Iesland

Zuug ouch: Lies vaan Ieslandse gemeintes

Zuver bestuurlek gezeen heet Iesland mer twie niveaus: de lendeleke bestuurslaog en de gemeinte. Anno 2023 gief 't 64 gemeintes; väöl kleinekes zien in eus iew samegeveug. Op statistisch gebeed weurt evels wel de regio es tusseniveau gebruuk. De ach regio's speule ouch 'n groete rol in 't bezej vaan de Ieslanders: ouch informeel weure ze dèks gebruuk en väöl lui identificere ziech mèt 'n regio.

De ach regio's zien:

Iesland is 'n unitair, parlemintair rippubliek. 't Staotshoof is de president (Ieslands: forseti), dee um de veer jaor weurt gekoze. De president heet mer 'n beperkde oetveurende mach; es regeringsleier zuut me dèkser de premier (forsætisráðherra). 't Kabinèt, mèt dee premier aon 't hoof, weurt door de president beneump nao 'n formatie, die volg op de parlemintair verkezinge.

't Ieslands parlemint, 't Alþingi, weurt um de veer jaor gekoze (es de regering neet iejer vèlt). 't Heet 63 leje en is sinds 1991 einkamereg. Bij de verkezinge vaan 2021 kaome ach partije in 't parlemint.

Iesland scoort consequent hoeg op lieskes vaan minserechte en democratie. Op de Democratie-Index vaan The Economist scoorden 't in 2022 9,52 op 10; heimèt moot 't land allein Noorwege en Nui-Zieland veur ziech laote.

Iesland is stiechtend lid vaan de NAVO en de Noordse Raod. Bij de EU zit 't neet, al waor dao roond 2010 wel spraoke vaan. Wel zit Iesland bij de EFTA en deit 't zoedoende mèt in 'n aontal Europese beleidspunte. Zoe is 't land lid vaan 't Schengengebeed.

't Veendel vaan Iesland is e blauw veld mèt dao-op e roed Noords kruus mèt witte zuim. 't Oontwerp volg dat vaan aander Scandinavische veendele, gans in 't bezunder dat vaan Noorwege. Al bij de oonaofhenkelekheid vaan 1918 woort dit veendel ingeveurd; bij de stiechting vaan de rippubliek in 1944 woorte get klein veranderinge doorgeveurd.

Ouch op 't waope zuut me dees symbole: op e veld vaan lazuur e Latijns kruus vaan keel, gezuimp vaan zèlver. 't Gief neet minder es veer sjèldhawwers: aon d'n heraldische linkerkant (rechs veur wee nao 't sjèld kiek) 'ne bergreus (bergrisi), aon de rechterkant 'nen deur (griðungur) en bove nog 'nen draak (dreki) en adeleer of griffioen (gammur, lètterlek 'gier'). De twie staonde sjèldhawwers stoon op 'ne groond vaan ies. Dit waope is in 1944 ingeveurd, meh 't keuninkriek had al e gelieksoorteg waope. Veur de oonaofhenkelekheid heet Iesland diverse aander waopes gehad.

Iesland heet drei niveaus vaan rechspraok: de distriksrechbaanke, 't hof vaan hoeger beroep en 't Hoeggeriechshof. De Ieslandse groondwèt stamp oet 1944. Vasumlijnde wètbeuk in de Napoleontische traditie gief 't neet; aw wètte blieve in wèrking zoelaank ze neet mèt de groondwèt of nuier wètte in tegespraok zien. In 2017 nog woort de Grágás, 't wètbook vaan 't middeliews Gemeinebès, geciteerd.

De misdaodciefers in Iesland hure bij de liegste vaan de wereld.

Iesland heet gein eige leger; 't is 't insegste NAVO-land boe dat veur gelt. Wel heet 't land 'n köswach, die neve de territoriaol watere ouch 't lochruim patrouilleert, en 'n militair pelitie die in de volksmoond 't 'Vikingcommando' weurt geneump.

Iesland heet 'n sterke economie en is eint vaan de riekste len op eerd. In 2021 had 't land 'n minseleke oontwikkelingsindex vaan 0,959; vaan de onderzochte len waore allein Zwitserland en Noorwege (e klei bitteke) wijer. Dit is nog betrekkelek kort zoe: tot deep in d'n twintegsten iew leefde e groet deil vaan de Ieslanders, zeker op 't platteland, in zwoeren ermooj.

Door 't klein aontal inwoeners is de economie wel vatbaar veur invlood vaan boetenaof. Daobij kin 't instorte vaan ein bedriefstak de ganse economie in 'ne crisis storte. Dit gebäörde in 2008 nog, wie versjèllende baanke failliet gónge. In de jaore die volgde heet de economie ziech good herstèld.

Vaanajds leefde de bevolking vaan landbouw en vèsserij. Akkerbouw in de ope loch is in Iesland koelek meugelek (hui, eereppel en kuul kinnen 't in 't zuie nog zjus hawwe); daorum heet landbouw hei veural 't karakter vaan extensieve veeteelt. In 't bebouwbaar deil vaan 't land - groof-eweg 't kösgebeed - graze veural sjäöp, die me veur wol en vleis hèlt. Ouch keuj weure gehawwe, veur 't vleis meh veural veur mèlkproduukte (wie 't in Iesland populair skyr). Door 't gans land vint me ouch peerd. Die weure gehawwe veur versjèllende doele, loupend vaan recratie en sjieperwerk ('t bijeindrieve vaan sjäöp in veural bergechteg gebeed) en e klei bitteke vleisproductie (veural veur d'n export).

