Seleucidische Rijk

Ἀρχή Σελεύκεια Archè Seleúkeia
diadochenrijk
←  311 v.Chr. – 63 v.Chr.  →  →  →  →  →  →
Kaart
Het Seleucidische Rijk ca. 300 v.Chr.
Algemene gegevens
Hoofdstad	Seleucia aan de Tigris (305–240 v.Chr.) Antiochië (240–64 v.Chr.)
Talen	Koinè-Grieks, Aramees, Perzisch
Religie(s)	Oud-Griekse godsdienst, Babylonische mythologie, Zoroastrisme
Regering
Regeringsvorm	Koninkrijk
Dynastie	Seleuciden
Staatshoofd	Koning

Het Seleucidische Rijk of Seleukidische Rijk (Oudgrieks Ἀρχή Σελεύκεια / Archè Seleúkeia) was het grootste diadochenrijk (opvolgersstaat van het Macedonische Rijk van Alexander de Grote) in het Nabije Oosten van 311 tot 63 v.Chr., ten tijde van het hellenisme.

Het koninkrijk werd gesticht door Seleucus I Nicator (Nicator betekent "de Overwinnaar") (ca. 358-281 v.Chr.). Hij was een van de diadochen (generaals) van Alexander de Grote († 323 v.Chr.), die na diens dood satraap (gouverneur) werd van Babylonië in 321 of 320 v.Chr. Tijdens de Tweede Diadochenoorlog werd Seleucus door Antigonos I Monophthalmos verdreven, en moest vluchten naar het Egyptische hof, waar Ptolemaeus I Soter hem onderdak bood en generaal in zijn leger maakte.

In de Derde Diadochenoorlog versloegen Ptolemaeus en Seleucus samen Antigonos' zoon Demetrios Poliorketes in de Slag bij Gaza (312 v.Chr.), waarna Seleucus spoedig zijn positie als satraap van Babylonië herwon. Deze gebeurtenissen werden daarmee het beginjaar van de Seleucidische jaartelling, die nog eeuwenlang in het Nabije Oosten zou worden gebruikt. Antigonos en Demetrios trachtten tijdens de Babylonische Oorlog (311-309 v.Chr.) hem opnieuw te verslaan, en betraden zelfs Babylon, maar moesten uiteindelijk de aftocht blazen. Ondertussen had Seleucus zich meester gemaakt van Perzië (310 v.Chr.).

Tijdens de Vierde Diadochenoorlog voegde Seleucus daar nog Baktrië aan toe en viel het Indiase Maurya-rijk binnen, maar trok zich na vredesonderhandelingen terug. Seleucus stond al het door Alexander veroverde gebied ten zuiden van de Hindoekoesj en in de Indusvallei af. In ruil kreeg hij van de Indische keizer Chandragupta Maurya 500 krijgsolifanten ten geschenke (305 v.Chr.). Datzelfde jaar riep Seleucus zich uit tot koning, zoals ook Antigonos en Demetrios een jaar eerder hadden gedaan nadat zij Cyprus hadden veroverd op Ptolemaeus.

Seleucus stichtte verscheidene steden, waaronder Seleucia aan de Tigris in Babylonië (rond 305 v.Chr.), Antiochië en de havenstad Seleucia Pieria in Syrië.

Het definitieve einde van het Macedonische Rijk kwam met de Slag bij Ipsos in 301 v.Chr., waarbij Antigonos sneuvelde en Demetrios verloor van de tegen hen gesloten diadochencoalitie, die de resten van Alexanders imperium onderling verdeelden. Seleucus voegde Syrië toe aan zijn grondgebied. Seleucus en Lysimachus van Thracië bevochten elkaar voor het vrij gekomen gebied in Anatolië. Tijdens de Slag bij Corupedium (281 v.Chr.) sneuvelde de laatst genoemde. Hiermee strekte zijn imperium zich uit van Thracië tot het huidige Oezbekistan. Lang zal de vreugde niet duren, want korte tijd nadien werd Seleucus vermoord.

