Bijnaam

Een bijnaam is een niet-officiële naam van een persoon, een groep van personen of een zaak, die ook buiten de directbetrokkenen bekend is. Een bijnaam kan voor de drager zowel een positieve als een negatieve connotatie hebben. Als het negatief is, wordt de bijnaam een spotnaam genoemd. De bijnaam wordt dan al snel ervaren als een scheldwoord. De naam kan vervolgens toch een eigen leven gaan leiden en dan weer gezien worden als een min of meer eervolle geuzennaam. Als de bijnaam positief is, wordt het een koosnaam.

Het gebruik van bijnamen voor personen is oud. Zo voegden de Romeinen standaard de bijnaam (cognomen) toe aan hun naam.^[1] Ook de Grieken waren bekend met bijnamen:

• Antisthenes: Haplokuõn, "pure en simpele hond"^[2]

In sommige plaatsen waar vroeger meerdere mensen bekend waren onder dezelfde achternaam en/of voornaam was het gebruikelijk onderscheid te maken door gebruik van een bijnaam. Hierdoor waren mensen soms bekender onder hun bijnaam dan onder hun werkelijke naam. Bijnamen moesten onderscheid maken tussen de personen en mogelijke verwarring opheffen. Zo woonden er in het Nederlandse Volendam veel mensen met de achternaam "Zwarthoed", oorspronkelijk een bijnaam verwijzend naar de klederdracht. Om onderscheid te maken tussen de mensen met de naam "Zwarthoed" werden persoonsgebonden bijnamen gegeven, zoals Doede, Prop en Jent.^[3]

Daarnaast kan een bijnaam een belangrijk onderdeel zijn van de groepscultuur; zonder bijnaam hoort iemand er niet bij. Vaak zijn bijnamen dan ook alleen bekend binnen de leden van een lokale gemeenschap en voor mensen buiten de groep moeilijk te leren.^[4]

De bijnamen kunnen op verschillende wijzen ontstaan. Vaak verwezen bijnamen naar het werk of beroep van de man of vrouw, maar ook wel naar fysieke eigenaardigheden, kwalen, gebreken of afwijkingen, uitspraken, gedragingen en/of kleding.^[5] Ook voorvallen of gelijkenissen met bekende personen kunnen een aanleiding zijn. Bijnamen kunnen stigmatiserend zijn en de betreffende persoon kwetsen. Ook kan er onderscheid zijn op basis van geslacht. Hetzelfde ten opzichte van de norm afwijkende gedrag kan bij een man leiden tot een positief geladen bijnaam, bij een vrouw tot een negatief geladen bijnaam.^[6]

Ten slotte kan een bijnaam worden overgeërfd en generaties lang blijven bestaan. Daarbij gaf de bijnaam soms een onderlinge betrekking weer. De persoon met de bijnaam stond in een bepaalde relatie tot iemand anders, vaak een familierelatie. Op deze manier ontstonden familienamen zoals Neef, Neefjes, Oom of Oomen, Zoon, Vader, Kozijn (naar het Franse woord voor neef, Cousin), Jongkind, Peetoom, Bruigom. Ook ontstonden op deze manier namen als Dirkzwager (de zwager van Dirk), Keesom (de oom van Kees), Koorneef (neef van Kornelis).^[7]

Er bestaat met name binnen heemkundekringen veel belangstelling voor de bijnamen die in dorpen en steden gebruikt worden en werden. Regelmatig verschijnen er boeken waarin alle bekende bijnamen van een stad of dorp worden beschreven (bijvoorbeeld Eelde,^[8] Noordwijk,^[5] Utrecht,^[9] Rijnsburg^[10] en Sliedrecht^[11]). Soms heeft een dorp een monument gewijd aan bijnamen.^[4]

Veel gebouwen (of onderdelen van gebouwen) hebben in de volksmond een bijnaam, vaak ontleend aan de vorm. Sommige bijnamen zijn dermate ingeburgerd dat ze bijna de gewone standaardbenaming zijn geworden.