Sinds me eerdwermte is goon gebruke, kinne in Iesland ouch greunte, fruit en blomme in kasse weure verbouwd. Dit heet de aofhenkelekheid vaan boetelands ete hendeg verminderd. Me teelt neet allein subtropische greuntes wie tomaote, meh ouch tropisch fruit wie banane (wat me beveurbeeld in Nederland neet deit). Glaastuinbouw concentreert ziech in de buurt vaan Varmahlíð, wat e geologisch actief gebeed is en naovenant väöl eerdwermte oetstraolt.

Zier belaankriek is de vèsserij, wat tot veur kort de groetste sector vaan de Ieslandse economie waor. Nog ummer haange doezende baone devaan aof, neet allein op zie meh zeker ouch in de vèsverwèrkende industrie. Iesland is 't twiede groetste vèsland in de Noord-Atlantischen Oceaon, nao Noorwege en nog veur 't Vereineg Keuninkriek. Tegevallende vèsvangste höbbe in 't verleie dèks veur economische crises gezörg, en de wuns um de eige vèswaters in han te hawwe is ein vaan de belaankriekste reies boeveur Iesland ziech neet bij de EU heet aongeslote. De veurnaomste vèssoort is de kabbeljauw. Op de twiede plaots kump de blauwe wijting, dee veural in verwèrkde vörm (vèsmeel, vèsolie) weurt verkoch. Nog diverse aander soorte weure op kleinder sjaol gevaange. De walvèsvangs waor vreuger ouch belaankriek meh is allewijl verwaarloesbaar klein; 't gief planne veur op korte termijn gans demèt oet te sjeie.

Energie is gojekoup in Iesland (zuug oonder); daorum loent 't ziech um zwoer, energievretende industrie in 't land op te zètte. Febrikke producere dèks veur 't boeteland: febriksgood besleit allewijl 36% vaan d'n export (e deil vaan beteikenis, neve de neet kinderechtege wieväölhede vès die 't land evegood oetveurt). De aluminiumproductie is vaan groet belaank. 't Gief smelterije in Hafnarfjörður (bij Reykjavík), in Akranes (in 't weste) en in Reyðarfjörður (in 't ooste). Dees hoegoves hawwe doezende lui aon 't werk.

Wie in aander oontwikkelde len wèrke ouch in Iesland noe de mieste lui in de deenstesector. Veural 't toerisme is hendeg belaankriek. Inkomste oet 't toerisme zien al good veur 33% vaan 't BNP. Wieneg len op de wereld zie zoe aofhenkelek vaan 't toerisme es Iesland. Veural nao 2010 is 't toerisme explosief gegreujd. Risicofactor is de huugde vaan de prieze in 't land, die potentieel reizegers kinne aofsjrikke.

'nen Aandere belaankrieke component is de financiële sector. Tot aon de crisis vaan 2008 waor d'n Ieslandse baankesector sterk geliberaliseerd, meh naotot ze compleet instortde mós de euverheid ingriepe. Versjèllende baanke woorte opgeluf of genationaliseerd. Allewijl gief 't drei groete baanke: Landsbankinn, Arion Banki en Íslandsbanki. De ierste en lèste zien nog ummer in peblieke han.

De munteinheid vaan Iesland is d'n Ieslandse kroen. 'ne Kroen is (anno 2023) zoeget 0,7 eurocent weerd; umgekierd goon zoeget 140 Ieslandse kroen in 'nen euro.^[1]

Iesland is, gemete nao aontal inwoeners, eint vaan de kleinste len mèt 'n eige munteinheid. Umtot ze ouch neet in e koppelingsmechanisme mèt aander munte zit, is de kroen hendeg vatbaar veur spikkelatie. Veur de crisis vaan 2008 waor de munt zwoer euvergewaardeerd, um daan binne korten tied gans in te storte. Daorum wouw me gere vaan de kroen aof. Me dach traon um de euro aon te numme, meh dat maag in principe allein es 't land ouch bij de EU kump. Umtot de mierderheid in Iesland dat neet wèlt, is 't laote valle vaan de eige munt op de lang baon gezat.

Iesland heet genóg aon zien natuur veur stroum op te wèkke. Stroum kump vaan eerdwermte en waterkrach. Zoe is d'n Ieslandsen energiesector gans duurzaam zoonder tot dao windmeules of zonneblajer veur nujeg zien. D'n euvervlood aon energie oet eige land maak tot de stroumprieze hendeg lieg zien.

In 't dunbevolk Iesland gief 't naovenant wieneg weeg. De belaankriekste weeg is de Rinkweeg (Hringvegurinn), dee nommer 1 dreug. Nao aander locaties gief 't weeg mèt hoeger nommers. De belaankriekste daovaan (weeg nao dörper of groete attracties) zien in 't gemein geasfalteerd, meh dat is nog neet euveral 't geval. Weeg nao losse boerderije, nao kleinder attracties of door 't oonbewoend binneland zien dèks nog oonverheld. Zoe'n weeg höbbe 'n F veur 't nommer. 't Gebruuk vaan 'nen terreinwage kin wunselek of zelfs nujeg zien.