Seleucus' opvolger Antiochus I Soter bestendigde een eeuw lang vrede met Macedonië door zijn zuster aan Antigonos II Gonatas uit te huwelijken. In 276 v.Chr. wist Antiochus binnenvallende Galaten te verslaan in de Olifantenslag, waardoor hij zijn naam Soter ("redder") verwierf. Hij stichtte veel steden in het oosten van het Seleucidenrijk. De kwestie Syrië na de Slag bij Ipsos was nog niet uitgeklaard en leidde tot de Eerste Syrische Oorlog. De Syrische oorlogen (274-168 v.Chr.) waren zes oorlogen tegen de Ptolemaëen en speelden een belangrijke rol in het verval van het Seleucidische Rijk. In 261 v.Chr. werd hij verslagen door Eumenes I van Pergamon, dat zich had afgescheiden.

Rond 256 v.Chr. kwam Diodotus I, de Seleucidische gouverneur van de oostelijke provincie Bactrië, in opstand tegen Antiochus II, tijdens de Tweede Syrische Oorlog (260-253 v.Chr.). Diodotus kroonde zichzelf tot koning van Bactrië, waarmee hij als de stichter wordt beschouwd van het Grieks-Bactrisch koninkrijk. De opeenvolgende Bactrische vorsten waren niet alleen in staat de meeste Seleucidische aanvallen af te slaan, maar wisten ook hun koninkrijk flink uit te breiden, ten koste van de Seleuciden in het westen en verschillende Indische rijken in het oosten. De Bactrische Koning Demetrius I trok zelfs met een groot leger naar het oosten, waar hij grote delen van het Indiase Sungarijk in de Indus-Gangesvlakte veroverde. De Tweede Syrische Oorlog werd beëindigd met het huwelijk tussen Antiochus II en Berenice Syra, de dochter van Ptolemaeus II Philadelphus. In 250 scheidde ook Parthië zich af van het Seleucidische Rijk.

Antiochus II liet twee vrouwen na, Laodice en Berenice. Beide schoven hun zonen naar voor. Berenice riep de hulp in van haar broer Ptolemaeus III Euergetes I, de Derde Syrische Oorlog (246-241 v.Chr.). Alsof het nog niet genoeg was, kwam de andere broer van Seleucus II Callinicus, Antiochus Hiërax in opstand (239-226). De Ptolemaeën en Attaliden pikten delen van Klein-Azië in en aan de andere kant van het rijk begon de Seleucidische–Parthische oorlogen (238-129 v.Chr.).

Pas onder Antiochus III de Grote werd het Seleucidische Rijk weer tot enige roem hersteld. Hij ondernam verscheidene veldtochten naar Parthië en Baktrië, maar kon deze gebieden niet heroveren. Wel veroverde hij tijdens de Vierde en Vijfde Syrische Oorlog het zuiden van Syrië en Palestina op de Ptolemaeën. Antiochus' inmenging in de Macedonische Oorlogen tegen Rome was echter rampzalig: hij moest in 188 v.Chr. bij de Vrede van Apamea Seleucidisch Klein-Azië prijsgeven.

Seleucus IV Philopator, opvolger en zoon van Antiochus, moest grote schatting betalen aan de Romeinen. Zijn idee was dit te betalen met geld uit de Joodse tempel. Kort nadien werd hij vermoord. Zijn broer Antiochus IV mengde zich in de troonstrijd in Egypte, dit leidde tot de Zesde Syrische Oorlog. Toen Antiochus IV Egypte binnenviel riepen de Ptolemaëers de hulp in van Rome en moest hij zich terugtrekken. Het conflict met de Joden was nog niet gaan liggen en de Makkabese opstand brak los.

Demetrius I Soter, zoon van Seleucus IV Philopator schakelde zijn neef Antiochus V Eupator uit, versloeg Judas Makkabeüs in 160 en bedreigde opnieuw Egypte. De vazallen van Rome vonden een stroman en zetten Alexander Balas op de troon.

Na veel moeite heroverde Demetrius II Nicator, de zoon van Demetrius I, de troon. Intussen hadden de Parthen van de onrust gebruik gemaakt om de resterende oostelijke gebieden over te nemen (Perzië). Demetrius II riposteerde met de Seleucidisch-Parthische Oorlogen, maar werd in 139 gevangengenomen. Zijn broer, Antiochus VII Euergetes Sidetes zette de strijd verder, maar kwam om in de Slag bij Ecbatana in 129. Zo bleven van het Seleucidische Rijk ten slotte alleen Syrië en Palestina over.