• De Inktpot, aan het Moreelsepark in Utrecht, thans hoofdkantoor van Prorail
• De Puntzak, het nieuwe station Rotterdam Centraal
• De Mijter, het nieuwe kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente te Gouda
• Het Ding, een kunstwerk
  • bij de Bijenkorf in Rotterdam
  • op het terrein van de Universiteit Twente
• Het Cult, Cultureel Centrum "De Zwaan" in Berkenwoude
• De Hunkerbunker, naam voor diverse vrijgezellenflats, onder andere in Katwijk, Leiden en Hilversum, ook veel gebruikt voor de zusterhuizen bij ziekenhuizen en verzorgtehuizen, waar verpleegsters een kamer hadden
• Jezus de Waaghals, Heilig Hartbeeld op de torenspits van de Augustijnen- of Paterskerk in Eindhoven
• De Kuip, het Stadion Feijenoord
• De Kolenkit, de Opstandingskerk in Amsterdam, naar de vorm van de toren
• De Locomotief, een kantoorgebouw in Hengelo, waarvan het gebogen dak aan een stoomlocomotief doet denken
• d'Olle Grieze, (de Oude Grijze), de Martinitoren te Groningen
• Het Maupoleum (1971-1994), een (thans gesloopt) gebouw (het Burgemeester Tellegenhuis) aan de Jodenbreestraat in Amsterdam.
• Het IJspaleis, het nieuwe (vierde) stadhuis van Den Haag
• Sclessin, het voetbalstadion in Luik, het Stade Maurice Dufrasne
• Fenixstadion, het voetbalstadion in Genk, de Cristal Arena
• De Glasbak, of de Snoepdoos, het gebouw van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid te Hilversum
• De Apenrots, bijnaam van
  • het Hoofdkantoor Gasunie in Groningen
  • het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag
• De Peperbus, bijnaam van
  • een kleine wachttoren van het type erkertoren of arkel, restant van de voormalige stadsomwalling aan de Isabellakaai in de stad Gent
  • de kerktoren van de Sint-Gertrudiskerk in Bergen op Zoom
  • een laatgotische toren in Zwolle behorende bij de Basiliek van Onze-Lieve-Vrouw-Tenhemelopneming
  • een gebouw op het Media Park in Hilversum, thans ontvangstzaal van NPO
  • Een vrijstaand zuilvormig bouwwerk in de publieke ruimte waarop affiches kunnen worden aangebracht.
• De Fluitketel, station Blaak, Rotterdam
• De Rode Olifant, kantoorgebouw bij het Malieveld aan de Zuid-Hollandlaan in Benoordenhout in Den Haag

Ook veel vorsten, zoals koningen, keizers, zeehelden, kregen een bijnaam. Soms zijn ze onder de bijnaam beter bekend dan onder het volgnummer. Bijvoorbeeld:

Nederlandse bijnaam	Bijnaam in andere taal	Eigenlijke naam	Verklaring
Koning-ridder koning-soldaat		Albert I van België
Alexander de Grote		Alexander III van Macedonië	Hij had een groot rijk
Catharina de Grote		Catharina II van Rusland
Constantijn de Grote		Flavius Valerius Aurelius Constantinus Romeins keizer
Maria de Bloedige	Bloody Mary	Maria I van Engeland
The Virgin Queen		Elizabeth I van Engeland	Ze was niet getrouwd
Filips de Goede		Filips III van Bourgondië
Filips de Schone	le Bel	Filips IV van Frankrijk
Filips de Schone	le Beau	Filips I van Castilië
Filips de Stoute	le Hardi	Filips II hertog van Bourgondië
der keerlen god		graaf Floris V van Holland
Winterkoning		Frederik V van de Palts	Regeerde maar een paar maanden, in de winter
Caligula		Gaius Caesar Augustus Germanicus
Godfried met de Bult	le Bossu	Godfried III van Lotharingen
Herodes de Grote		Herodes I
Ivan de Verschrikkelijke		Ivan IV van Rusland
Jan de Blinde	l'Aveugle	Jan van Luxemburg ook Jan van Bohemen
Jan metten Lippen		Jan II van Glymes
Nine days queen		Jane Grey	Ze trad na negen dagen af
Jan zonder Land	lackland sans terre		Als jongste zoon kreeg hij geen erfdeel op het continent
Johanna de Waanzinnige	la Loca	Johanna van Castilië
Keizer-koster		keizer Jozef II
Karel de Grote	Charlemagne	Karel I	Was groot voor die tijd
Karel de Kale		Karel II
Karel de Stoute	le Hardi le Téméraire
Knoet de Grote		Knoet II
Lodewijk de Heilige	Saint-Louis	Lodewijk IX van Frankrijk	Werd na zijn dood heilig verklaard
Lodewijk het Kind			Werd 18 jaar oud
Lodewijk de Luie	le Fainéant	Lodewijk V van West-Francië
Lodewijk de Moor	il Moro	Ludovico Sforza
Konijn van Holland de Lamme Koning Lodewijk de Goede		Lodewijk Napoleon van Holland	Hij sprak "koning" uit als "konijn"
Lodewijk de Stamelaar	le Bègue	Lodewijk II van West-Francië
Lodewijk de Vrome	le Pieux
Zonnekoning	Roi-soleil	Lodewijk XIV van Frankrijk
Sprookjeskoning		Lodewijk II van Beieren	Leefde in een sprookjeswereld
Pacal de Grote		K'inich Janaab' Pakal
Peter de Grote		Peter I van Rusland
Richard Leeuwenhart	Cœur de lion	Richard I van Engeland
Willem de Rijke		Willem I van Nassau-Dillenburg
Willem de Zwijger		Willem van Oranje
Koning-stadhouder		Willem III van Oranje	Koning van Engeland en stadhouder van de Nederlanden
Koopman-koning		Willem I der Nederlanden