't Opebaar verveur is hendeg beperk. Treine gief 't neet in 't land. Bösse loupe wel. Euver de Rinkweeg gief 't euver 't algemein wel böslijne, die dèks mer eine kier per daag vare. Dewijl sommege groete stökker doorvare (wie de lijn vaan Reykjavík nao Akureyri) is veural 't ooste aofhenkelek vaan korte lijne. Lijne boete de Rinkweeg gief 't veural nao belaankrieke transferia (vleegveld, veerbote), zoewie in de Wesfjorde, wat relatief wied vaan de Rink aof ligk. Väöl böslijne zien in de winter neet besjikbaar, zjus wie me mèt d'n oto in de winter ouch neet euveral kin koume.^[2] Reykjavík en Akureyri höbbe hun eige bösnèt.

Um 't land in en oet te koume gebruke de mieste lui 't vleegveeld Keflavík. In 't land gief 't nog diverse aander vleegvelder, veural veur binnelands gebruuk en neet in de lèste plaots veur noedgevalle. Me kin ouch mèt de boot vaan en nao Iesland vare. De Smyril-veerdeens veurt vaanoet Hirtshals in Denemarke nao Seyðisfjörður en stop oonderweeg in Tórshavn (Faeröer). Wee reis mèt e cruisesjeep kin ouch vaan 't Amerikaons vasteland (eventueel via Greunland) nao Iesland koume; dit maag me evels gein 'opebaar verveur' neume. Veerbote gief 't natuurlek ouch nao de diverse bewoende eilendsjes die rond Iesland ligke.

De fysische geografie vaan Iesland weurt bepaold door de völkanischen oersprunk vaan 't eiland, zoewie door zien ligking middenin zie. Geologisch is 't land joonk; 't vernuit ziech nog doorluipend door aonhawwend völkanisme. De zie zörg veur erosie zoewie veur 'n isolatie vaan 't vasteland. In iestije is Iesland door zien noordeleke ligking ummer zwoer vergletsjerd; ouch heidoor heet erosie 'ne groeten invlood op 't landsjap. De plantegreuj is door 't klimaot beperk. Dit alles zörg tot 't land gans bezunder landsjappe heet die me örges anders op de wereld neet dèks vint, zeker in Europa neet. De köslijn is grèlleg en daorum hendeg laank; 4970 kilometer um perceis te zien.

Vaanajds weurt 't groetste deil vaan Iesland ingedeild in 't toendraklimaot (ET bij Köppen). Allein lieggelege deile vaan de zuidkös - en e doedinkel stökske noordkös - zien werm genóg veur 't Cfc-klimaot - e zieklimaot mèt 'ne keule zomer. Door klimaotverandering breit ziech allewijl 't Cfc-klimaot oet. Dat nump neet eweg tot 't groetste deil vaan 't land nog ummer gein buim kin oonderhawwe. Op plaotse boe dit wel kin, greuje buim dèks laankzaam (veur Wes-Europese ideeë zelfs extreem laankzaam). Groete deile vaan 't land zien ummer nog vergletsjerd (zuug oonder). In de winter ligk gans 't land maondelaank oonder e pak snie.

't Weer in Iesland is notoir volatiel. Vaan d'n einen op d'n aanderen daag kin 't tien graode wermer of kawwer weure. Ouch kin 't door 't bergechteg landsjap euver 'ne korten aofstand compleet aander weer geve. Euver 't algemein is d'n hiemel bewolk, ouch op daog tot 't neet regent of sneit. Wieväöl rege feitelek vèlt versjèlt hendeg per deil van 't land. In Vík í Mýrdal (in 't zuie) vèlt in e jaor gemiddeld wel 2250 mm rege, dewijl dat in Akureyri (in 't noorde) mer get vaan 575 mm is. De wind is bekaans euveral in 't land hendeg sterk; soms kin sjijnbaar vaanoet niks 'ne störm opzètte. Tösse Iesland en Greunland ligk normaal gezeen de Ieslandse depressie, e semi-permanent liegendrökgebeed wat de windriechting in en roond e groet deil vaan d'n Atlantischen Oceaon regelt.

Iesland kint tal vaan reviere, meh 't groetste deil is neet bevaarbaar. Ofwel zien ze te klein en oondeep, ofwel gewoen te ruig en wisselvalleg um betrouwbaar te zien. Daobij koume de reviere oet 't hoegland, boe zoewiezoe geine mins woent. De reviere zitte vol mèt watervel, boevaan Iesland 'rs oetzunderlek väöl heet. De groetste twie zien Dettifoss in 't noorde en Gullfoss in 't zuie. Allebei zien 't belaankrieke toeristische attracties.

Iesland heet e hemfelke groete mere. De bekindste twie ligke in völkanisch gebeed. In 't noorde vint me Mývatn, 'n oondeep meer wat door zien ligking kortbij diverse solfer- en wermwaterbronne hendeg eutrofisch is. Dit trèk de väöl (neet-stekende) mögke aon boe 't nao geneump is. In 't zuie vint me Þingvallavatn, geneump nao Þingvellir zjus deneve (zuug bij Historie). Dit is väöl ruiger en bergechteger. E daarde groet meer, Blöndulón, is vaan minseleken oersprunk: 't is e stouwmeer aongelag veur waterkrach. Ouch Þórisvatn weurt gebruuk veur waterkrach; dit is e natuurlek meer meh door d'n aonlag vaan d'n dam is 't vaan 't ein nao groetste in 't groetste meer vaan 't land veranderd.

