Meisje met de parel

Meisje met de parel
Kunstenaar	Johannes Vermeer
Jaar	circa 1665-1667
Techniek	Olieverf op doek
Afmetingen	44,5 × 39 cm
Museum	Mauritshuis
Locatie	Den Haag
RKD-gegevens
Portaal    Kunst & Cultuur

Meisje met de parel is een schilderij uit circa 1665-1667 van de Hollandse meester Johannes Vermeer. Het is uitgegroeid tot diens populairste schilderij. Meisje met de parel kwam in 1902 in het bezit van het Mauritshuis in Den Haag.

Het schilderij is geen portret, maar een tronie, een fantasiekop.^[1] Rembrandt maakte dit genre in de 17e eeuw populair. Tronies werden in groten getale voor de open markt geproduceerd. Anders dan bij portretten waren de modellen vrijwel altijd anoniem. Net als Vermeers andere modellen heeft men het meisje nooit kunnen identificeren. Hoewel zijn oudste dochter Maria, die in die periode twaalf à dertien jaar oud was, als kandidaat wordt genoemd is daar geen enkel bewijs voor.^[2]

Het afgebeelde meisje draagt een blauwe tulband met een gele, omlaag vallende doek. De tulband werd nat-in-nat geschilderd en bevat tinten van een mix van loodwit en ultramarijn, met daaroverheen een ultramarijn-blauwe glacislaag.^[3]

De hoofdbedekking contrasteert met het bruinachtig gele jasje met de witte kraag. In het oog springt de 'parel', die geen parel is; een grootse creatie van glimlichten en schaduwen en rafelige randen.^[4] Met twee verfstreken gaf Vermeer linksboven aan de parel een helder lichtaccent en onderaan een weerschijn van haar witte kraag. Gezien de grootte en de metalige weerkaatsing (geen lichtverstrooiing zoals bij een parel)^[5] is het eerder een glazen, gelakte 'druppeloorbel' dan een natuurlijke parel. Ook de modellen op Meisje met de rode hoed en Meisje met de fluit dragen dergelijke oorbellen.

Het lijkt alsof het meisje met haar onbevangen blik direct contact zoekt met de toeschouwer. Haar vochtige, extra rood aangezette lippen geven haar een sensuele uitstraling. De achtergrond is zwart, maar was oorspronkelijk donkergroen. Door de aantasting van kleur en glans is die laag in de loop der eeuwen donkerder geworden.

Tot 1995 stond het schilderij bekend als Meisje met tulband. Pas in het Mauritshuis besloot men dat Meisje met de parel een betere naam was.^[6] Vincent Icke kwam in 2014 tot de conclusie dat de oorbel geen parel kan zijn: de spiegelende weerkaatsing, peervorm en grootte zijn vreemd aan een gangbare parel.^[5] Na geconfronteerd te zijn met het gegeven dat de parel op het schilderij geen parel is, gaf het museum aan de naam toch niet opnieuw te willen wijzigen.

Na Vermeers dood in 1675 vermeldde de inventarislijst van zijn bezittingen Twee tronijnen geschildert op sijn Turx. Meisje met de parel kan één daarvan zijn geweest. Vermeers mecenas Pieter van Ruijven was mogelijk de eerste eigenaar. Bij zijn dood in 1674 liet Van Ruijven zijn kunstverzameling na aan zijn weduwe. Via zijn dochter kwamen de schilderijen in het bezit van Van Ruijvens schoonzoon Jacob Dissius. Op 16 mei 1696 werden uit Dissius' nalatenschap 21 schilderijen van Vermeer geveild in Amsterdam, waaronder drie tronies (nr. 38, 39 en 40). Deze brachten respectievelijk 10, 17 en 46 gulden op. De veilinglijst beschreef één daarvan als Een Tronie in Antique Klederen, ongemeen konstig.^[2]

In elk geval is zeker dat het in 1881 opdook bij een veiling in Den Haag. In de catalogus werd aangegeven dat de schilder onbekend was, maar Victor de Stuers, rijksambtenaar voor kunsten, zag meteen dat het een Vermeer was. De Stuers en zijn buurman, kunstverzamelaar Arnoldus Andries des Tombe (1816-1902), spraken af niet tegen elkaar op te bieden. Op deze wijze verwierf Des Tombe het schilderij voor het luttele bedrag van twee gulden, plus dertig cent veilingcommissie. Bij de restauratie van het verwaarloosde werk werd in de linkerbovenhoek de signatuur van Johannes Vermeer ontdekt. Des Tombe had geen nakomelingen en vermaakte bij zijn overlijden in 1902 een deel van zijn kunstverzameling aan het Mauritshuis, waaronder dit schilderij.^[7]