In de huidige tijd krijgen voetballers soms een bijnaam, zoals Dennis the Menace (Dennis Bergkamp), Zoef de Haas (Bent Schmidt Hansen).^[12]

• Lichtstad voor Parijs en Eindhoven
• Mokum voor Amsterdam
• Rotjeknor voor Rotterdam
• De Zilverstad voor Schoonhoven
• De Koekestad voor Antwerpen
• Stad voor Groningen
• Parkstad voor Veendam
• Domstad voor Utrecht, Aken en Keulen
• Venetië van het noorden voor Brugge, Giethoorn en Amsterdam
• De Sleutelstad voor Leiden

• Betondorp voor Tuindorp Watergraafsmeer in Amsterdam
• Goudkust voor een gegoede buurt
• Het Rooie Dorp voor een tuindorp, vaak met rode dakpannen, vaak tevens een arbeidersbuurt

• Chop-chop Square voor het Deeraplein in Riyad, Saoedi-Arabië, vanwege de publieke executies die er plaatsvinden;
• Las Vegas Strip of de Strip voor (een deel van) Las Vegas Boulevard;
• Needlestraße voor Niddastraße in Frankfurt am Main, vanwege de gedoogzone voor drugsgebruik in deze straat.

Typische bijnamen voor inwoners van Nederlandse en Belgische plaatsen en gemeenten worden locofaulismen genoemd en zijn vaak gebaseerd op een gebeurtenis uit het verleden, waarvan men het belachelijke wil benadrukken. Ook het wapen van een stad, de plaatselijke handel of industrie, grondgesteldheid, vooronderstelde eigenschappen of plaatselijke lekkernijen kunnen hebben geleid tot een bijnaam.^[13]

Bijvoorbeeld:

• Antwerpen, Sinjoor
• Groningen, Stadjer
• Gent, Stroppendragers

Provincies

• Brabo voor een inwoner van of geborene in Noord-Brabant
• Limbo of limlander voor een inwoner van of geborene in Limburg

Onder juristen is het gebruik om opmerkelijke arresten een bijnaam te geven, zoals het open deurtjes-arrest, het Bosman-arrest of het spaghetti-arrest.

• Lijst van bijnamen van bekende personen (die geen sportfiguur of politicus zijn)
• Lijst van darters voor bijnamen van darters
• Lijst van locofaulismen
• Lijst van bijnamen van de politie
• Lijst van pseudoniemen
• Lijst van bijnamen van spoorlijnen in Nederland
• Lijst van bijnamen in de sport (uitgezonderd het voetbal en de dartsport)
• Lijst van bijnamen van steden
• Lijst van bijnamen van nationale voetbalelftallen