Iesland is eint vaan de geologisch joonkste en intrèssantste len op de wereld. 't ligk op de breuklijn vaan de Euraziatische plaat en de Amerikaonse plaat, die oeterein bewege en magma oet d'n eerdmantel doen opkoume. Umtot Iesland boven 'nen hotspot ligk, d.w.z. 'n plaots boe de eerd actiever is es örges aanders, kump de lava hei tot bove de ziespiegel. Zoe is Iesland de lèste tientalle mieljoene jaore oontstande.

De breuk tösse de twie plate löp bij benaodering in noord-zuidriechtieng (zuug keertsje). In 't midde tek de breuk ziech aof um middenin nog 'n daarde, klein plaat te creëre. Roond die breuke concentrere ziech hoonderde levende en doej völkaone. De völkaone zien vaan alle meugeleke types: 't gief stratovölkaone, sjèldvölkaone (de mieste daovaan doed), spleeterupties en fumaroles. Ouch is de bojem geologisch actief door geisers en solferbronne. Geisers vint me veural op ein plaots in 't land (boe de twie bekindste, Geysir en Strokkur, kort nevenein ligke); solferpeul, dèks in de vörm vaan geneeskrachtege wermwaterbronne, zien vaan noord tot zuid te vinde.

In de loup vaan de iewe heet Iesland väöl spectaculair völkaonoetbarstinge gehad, soms mèt desastreuze gevolge. Al in 939 waor 't good raak mèt Eldgjá, deil vaan 't Katla-systeem. De gevolge veur 't weer waore tot in 't Middellandse-Ziegebeed te veule; tot 1918 is de berg nog diverse kiere good oetgebarste. Ouch Hekla is sinds de middeliewe väöl kier actief gezeen; de berg heel de bijnaom 'paort nao de hèl' draon euver. In 1783 barsde Laki oet in wat neet de groetste meh wel de doejelekste oetbarsting oet de historie waor: groete deile vaan 't land woorte oonder de as bedèk, wat 't land oonvröchbaar maakde en 't vee deeg sterve. Dit had 'nen enormen hoongersnoed tot gevolg.

In 1963 kraog Iesland veur 't oug vaan de wereldpeers 'n eiland debij, wie Surtsey oet zie oprees. Door erosie zal 't eiland mesjiens wel gans weer in zie verdwijne, meh 't gief wetensjappers vaan geologe tot biologe 'n unieke kans veur te zien wie nui land ziech oontwikkelt es 't zjus oet zie kump. Surtsey huurt bij de Vestmannaeyjar. Tien jaor later mós 't insegs bewoend eiland vaan deen arsjipel, Heimaey, weure oontruimp wie dao 'n völkaon actief woort. Oetindelek kós me trökkiere; 't eiland had mèt Eldfell evels wel 'ne nuien bergtop debij. In 2010 zörgde 'n oetbarsting vaan de Eyjafjallajökull veur euverlas euver de have wereld. De berg speide naomelek veural väöl as oet in de atmosfeer, boedoor vleegmesjiene in groete deile vaan Europa en Amerika neet mie veileg kóste vlege.

Door zien oontstaonshistorie is Iesland hendeg geaccidenteerd en bergechteg. Erosie is versjèllende iestije - op zoe'n memint ligk gans 't land oonder hoonderde meters pakies - heet dao nog wijer aon bijgedrage. Groete deile vaan de kös bestoon oet fjorde. Me oondersjeit de Wesfjorde - e hendeg geïsoleerd sjiereiland in 't noordweste - en de Oosfjorde. 't Hoegste punt vaan 't land is de Hvannadalshnjúkur, mèt 2110 meter.

In vergelieking mèt de groete völkanische activiteit vèlt de sjaol vaan de eerdsjokke in Iesland mèt. Dat kump umtot de twie plate oetereingoon, en neet tegenein aon duie (wat de groetste sjokke veroerzaak). Toch koume, door de vervörminge vaan de plate en de oonstabiel situatie vaan 't ganse systeem, zwoer sjokke mèt regelmaot veur. Nog in 2008 gaof 't 'nen eerdsjok mèt 'n krach vaan 6,3 op de memint-magnitudesjaol. De sjok waor in 't zuie vaan 't land tösse Rekjavík en Selfoss - in dit gebeed vinde veeroet de mieste sjokke plaots.

Door de noordeleke ligking en 't isolemint es eiland heet Iesland neet bezunder väöl inheimse soorte. Toch vèlt dat alles biejein nog mèt, oonder mie umtot Iesland door de Golfstroum werm weurt gehawwe.

Veur de koms vaan de mins waore groete deile vaan 't zuie en deile vaan 't noorde mèt bos bedèk. Nao de kolonisatie woort dit bos evels gaw gekap veur bouw en brenstof. In 't keul Ieslands klimaot greujt dit neet snel trök; daobij kraog 't land al gaw te make mèt zwoer erosie vaan de völkaonbojem. Pas in d'n twintegsten iew kaom me detouw veur deile vaan 't land te herbebosse. Umtot 't zoe laankzaam greujt, zien de buim dèks nog mer klein. In e groet deil vaan 't land evels kinne gein buim greuje; dao heet me allein toendralandsjap dat, aofhenkelek vaan wie 't klimaot perceis is, besteit oet lieg struuk, kruidechtege plante of allein mer mos. Typische houtechtege plante (buim en struuk) zien de hei, de bosbees, de beredrouf, de krejjehei, de bèrk, de liesterbes en de wilg. Wilge en berke kinne in 't gemaoteg zuie tot buim oetgreuje, meh op d'n toendra de vörm vaan de kleinste struukskes aonnumme. Kroedechtege plante gief 't wel hoonderde. Bekind is 't Ieslandsmos (Cetraria islandica), wat vreuger in tied vaan hoonger wel woort gegete en later gebruuk is es oondergroond veur bev. terraria. Allewijl ougs me 't neet mie, umtot 't jaore doort ietot 't gans trökgreujt. 't Is daorum ouch verboje um euver d'n toendra te loupe.

