Middeleywen

De middeleywen sint ne tydsspanne in de geskedenisse van Europa, dee duurden van ungeväär 500 töt 1500 nå Kristus. Se vallet ungeväär samen med de postklassike tyd van de wearldgeskedenisse. De middeleywen begünden med et in mekander störten van et westelike Romeinske Ryk en güngen händigan oaver in de Renaissance en de untdekkingstyd. In de westelike geskedenisse sint de middeleywen et tweyde deyl van de dree höyvdtyden: de klassyke prehistory, de middeleywen en de moderne tyd. De middeleywen wordet underverdeyld in vroge, houge en late middeleywen.

Untwikkelingen uut de late prehistory, sou as daling van et bevolkingsantal, volk wat wegtröäk van olde bevolkingscentra, wegvallen van langbestånde regeyringen, invasys en massamigraty van stammen, güngen noch lange döär in de middeleywen. Döärdat volk up groute skåle vordtröäk når andere steades, sou as verskeidene germaanske stammen, untstünden nye köäningryken in et gebeed wat ooit et westen van et Romeinske Ryk was. In den söävenden eywe wörden Noordafrika en et Middenousten, wat töt dee tyd noch under et Oustromeinske of Bysantynske Ryk höyrden, deyl van et Umayyadkalifaat, en islamitisk ryk. Al güng der vöäle up de sküppe in de samenleaving en wat polityk angeyt, der wör neet heylemål med et verleaden ebröäken. Et noch altyd groute Bysantynske Ryk, den direkten voordsetting van et Romeinske Ryk, bleav noch lange nen grouten macht. Med de Corpus Iuris Civilis (et Justiniaanske Börgerrecht) kreagen börgers meyr rechten. In de westerske wearld nöämen vöäle köäningryken deylen van romeinske instituten oaver. Nye biskopryken en klousters wörden esticht en et kristendom spreidden oaver Europa. De Franken hadden under Grouten Kårel van den 8. töt den 9. eywe noch eaven et Karolingiske Ryk. Up et höygdepunt vöälen der noch groute deylen van Westeuropa under, mär et hölde gin stand. Der wör tevöäle intern evöchten, wårdöär der gin eynheid was teagen anvallende vikingen uut et noorden, magyaren uut et ousten en saracenen uut et süden.

In de houge middeleywen, dee as nå et jår 1000 begünden, groiden de bevolking van Europa hard, döär techniske verbeateringen en beatere landbouwmetoden. Dårdöär kunde de handel upbloien. In dee tyd was der ouk ne wårme upleaving in et klimaat van Europa, wårdöär der beatere ougsten binnenkümmen. Döär et nye inevoorde hovstelsel wör de samenleaving organiseerd in burendörpe dee grund leynden van de adel, en döär en feodaal stelsel musten ridders en laegere ädelen militären deenst leyveren an öäre höygeren in ruil vöär land. In 1054 küm der ouk en skeid tüsken de Roumsk-Katolike en de Ortodokse Karke. In 1095 wör der vöär et eyrste uperoupen töt krüüstochten. Dit warren militäre veldtochten van westeuropääske kristenen üm et vöär öär heilige land van de moslims af te neamen. Et sorgden ouk vöär wyderen spreid van et gelöyv in de baltiske ståten en Spanje en Portugal. Köäningen wörden höyvd van centraal eleide natyståten. Dat drüng geweld en misdåd terügge, mär maken et lastiger üm en deyld kristendom terechte te krygen. In et Westen bestünd et intellektuäle denken vöäral uut skolastyk, ne ströyming wårby vöäral probeerd wör üm de warking van de wearld te beskryven vanuut den Bybel. Ouk wörden der universiteiten sticht. De teology van Tomas van Aquino, de skilderyen van Giotto, et dichtwark van Dante en Chaucer, de reisen van Marco Polo en de gotiske bouwstyl van katedrålen sou as in et franske Chartres wordet as en paar van de vöärnaamste untwikkelingen van disse tyd eseen.

