen optreden, zijn meestal improductief (er kunnen geen nieuwe woorden meer mee worden gemaakt). Daarom valt te verdedigen dat het Engels de minste verkleinwoorden heeft van alle West-Germaanse talen. Het gebruik ervan neemt bovendien in hedendaags Engels verder af.

Diminutieven worden gevormd met de volgende achtervoegsels:

• -let De betekenis is doorgaans ‘klein, van weinig belang’: bijvoorbeeld booklet ‘boekje, pamflet’, rivulet ‘stroompje, beekje’ (bij river), starlet ‘[film]sterretje’.
• -ette De betekenis is ‘klein, gedrongen, weinig omvangrijk’: bijvoorbeeld cigarette ‘sigaret’ (bij cigar ‘sigaar’), kitchenette ‘minikeuken’.
• -y (in sommige gevallen gespeld als -ie, een oorspronkelijk Schotse orthografie). De betekenis kan diminutief zijn, met name wanneer dit suffix achter eenlettergrepige namen wordt gevoegd: bijvoorbeeld Johnny ‘Jantje, Janke’, Annie ‘Antje, Annigje’. Vaak is er echter slechts een connotatie van gemeenzaamheid of vertedering: dearie of deary ‘liefje’, cabbie ‘taxichauffeur’ (bij cab ‘taxi’); baby, daddy ‘papa’, nighty ‘nachtpon’.
• -ling De betekenis is diminutief in sommige plant- en diernamen: bijvoorbeeld duckling ‘eendje, eendenkuiken’, bij duck ‘eend’; sapling ‘jong boompje’, bij sap ‘sap; spint(hout)’; gosling ‘gansje, ganzenkuiken’, bij goose ‘gans’.
• -kin De betekenis is verkleinend, bijna steeds in Nederlandse leenwoorden, bijv. manikin ‘ledenpop’, uit Nederlands mannekijn; catkin ‘wilgenkatje’, uit Ndl. katteken ‘katje, poesje’.
• -le De betekenis is ‘klein’: bijvoorbeeld beetle ‘kever’, bij bite ‘bijten’ (een kever werd dus als bijtertje gezien), handle ‘handvat’.

Deze verkleiningsachtervoegsels worden doorgaans toegevoegd aan zelfstandige naamwoorden, maar ook andere woordsoorten komen in aanmerking (dearie, weakling ‘zwakkeling’ - bijvoeglijke naamwoorden; underling ‘ondergeschikte, handlanger’ - bijwoord of voorzetsel en beetle is verwant aan een werkwoord). Dit resulteert in een verkleinwoord dat uiteraard weer wél een zelfstandig naamwoord is.

Van deze zes achtervoegsels is eigenlijk alleen -y ~ -ie nog productief: met de andere verkleinsuffixen worden geen nieuwe vormen meer gemaakt, tenzij om een komisch of anderszins opvallend effect te bereiken. De meeste van deze achtervoegsels kunnen overigens ook een andere werking hebben dan een verkleinende: -ette kan het vrouwelijk geslacht aanduiden, -ling drukt soms minachting uit, -y familiariteit.

• Vergrootwoord
• Vormen van verkleinwoord in het Nederlands