Zoogdiere zien rillatief sjeers. De poolvos (Vulpes lagopus) is 't insegs inheims landzoogdier. Aon zie vint me diverse soorte ziehun. Walrusse kaome vreuger veur meh noe nog mer zelde. D'n iesbeer kump veur es daolgas; es eine in Iesland aon land kump, weurt 'r direk aofgesjote. Verwèlderd kump 't rèndier (Rangifer tarandus) veur; 't bies is in de achtiende iew nao Iesland gehaold veur de commercieel veeteelt, wat wieneg succes had. Ingeveurd zien wijer d'n Amerikaonse nerts (oontsnap oet boontfokkerije), de veldmoes, de hoesmoes, de brojn rat en de zwarte rat; de lèste drei koume allein in de stei veur. Wie 't klimaot veraandert zuut me ouch ummer dèkser vleermuis; of die zien ingeveurd of es daolgas aonkoume wèt me neet zeker.

Veugel gief 't in euvervlood. Op 't eiland en zeker ouch op de klein umringende eilendsjes breuje zeker 70 soorte. Daobij zien groete soorte wie de giervalk, de zie-erend en de snieojl, meh me moot toch mie dinke aon eende, gajze, miewe etc. Soorte wie de regewulp, de groete jeger en de Noordse stern koume dèks veur. Ouch de pappegejduker breujt hei mèt väöl tegeliek, al is heer get sjouwer en zeuk heer de mins minder op. De pappegejduker is e nationaol symbool veur Iesland; väöl toeriste goon speciaol nao vogelgebeed um 'm te zien.

Vèsse en walvèsechtege gief 't roontelum in zie natuurlek genóg. In de reviere en beke vaan 't binneland vint me oonder mie d'n Atlantische zalm, d'n trèkzalm, de forèl, d'n iel en de stekelbaars. De regeboogforèl is oet kwekerije oontsnap. Reptiele en amfibieë koume in Iesland neet veur.

't Gief diverse insekte op 't eiland. Steekmögke koume neet veur; klein dansmögke koume evels soms mèt doezende of mieljoene tegeliek nao boete. Me vint ze veural roond 't Mývatn, wat lètterlek 'mögkepool' hèt en ziene naom neet heet geklajd.

De Ieslanders stamme aof vaan de Vikinge zoewie vaan Ierse en Sjotse slave en slavinne die, veural in de jaore kort nao de stiechting vaan 't land, oet de Britse eilen woorte geruif. Tot veur kort waor Iesland eint vaan de etnisch homogeenste len in Europa. Allewijl evels vint me hei väöl gasarbeiers, veural oet Midde- en Oos-Europa. De Pole zien mèt neet minder es 6% veeroet de groetste gróp; mèt 1% volge de Litouwers op groeten aofstand. Alles biejein make neet-Ieslanders 14% vaan de bevolking oet,

't Ieslands is de taol vaan alle otochtoon inwoeners. De taol steit nog zier kortbij 't Aajdnoords en vèlt ouch op door häör puristisch karakter. Dialekte heet de taol koelek; regionaol versjèlle beperke ziech tot liechte variatie in oetspraok.

Umtot, wie bove gezag, in Iesland väöl Pole woene, is 't Pools de veurnaomste migrantetaol. Hei en dao in Iesland zuut me mietaolege opsjrifte neve Ieslands en Ingels ouch in 't Pools.

Op sjaol liert me Ingels en Deens spreke; de lèste taol kin me eventueel inwissele veur 'n aander Noordse taol. De beteikenis vaan 't Deens es vreemde taol is de lèste hoonderd jaor sterk verminderd, umtot de ban mèt 't vreuger moojerland neet mie zoe sterk zien.

Allewel tot in Iesland, wie in gans Wes-Europa, de oontkèrkeleking doorzèt, neump nog ummertouw 78,8% (stand 2018) vaan de bevolking ziech christelek. Daovaan hure de mieste bij de Ieslandse Kèrk, 'n lutherse kèrksynood. Roems-kathelieke maakde vaanajds mer zoeget 1% vaan de bevolking oet, meh mèt de koms vaan väöl Pole is dit aondeil hendeg umhoeggegaange (3,85% in 2018). 't Bisdom Reykjavík, wat gans 't land umvat, huurt neet bij ein of aander kèrkprevincie meh vèlt direk oonder d'n Heilege Stool.

't Modern heidedom is in Iesland, boe de herinnering aon de Vikinghistorie noets gans veurbij is gegaange, rillatief sterk presint. Neve de Ásatrú, 't Germaans heidedom, vint me hei ouch aonhengers vaan 't zuïsme (wat de aw religie vaan de Soemeriërs nui leve in wèlt bloze).

Islam en aander oetheimse religies zien numeriek neet belaankriek, umtot in Iesland - aanders es in aander Europese len - mer wieneg Turkse en Arabische immigrante woene.