In de latere middeleywen wör allens lük lastiger, med hunger, seekdes en oorlöge. Dårdöär wör de bevolking van Europa flink terüggebracht. In de dree jår tüsken 1347 en 1350 störven ungeväär eyndarde van alle Europeanen an de pest. Köäningryken warren voordan med mekander in gevecht, buren warren vake in upstand en de katolike karke kreag nen split te verduren. Döär en paar kulturele en technologiske untwikkelingen begünde de europääske samenleaving der anders uut te seen en wör händigan de vrogmoderne tyd inelüded.

Wat et begin en ende van de middeleywen is, hangt af van wo as der når ekeaken wördt. Bestüürlik wördt et jår 476 vake seen as et begin, do as et westelike deyl van et Romeinske Ryk instörtden. Ekonomisk en sociaal wördt et jår 375 vake nöömd, do as de eyrste volksverhüsingen up gang kümmen en lüde in de städen sunder etten kümmen te sitten. Vanuut godsdeenstig ougpunt geldt et jår 313 vake as beginpunt; in dat jår wörde et Kristendom in et Romeinske Ryk toelåten.

Ouk oaver et ende van de middeleywen valt sat te disteren, vanuut deselvde oaverweagingen. Bestüürlik wördt et jår 1492 vake aneweysen, ümdat in dat jår Kolumbus vöär et eyrste voot an wal kreag in Amerika. Kultureel-godsdeenstig eseen wördt vake 1517 enöömd, et jår at Maarten Luther syne stellingen up ne karkdöäre spykerden en et untstån van de protestantse karke veroorsakeden. Ouk 1789 wördt vake seen as et ende, do as in Frankryk de standenmåtskappye uut mekander völ.

De middeleywen wordet meysttyds upedeyld in dree tydvlakken.

1. Vroge of Duustere Middeleewn: 5e eew-9e eew, wordt bepoald duur kleane opzikzölfstoande vorstendomn en verskilnde oawervaln van steppevolker. De vroge Middeleewn eandigt bie t riek van Koarel n Grootn den de feodaliteit bedach hef.
2. Hoge of Volle Middeleewn: 9e eew-13e eew, wordt bepoald duur t belang van de feodale struktuurn en n anpassing van t oarfrecht woerduur de opzikzölfstoande vorstendomn zik begint oet te breaidn duur oorloogn en trouweriejn. De Europese riekn richet zik boetn Europa t meest op t Midn-Oostn met kruustochn.
3. Late Middeleewn: 13e eew-15e eew. De kennis wat vanoet de kruustochn en de gevechn teegn Arabiese anvaln in Spanje is met ekömn zorget vuur nen laankzamen oawergaank noar de Nieje Tied. De Europese riekn richet öar andacht boetn Europa op t Oostn. Duur de gröai van rieke steadn wörd n invlood van de feodale hearsers verdan meender.

De middeleywen kreagen öären name (middel-eywen, tüskentyd), döärdat de lüde in de Renaissance et ouk sou saggen: as nen tüskentyd. Nå et instörten van et romeinske ryk was Europa afeslöäten van de klassike kultuur. Pas in de tyd van de krüüstochten wör dat weader untdekked. De arabyren hadden vöäl van de klassike skryvers bewård. Et oaverebleavene Byzantynske Ryk küm underwyl under dreiging van de Ottomanen, soudat vöäle geleyrden van dår når Italie hentröäken. See hadden noch kennis van dee oldheid un wat der noch van Konstantinopel bewård was ebleaven. Deeselvde krüüsvårders röyvden Konstantinopel löädig in 1204. Vöäle künstskatten un kennis güng med öär med weaderümme når Europa. Disse hernyde künnigheid med de antike skryvers, wysbegeyrde un kultuur makeden de weg vry når et humanisme un de Renaissance.

Petrarkus van rund 1300 nöömden dit tydvak tenebrae, düüsternis. Pas in 1469 wör et vöär et eyrste media tempestas enöömd: tüskentyden. Et sint Christoph Keller un Georg Horn dee vanaf de 17. eywe de uutdrukking medium aevum (middel-eywen) as eyrsten gebruket.

Feitelik is den name 'middeleywen' typisk westersk. In Ousteuropa kennet se et neet. Dee meynet dat et Romeinske Ryk pas evöllen is do as Konstantinopel in et 15. jårhunderd inenöämen wör. Vanuut byvöärbeald chinääsk, indiaask of arabisk ougpunt sint der geheyls gin middeleywen.