Cleopatra Thea was getrouwd geweest met de vorige drie heersers en had van alle drie kinderen, zij was ook verbonden met de Ptolemaeën uit Egypte, die hun steentje zullen bijdragen in de anarchie die volgde. In 114 v.Chr. ontstond er een dynastiek geschil tussen de halfbroers (en neven) Antiochus VIII Grypus en Antiochus IX Cyzicenus dat nooit meer echt beslecht zou worden. Eindeloze conflicten tussen deze twee linies van het vorstenhuis en tussen de vijf zonen van Grypus onderling bepaalden de laatste decennia. Ondertussen ontstond er een onafhankelijk rijk der Hasmoneeën.

De dynastieke onenigheden gaven een buitenstaander, de Armeense vorst Tigranes II, de gelegenheid het rijk te bezetten. Hij was zelfs in eerste instantie door de wanhopige Syriërs te hulp geroepen om orde op zaken te komen stellen. Omdat hij een bondgenoot van Rome's vijand Mithridates VI van Pontus was raakte ook Rome in de Syrische warboel betrokken. Zij dreven Tigranes terug naar de Armeense bergen en zetten nog een paar telgen uit het Seleucidenhuis op de troon, maar dit leidde uiteindelijk tot de definitieve ondergang in 64 v.Chr., toen de Romeinen door het optreden van Pompeius hun gezag vestigden in wat nog van het ooit machtige rijk resteerde: Syrië, voortaan de Romeinse provincia Syria.

• Seleucus I Nicator (Satraap 312 - 305 v.Chr., Koning 305 v.Chr. - 280 v.Chr.)
• Antiochus I Soter (mederegent sinds 291, regeerde 280 - 261 v.Chr.)
• Antiochus II Theos (261 - 246 v.Chr.)
• Seleucus II Callinicus ( 246 - 225 v.Chr.)
• Seleucus III Ceraunus (of Soter) ( 225 - 223 v.Chr.)
• Antiochus III de Grote (223 - 187 v.Chr.)
• Seleucus IV Philopator (187 - 175 v.Chr.)
• Antiochus IV Epiphanes (175 - 164 v.Chr.)
• Antiochus V Eupator (164 - 162 v.Chr.)
• Demetrius I Soter (162 - 150 v.Chr.)
• Alexander I Balas (154 - 145 v.Chr.)
• Demetrius II Nicator (145 - 138 v.Chr.)
• Antiochus VI Dionysus (of Epiphanes) (145 - 140 v.Chr.?)
• Diodotus Tryphon (140? - 138 v.Chr.)
• Antiochus VII Euergetes Sidetes (138 - 129 v.Chr.)
• Demetrius II Nicator (opnieuw, 129 - 126 v.Chr.)
• Alexander II Zabinas (129 - 123 v.Chr.)
• Cleopatra Thea (126 - 123 v.Chr.)
• Seleucus V Philometor (126/125 v.Chr.)
• Antiochus VIII Grypus (125 - 96 v.Chr.)
• Antiochus IX Cyzicenus (114 - 96 v.Chr.)
• Demetrius III Eucaerus (of Philopator) (97/96-87 v.Chr.)
• Seleucus VI Epiphanes Nicator (96 - 94 v.Chr.)
• Antiochus XI Epiphanes Philadelphus (ca.95 - 93/92 v.Chr.)
• Philippus I Philadelphus (ca.95 - 75 v.Chr.)
• Antiochus X Eusebes Philopator (95 - 88 v.Chr.)
• Antiochus XII Dionysus (87 - 83)
• (Tigranes II van Armenië) (83 - 69 v.Chr.)
• Antiochus XIII Asiaticus (69 - 63 v.Chr.)

• (Annexatie door de Romeinen)

• O. Hoover, "Revised Chronology for the Late Seleucids at Antioch (121/0-64 BC)" in: Historia 65/3 (2007) 280-301
• Amelie Kuhrt en Susan Sherwin-White, From Samarkhand to Sardis. A new approach to the Seleucid empire (1993 Londen)

• The Seleucid Empire: kort overzichtsartikel
• Koninkrijk Azië^{[dode link]}: artikel over de aard van het rijk
• Seleucid Kings: koningslijst die ook rekening houdt met spijkerschriftteksten; links naar koningsbiografieën en bronnen
• Seleukid Bibliography^{[dode link]} Seleucidenbibliografie van de Universiteit Utrecht

Zie de categorie Seleucids van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.