Cultuur is sterk geconcentreerd in Reykjavík. Zelfs es me lèt op wieväöl inwoeners de hoofstad heet, domineert ze 't cultureel leven gans.

In Iesland zien wieneg aw gebouwe. In d'n tied vaan 't Gemeinebès woende zoeget de ganse bevolking in plagkehötte; zelfs kèrke waore drin gehoesvès. Vaan die hötte zien 'rs nog inkele bewoerd gebleve. Wie aon 't ind vaan de achtiende iew de ierste koupstei woorte aongeweze, kraoge sommege kouplui genóg geld veur houte hoezer. Hout waor sjeers in Iesland en mós weure geïmporteerd oet Noorwege. Daan nog woorte in de negentienden en vreuge twintigsten iew, zjus wie in Noorwege, väöl chalètechtege hoezer gebouwd door wee 't kós betaole. Steine hoezer begóste roond dezelfden tied in Reykjavík te versjijne; in de res vaan 't land waoren 't veural kèrkskes die in stein woorte gebouwd. De kathedraol vaan Reykjavík woort al begós in 1787; in 1847 woort die gesloop veur 't huieg gebouw. In 1880-81 woort in de hoofstad 't parlemintsgebouw opgeriech.

De mieste opvallende gebouwe zien modern. Veeroet 't bekindste gebouw vaan Iesland is de Hallgrímskirkja, 'n kèrk nao oontwerp vaan Guðjón Samúelsson die veural gotisch in oontwerp is, meh in beton is opgetrokke en mèt zien façaad de basaltblök vaan 't land opröp. In diezelfde stad versjeen in 2011 Harpa, 'n konzèrzaol aon d'n awwen have mèt hiel väöl glaas, oontworpe door d'n Deense firma Henning Larsen Architects.

Iesland heet 'n besjeie traditie in de sjèlderkuns. Me liet de Ieslandse sjèlderkuns in 't gemein beginne bij Þórarinn Þorláksson, dee in Denemarke studeerde. Heer lag ziech touw op landsjapssjèlderije. Väöl Ieslandse sjèlders nao häöm zouwe ouch hun inspiratie in de bezunder natuur vaan 't land zeuke. Aandere, wie Gunnlaugur Scheving, sjèlderde scènes oet 't dèks armeujeteg boere- en vèssersleve. Abstrakte sjèlderkuns kaom 't land in mèt Svavar Guðnason en Nína Tryggvadóttir. Einar Hákonarson góng ind jaore zèsteg weer figuratief sjèldere, mèt invlood oet 't expressionisme; mèt dit werk woort heer de bekindste sjèlder vaan zie land.

Iesland heet ziech de lèste decennia 'n groete reputatie gemaak in de meziek - gemete nao 't aontal inwoeners zelfs hendeg groet.

Euver de volksmeziek vaan Iesland is neet alles bekind; sommege tradities zien beter besjreve es aandere. Intösse zien ze zoe good wie oetgestorve; mèt 't verdwijne vaan de traditioneel levesstijl, die me mèt ermooj en gebrek associeerde, verdween ouch de intrèsse in de meziek vaan vreuger.

Zinge gebäörde in Iesland in twie stijle, de veurdragende vörm (kveða, letterlek 'spreke') en de melodische vörm (syngja, lètterlek 'zinge'). Bij 't kveða, boevaan de tekste dèks episch (verhaolend dus) waore, woort vaanajds gedans (sagnadansar, 'sagendanse'). Zinge gebäörde soms twiestummeg in kwinte. Deze tvísöngur ('twiezaank') behuurt tot de tradities die de groetsten aondach höbbe gekrege vaan de meziekwetensjap. Meziekinstruminte zien 't langspil en de fiðla ('viool/vedel'), allebei snaorinstruminte. Euver de lèste is wieneg bekind; de traditie roond 't langspil evels heet 't laanger oetgehawwe. 't Kós weure gestreke of getokkeld en had neve 'n melodiesnaor ouch twie bourdonsnaore, boedoor 't op de Zweedse nyckelharpa liek.

Mèt de opkoms vaan 'n steideleke sameleving roond 1800 kaom ouch gelierde meziek nao Iesland. Vaan e bleujend meziekleve kaom 't nog neet direk. De opleiing gebäörde dèks in Denemarke, en väöl getalenteerde musici gónge neet trök. Eine vaan de ierste Ieslandse componiste dee vendaog d'n daag gerappeleerd weurt is Sveinbjörn Sveinbjörnsson, oonder mie de componis vaan 't volksleed Lofsöngur.

In d'n twintegsten iew kaom 't meziekleve get mie op gaank. In 1921 woort veur 't iers e gelegenheidsorkes geformeerd, wat mèt tösseposes oetindelek in 1950 tot 't Ieslands Symfonieorkes zouw oetkristallisere. In de ierste decennia vaan d'n iew waor Sigvaldi Kaldalóns de belaankriekste componis. Mèt 't opkoume vaan 't Ieslands meziekleve woort Jón Leifs evels väöl bekinder. Heer is d'n ierste componis dee zie werk structureel boeten Iesland gespäöld krijg.

Pas de lèste decennia is de klassieke meziek in Iesland ech groet gewore. 't Werk vaan Anna Þorvaldsdóttir weurt euver de ganse wereld väöl oetgeveurd. Filmcomponis Hildur Guðnadóttir won in 2020 'n Oscar veur häöre filmmeziek bij Joker. Ander naome zien Haukur Tómasson, Daníel Bjarnason, Jóhann Jóhannsson, Hugi Gudmundsson en Valgeir Sigurðsson.

