Kalifa

Ny kalifa dia mpandimby sy solontenan' ny mpaminany Mohamady eo amin' ny fitarihana ny fianakaviambe silamo manontolo, nefa tsy manana ny sata maha-mpaminany. Kalifata no iantsoana ny fitondrana mozilmana entin' ny kalifa. Indraindray dia adika hoe "mpandimby" ny teny hoe "kalifa". Ny hampihatra ny fahefana eo amin' ny fiarahamonin' ny mpino araka ny môdely sy ny ohatra nomen' i Mohamady no iraka ampanaovina azy. Amin' ny Tandrefana dia heverina ho manana laharana mitovy amin' ny emperora ny kalifa, na dia samy hafa be aza ny fehefana sy ny tombontsoa ara-pôlitika ananan' izy ireo.

Avy amin' ny teny arabo hoe خَلِيفَة / khalîfa, izay midika ara-bakiteny hoe "mpandimby" (izany hoe "mpandimby ny mpaminany Mohamady") ny teny hoe "kalifa", teny avy amin' ny matoanteny arabo hoe خَلَفَ / khalafa izay  midika hoe "mandimby".

Ny mihazona ny firaisan' ny finoana silamo no andraikitry ny kalifa, ary ny Mozilmana rehetra dia tokony hankatò azy: izy no mpitarika ny Umma (arabo: أمة), izany hoe ny fianakaviamben' ny Mozilmana manontolo maneran-tany. Izy no mitondra ny anaram-boninahitra hoe أمير المؤمنين / Amīr al-mu‘minīn, (ara-bakiteny: "Andriandahin' ny mpino"), anaram-boninahitra nofoanana tao amin' ny Siita taorian' ny nahafatesan' i Ali. Amin' izao fotoana izao dia mbola mitondra ny anaram-boninahitra hoe Amīr al-mu‘minīn ny mpanjakan' i Marôka.

Tsy mitovy ny fepetra ifidiana ny olona hatao hoe kalifa ho an' ny Siita sy ho an' ny Sonita: ho an' ny Sonita, ny anjara andraikitry ny kalifa dia miankina amin' ny fifidianana; mifanohitra amin' izany kosa ny fiheveran' ny Siita: raha tsy maintsy hofidiana ny kalifa, dia tsy maintsy fidinana araka ny foto-kevitry ny rafi-pitantanana ara-panahy sy ara-pôlitika ataon' ny imam. Ny olona afaka atao kalifa amin' izao fotoana izao sady tokana, amin' ny Siita mino ny fisian' ny "Imam roa ambin' ny folo", dia tsy iza izany fa i Muhammad al-Mahdi, izay nafenina (غَيْبَة /ghayba) nanomboka tamin' ny taona 939 ary tsy iza fa ny Mahdi. Tsy manaiky ny fisian' ny kalifa intsony ny Ibadita nanomboka tamin' ny taona 657.

Ny kalifa efatra voalohany, izay eken' ny Mozilmana rehetra maneran-tany, no atao hoe "Kalifa Voatarika Marina" (arabo: الخلفاء الراشدون / al-Khulafāʾ al-Rāshidūn), izay nitarika ny fianakaviambe silamo taorian' ny nahafatesan' ny mpaminany Mohamady, dia i Abu Bakr (nanapaka tamin' ny taona 632–634), i Omar na Umar (nanapaka tamin' ny taona 634–644), i Othman na Uthman (nanapaka tamin' ny taona 644–656), ary i Ali (nanapaka tamin' ny taona 656–661).

Maty tamin' ny taona 632 i Mohamady, nefa tsy namela toromarika ho an' ny fitondrana ny Umma amin' ny hoavy. Nivory tao Medina (ao Arabia Saodita ankehitriny), renivohitry ny Tontolo Silamo tamin' izany fotoana izany ny andriamanjaka silamo, ary nifidy an' i Abu Bakr, rafozan' ny Mpaminany sy mpiara-dia akaiky indrindra aminy, ho lohan' ny fianakaviamben' ny Mozilmana. Naka ny anaram-boninahitra hoe Khalifat Rasul Allah ("Mpandimby ny Irak' Andriamanitra"), izay niavian' ny teny hoe kalifa, i Abu Bakr.

Lasa kalifa faharoa i Omar na Umar tamin' ny taona 634. Teo am-pahafatesany i Abu Bakr dia nanendry an' i Omar ho mpandimby azy, ary nanaiky azy avy hatrany ny mpikambana mananana ny maha izy azy rehetra tao amin' ny fianakaviambe silamo.