Tijdens de vernieuwing van dit museum, tussen april 2012 en juni 2014, ging het schilderij samen met andere topstukken van de collectie op reis naar Japan, de Verenigde Staten en Italië. De tentoonstellingen in Tokio, Kobe, New York, San Francisco, Atlanta en Bologna werden door 2,2 miljoen personen bezocht.^[8]

Onder het motto Meisje in de schijnwerper werd het schilderij van 26 februari tot en met 11 maart 2018 op initiatief van het Mauritshuis aan een grondig technisch onderzoek onderworpen. Belangrijkste doelstellingen waren te achterhalen welke materialen Vermeer gebruikt had en hoe hij geschilderd had. De werkzaamheden vonden plaats in de Gouden Zaal van het Mauritshuis en konden door de museumbezoekers worden gadegeslagen. Het project werd begeleid door het Netherlands Institute for Conservation+Art+Science+, waarin het Rijksmuseum Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, TU Delft en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed betrokken zijn. Tot de andere onderzoekers behoorden wetenschappers van de Universiteit Maastricht, National Gallery of Art uit Washington, Shell Technology Centre Amsterdam, Hirox Europe en Universiteit Antwerpen. Op het schilderij werd onder meer röntgen en digitale microscopie en MA-XRF scanning toegepast. Het vorige onderzoek dateerde uit 1994, toen onder meer verfmonsters werden genomen.

Na 11 maart 2018 werden de bevindingen ontleed. De resultaten werden op 28 april 2020 publiek gemaakt. Een van de ontdekkingen was dat het erop lijkt dat de achtergrond geschilderd was als een groen gordijn. Er werd namelijk ontdekt dat de achtergrond rechtsboven oorspronkelijk kleurverschillen bevatte die de suggestie gaven van geplooide stof. Voor het blauw in de tulband gebruikte Vermeer veel ultramarijn, een toen erg dure verfsoort. Vermeer schilderde bij het Meisje met de parel van de achtergrond naar de voorgrond. Eerst werd de achtergrond groen geschilderd, vervolgens de huid, en daarna achtereenvolgens de gele jas, witte kraag, hoofddoek en oorbel, bestaande uit dekkende en doorschijnende vegen witte verf. Saillant detail is dat bij de oorbel een bevestigingshaakje ontbreekt. Hoewel er met het blote oog geen wimpers zijn waar te nemen, bleek uit onderzoek dat Vermeer op die plek toch kleine haartjes had geschilderd. Ook werden in de verf haartjes van zijn verfkwasten aangetroffen. Uit het onderzoek werd niet duidelijk of het meisje op het schilderij echt heeft bestaan. Om voor een portret door te gaan, bevat het afgebeelde meisje te weinig onderscheidende kenmerken, maar het bleef ongewis of een echt iemand voor Vermeer geposeerd had of dat hij zonder een model had geschilderd.^[9]

• Op 19 mei 2006 werd het werk in een door dagblad Trouw georganiseerde verkiezing met 26% van de stemmen verkozen tot het mooiste schilderij van Nederland.
• De Amerikaanse schrijfster Tracy Chevalier schreef het boek Girl with a Pearl Earring in 1999 en werd in het Nederlands vertaald als "Meisje met de parel" in 2001. Het werd in 2003 verfilmd onder dezelfde titel. De Brit Colin Firth speelt de schilder en de Amerikaanse Scarlett Johansson het meisje, waarbij zowel het boek als de film ervan uitgaat dat het meisje een dienstmeisje was.
• De Amerikaanse singer-songwriter David Olney heeft voor zijn album Sweet Poison een lied over dit schilderij gecomponeerd (Mister Vermeer).
• De Vlaamse zangeres Aurélie Van Rompay bracht in 2015 het nummer Het Meisje met de Parel uit.

Op 27 oktober 2022 was het Meisje met de parel doelwit van een demonstratie door drie klimaatactivisten.^[10] Ze droegen een T-shirt van de organisatie 'Just Stop Oil'. Een van de drie, de klimaatactivist Wouter Mouton,^[11] kleefde zichzelf met zijn hoofd vast aan het glas voor het schilderij. Daarna werd een rode vloeistof over hem gegoten door een andere persoon, die zichzelf met zijn hand vastkleefde naast het schilderij. Doordat er glas voor het schilderij zat, werd het schilderij zelf niet beschadigd.

• Meisje met de parel in tien miljard pixels

Zie de categorie Girl with a Pearl Earring by Johannes Vermeer van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.