In de jazz heet Iesland ziech neet zoe'ne groete naom gemaak wie in 't modern klassiek en de pop. Toch weurt ouch jazzmeziek volop gemaak. Jaorleks versjijne albums vaan diverse combo's in alle meugeleke stijle.^[3] Boetelandse artieste speule ouch dèks in 't land, oonder mie op 't Reykjavík Jazz Festival.

Wie in de jaore zèsteg de popmeziek euveral in de westerse wereld populair weurt, stoon ouch in Iesland muzikante op die de Amerikaonse en Britse veurbeelder imitere. De band Hljó mar^[4] en de zenger Vilhjálmur Vilhjálmsson weure populair in eige land. In 't volgend decennium kump de psychedelicaband Stuðmenn op.^[4]

De groete populariteit vaan d'n Ieslandse popmeziek begint ind jaore tachteg, bij de band The Sugacubes. Hunnen alternatieve meziek - liech vaan klaank, meh oonconventioneel vaan opbouw en textuur - bepaolt 't geziech vaan d'n Ieslandse meziek. Es de band in 1994 oetereinvèlt, begint zengeres Björk aon 'n solocarrièr die häör nog väöl bekinder maak. Aander bands die hoeg ouge goeje zien de illektronische gróp Sigur Rós en de folkrockgróp Of Monsters And Men. Zenger-leedsjessjriever Ásgeir weurt in de jaore tien ouch bekind.

Allewel tot Iesland dao neet zoe bekind um steit wie Noorwege, Zwede en Finland, is ouch in dit land de metal populair. De lèste jaore weite Ieslandse metalbands hunne weeg nao 't continent beter te vinde. Zoe stoont The Vintage Caravan in 2014 op Wacken Open Air en traoj de blackmetalband Misþyrming op 't Nederlands Roadburn op. Ouch de darkwaveband Kælan Mikla heet, binne de gothicscene, väöl boetelands succes.

Dewijl Iesland in de middeliewe (en laank tenao) gein bouwkuns of beeldende kuns vaan beteikenis maakde, waor 't land oongeluifelek actief op literair gebeed. De oraol literair tradities vaan de Vikinge woorte zjus hei es ierste opgesjreve. Al oet de tiende iew stamp de poëtischen Edda, 'n verzaomeling verhaole oet de Germaonse mythologie. De Proza-Edda, 't werk vaan Snorri Sturluson is joonger (begin daartienden iew) en heet es veurnaomste doel exegees bij de poëtischen Edda te beje. Same zien de twie Edda's veeroet de veurnaomste bron vaan eus kinnes euver de Germaonse relizjie. Aander literatuur zien de lyrische poëzie vaan de skalde en de sages, prozaverhaole die legendes en gewoen historie umvatte. Dèks speule ze nog in Noorwege, in 't land vaan de veurawwers, meh dao heet me die verhaole neet opgesjreve.

In de nuien tied verdwene dees tradities deils of gans. De traditie vaan 't allitererend veers bleef evels nog levend. Vaan de vieftienden tot de negentienden iew zien 't dèks relizjeus gediechte wie passiespeule; wie 't moojerland Denemarke ziech tot 't lutheranisme bekiert weurt ouch in Iesland de godsdeens in de volkstaol belaankrieker. In 't midde vaan d'n achtienden iew, es Iesland laankzaam euvergeit op e modern staotsbestèl en 'n mie op handel röstende economie, deit Eggert Ólafsson väöl um de literatuur vaan 't land te modernisere.

'n Echte modern literatuur begint evels pas bij de ginneraties denao, oonder mie bij Jónas Hallgrímsson, 'nen exponent vaan de romantiek dee neve poëzie ouch korte verhaole sjrijf, en Jón Thoroddsen, dee mèt d'n iersten Ieslandse roman kump. Toch bleef poëzie de literatuur vaan 't land dominere, ouch in de res vaan de negentiende iew (oonder mie bij Stephan G. Stephansson en Einar Benediktsson). Dat kaom ouch door 't klein aofzatgebeed wat de Ieslandse taol oplieverde. Oteurs wie Jóhann Sigurjónsson en Gunnar Gunnarsson sjreve daorum liever in 't Deens, 'n taol die edere gelètterden Ieslander wel good beheersde. Halldór Laxness sjreef wel in 't Ieslands; heer haolt mèt zien romans in 1955 zelfs de Nobelpries veur literatuur. Nao d'n Twiede Wereldoorlog kaom ouch in Iesland 't modernisme op; diechters die ziech vaan vrij veers bedeende neumde ziech atómskáld ('atoomdiechters'). Euver 't algemein evels is de nao-oorlogse literatuur in dit land neet zoe radicaol.

Iesland heet ummer hoeg gescoord op de raanklies vaan peersvrijheid: 't stoont jaorelaank zelfs bovenaon of bekaans bovenaon. In de jaore '10 is die positie evels wel gezak.

De ajdste gezèt, Morgunblaðið, versjijnt sinds 1913. Veurnaomste concurrent is Fréttablaðið, wat allewijl mie lezers heet. Dees twie gezètte make de kwaliteitspeers vaan 't land oet. Radio gief 't sinds 1930, tv sinds 1966. De peblieke radio en tv weurt verzörg door RÚV, 't gief ouch commercieel zenders.