Teo ambany fitarihany no nisian' ny fanitaran-tany lehibe voalohany amin' ny finoana silamo any ivelan' ny Saikinosin' i Arabia: tamin' ny 20 Aogositra 636 dia resin' ny tafika mozilmana ny tafik' i Bizantioma notarihin' ny emperora Heraclius I teo amoron' ny renirano Yarmouk, tokony 100 km miala an' i Damaskôsy. Taorian' io fandresena io dia resin' ny tafika mozilmana ny faritra atsinanan' i Mediteranea fehezin' ny Bizantina: i Siria, i Palestina ary i Ejipta indray no lavo teo am-pelan-tanan' ny Mozilmana. Imbetsaka koa ny tafiky ny Empira Persiana no resy, indrindra fa tamin' ny taona 642, ka nahatonga ny faritra avaratra amin' i Mesôpôtamia ho lasan' ny tafika mozilmana.

Notovanan' i Omar ny anaram-boninahitra hoe Amir al-muminin (ara-bakiteny: "Andriandahin' ny mpino") ny hoe kalifa.

Tamin' ny Nôvambra 644 dia notsatohan' ny andevo persiana afaka antsy izy. Alohan' ny hahafatesany dia manendry kômity misy lehilahy enina izy, ireo no tsy maintsy mifidy ny kalifa fahatelo amin' izy ireo.

Taorian' ny famonoana an' i Omar tamin' ny taona 644, i Othman (vinantolahin' i Mohamady ary iray amin' ny mpanaraka azy voalohany) no notendren' ny mpifidy enina avy any Maka (na Meka) ho kalifa fahatelo. Na dia efa antitra aza izy dia nanohy ny pôlitikan' i Omar momba ny fanitarana ny tanin' ny fanjakana.

Na izany aza dia lasa nankahalain' ny olom-peheziny maro i Othman, izay nampangain' izy ireo ho nankasitraka ny fanjakanzakan' ny saranga ambony tao Meka eo amin' ny raharaha ara-pôlitika sy ara-barotra. I Othman koa dia namelona ny fankahalan' ny mpitory teny silamo tamin' ny famaranana ny fanavaozana ny fanoratana ny fanambaran' Andriamanitra azon' i Mohamady (ny Kor'any), izay mandrara ny dikan-teny hafa ho ara-dalàna. Nanao fahirano an' i Othman tao Medina ny miaramila mozilmana mpikomy avy any Kufa (ao Iràka ankehitriny) sy avy tany Ejipta ary namono azy tamin' ny volana Jona 656.

I Ali ibn Abi Talib, zanak' olo-mpiray tam-po sy vinantolahin' i Mohamady, no neken' ny mponin' i Medina sy ny miaramila silamo mpikomy ho kalifa fahefatra. Ny governoran' i Siria, atao hoe Mu'awiya I, izay kalifa voalohany tamin' ny tarana-mpanjaka Omaiada - dia nandà ka tsy hanaiky an' i Ali ho kalifa, noho izy noheveriny ho nampamono an' i Othman (havany akaiky), ary niantso valifaty noho izany famonoana izany.

Tamin' ny taona 657 dia nivory tao Siffin, lemaka any avaratra amin' i Siria, akaikin' ny toerana misy ny tanànan' i Raqqa ankehitriny, ny antoko roa mpifanandrina. Tao, taorian' ny ady nifanaovan' izy ireo izay tsy nisy resy na mpandresy, dia nanaiky ny handaminana ny ady izy ireo. Lasa kandidà tsotra ho amin' ny kalifata i Ali, nitovy amin' i Mu'awiya. Tezitra tamin' izany fanalam-baraka izany sy ny faneken' i Ali an' izany fandaminana izany ny olona sasany mpanaraka azy — izay fantatra amin' ny anarana hoe Karijita — ka niala sy nianiana ny hamono an' i Ali sy an' i Mu'awiya. I Ali irery ihany no matin' izy ireo tamin' ny 24 Janoary 661.

Ny zanak' i Ali, Hassan, dia nitaky ny haha-kalifa tenany, saingy nametra-pialana volana vitsivitsy taty aoriana noho ny faneren' ny mpomba an' i Mu'awiya azy, izay maro anisa noho ny mpanara-dia an' i Ali. Ireo mpomba an' i Mu'awiya ireo no lasa Siita voalohany.

• Kalifata