De vroge middeleywen bedüdet meysttyds et tydvak tüsken 410 un 911: de tyd nå et instörten van et westromeinske ryk. Se wordet ouk wal es de dunkere middeleywen enöömd, ümdat der weinig van bekend is. Der warren regelmåtig invallen van röyversvolker un de tröffenen nöämen de beyne. Dee skreaven der niks van dale, wårdöär de geleyrden "in et düüster tastet" når wat der echt geböärd is. Wyders kan et wysen up de algemeyne neadergang van leavenskwaliteit in vergelyking med de romeinske tyd. Pas nå Grouten Karel wör dat weader wat beater.

By anvang van de westerske jårtelling warren der by skatting sou'n 70 miljoon Europeanen. Dat der mär 20 töt 30 miljoon van oaverbleaven, likt neet to liggen an massale slachtpartyen, oorlöge, hunger of verdryving, mär an de slim besmettelike seekdes dee de invallende steppenvolker medbrachten. Dår had et volk gin natuurliken weaderstand teagen, un ne besmetting oaverleavden minder as 50% van de lüde. Uut geskrivten uut et Bysantynske Ryk blikt dat der under Justinianus in den 6. eywe unwys vöäle lüde by höype uut de tyd kümmen.

In de houge middeleywen begünde Westeuropa weader en beaten in de beyne to kummen. In de weatenskop küm de skolastik up. Un ouk et Pausdom begünde voordan meyr macht up sik an to trekken. Houge heyren un de karke deaden lange teagen mekander up um uut to vechten wee as et vöär et seggen kreag, de sou nöömde investituurstryd. In et nudaagse Düütskland regeyrden et sassiske huus med names as Hendrik I, Otto I un Otto III. Dår küm et frankiske huus oaverhen med under anderen Hendrik III un Hendrik IV. In Frankryk löät Hugo Capet sik gelden. In Engeland völ Willem den Veröyverder binnen.

Nå et jår 1000 wör et händig in middeleywsk Europa. De Vikingen kümmen voordan minder plünderen. De spanjolen begünnen med de heröyvering van et land up de Moren, dee as groute deylen van Spanje inenöämen hadden. De buren untdekkeden nye landbouwmetodes, wårdöär der meyr to eaten was un der voordan meyr volk byküm. Dee stichten nye dörpe un städen. De bestånde städen, esticht döär de romeinen un seyd dee tyd in verval eraked, kümmen ouk weader oaverende. Ouk handel oaver ver küm weader up gang: Marco Polo reisden byvöärbeald når China. Noorditalie un de gråvskop Vlaanderen buurden good. In 1080 wör de eyrste universiteit esticht un der wör ouk heyl wat an kunst un kultuurwark emaked. Oaveral wörden groute romaanske un gotiske katedrålen ebouwd. Döärdat se de knippe voordan dikker hadden, kunden de rykste un starkste städen by de adel med nen vuust up tåfel houwen un stadsrechten afdwingen.

Döärdat de höygere adel un geysteliken steyds meyr samenwarkeden hadden kleinere heyren et lastiger. Der kümmen starke köäningryken, sou as Frankryk un Engeland. In de 14. eywe völ de ekonomiske vöäruutgang stille döär verskillende oorlöge, un seekdes as de pest. Dee makeden souvöäle slachtoffers dat der nüms meyr oaver was üm et land to bewarken. Wat geleyrden meynet dat dit de achterblyvers der to dreyv üm sik kloke machines vöär de landbouw, mynbouw un metaalbewarking uut to denken. Dat makeden de weg vry üm de rest van de wearld to koloniseren.

• Drèents: middeleeuwen, middelieuwen
• Grunnegs:
  • middelaiwen (OLD, HGL)
  • middelaiven (HGL, MID)
  • middeleeuwen (VEK, STD, NVL)
  • middelieuwen (WEK)
  • midsieuwen (KOL, WEK)
  • middeleiwen (WEV)
  • middelolder (Algemain, waineg meer broekt)
• Stellingwarfs: middelieuwen
• Tweants: middeleewn
• Urkers: middelieuwen
• Veluws: middeleeuwen

Disse bladziede is eskreeuwn in t Riesns