Iesland heet 'n oonderwiessysteem wat liekent op die vaan de res vaan Scandinavië. Vaanaof ei jaor kin e keend nao de leikskóli (peuterspäölzaol/kleutersjaol), meh dat is neet verpliech. De lierpliech begint bij 6 jaor en löp tot 16. In die tien jaor doorlöp 't keend de grunnskóli, wat euvereinkump mèt zoewel basissjaol es de oonderbouw vaan de middelbaar sjaol in Nederland en 't Belsj. De ierste zeve jaor liekent 't oonderwies ouch mie 'n basissjaol, mèt alle lesse vaan 'ne zelfde lierer, tenao weurt dat gespecialiseerder ingeriech.

Nao de grunnskóli kin me nog drei jaor nao de framhaldsskóli, boe me 'n gespecialiseerde opleiing volg. Dit is neet verpliech, meh weurt door 97% vaan de Ieslanders wel gedoon. Dit beteikent tot me 19 is wienie me aon de universiteit, hoegsjaol of beroopsopleiing touwkump. De insegste universiteit in de Nederlandse zin vaan 't woord is de Háskóli Íslands, die in 1911 opegóng.

De groetste sport in Iesland is 't voetbal. E groet deil vaan de Ieslanders voetbalt in zien jäög, zeker ouch op 't platteland. Ieslandse voetbalteams oefene dèks in de jäög al tege èlftalle vaan 't vasteland. Gelèt op de klein bevolking späölt 'n oongewoen groet aontal Ieslandse voetballers in de (middel)groete voetbalcompetities. 't Ieslands hierevoetbalèlftal had veural in de jaore '10 oongekinde successe: 't team verbaasde iers al wie 't ziech veur 't EK vaan 2016 plaotsde, en nog mie wie 't dao tot de kwartfinaal kaom. Ouch op 't WK vaan 2018 waore ze presint. 't Damesèlftal waor zelfs in 2009 al veur 't iers presint op 'n EK. 't Binnelands clubvoetbal besteit oet vief niveaus bij de manslui en drei bij de vrouwlui.

Ouch handbal is 'ne groete sport. Wijer is peerdesport geleef, meh umtot op Iesland allein Ieslandse peerd zien, weurt 't dao neet bedreve wie in de res vaan de wereld en heet 't land geine bezunder groete naom hei-in. Ouch al zoe'ne folkloristische sport is glima of Ieslands worstele. Nog väöl aander sporte weure in Iesland gedoon, veural in Reykjavík en umgeving, meh ummer op besjeie sjaol. Iesland deeg in 2008 veur 't iers aon de Olympische Speule mèt; anno 2023 höbbe ze veer medaljes gehaold, meh nog noets 'n gouwe.

De historie vaan Iesland is kort - 't land is veur de negenden iew woersjijnelek neet bewoend gewees. Hiel mesjiens vèlt 't te identificere mèt Thule, e noordelek eiland wat de Grieksen oontdèkker Pytheas zouw höbbe bezeild; aander locaties, wie de kös vaan Noorwege, koume dao evels mie veur in aonmerking. Toch is Thule langen tied es Latijnse naom veur Iesland gebruuk.

Al veur de Noordse kolonisatie woort 't eiland bewoend door Ierse monneke. Recint archeologisch oonderzeuk heet bewoening roond 800 ouch bevesteg. De Zweedsen oontdèkkingsreizeger Garðar Svavarsson zeilde in 870 um Iesland en stèlde zoe vas tot 't 'n eiland waor. In 874 kaome de ierste Noordse koloniste, veural oet Noorwege mèt geruifde Ierse slave, nao 't eiland. De vloot oonder Ingólfr Arnarson góng kortbij Reykjavík aon land. Aander koloniste volgde en tege 930 waor 't mieste bebouwbaar land opgeëis. In dat jaor volgde de stiechting vaan de Ieslandse volksvergadering, 't Alþingi. Alewel tot de Ieslanders iers heidens waore, naom 't Alþingi in 1000 bij stumming 't christendom aon.

In de ierste iewe bleef 't eiland de facto oonaofhenkelek vaan zie Noors mojerland. In d'n daartienden iew raakden 't land evels hopeloes verdeild oonder de diverse stamhoofde (goðar), mèt 'ne börgeroorlog tot gevolg. Dit brach de Ieslanders, op iniatief vaan 't Noorsgezind stamhoof Gissur Þorvaldsson, detouw ziech bij Noorwege aon te slete. 't Land heel 'n groete otonomie: 't moch zien eige wètte hawwe en Ieslandse börgers zouwe geliekweerdeg zien aon Noorse. Vaanaof 1397 kaom Noorwege in personeel unie mèt Denemarke (tot 1523 ouch mèt Zwede) mèt es gevolg tot ouch Iesland vaanoet Kopenhage woort geregeerd.

In 1536 góng Denemarke euver op 't lutheranisme. Iesland kraog langer d'n tied um ziech te bekiere, meh nao e paar jaor woort dao wel serjeus werk vaan gemaak. Sommege Ieslanders verzatte ziech tege gedwoonge bekiering; Jón Arason, de lèste bisjop vaan Hólar, mós dat in 1550 mèt d'n doed bekoupe. In de zeventienden iew begós d'n Deense keuning ziene greep op Iesland te versterke. Zoe eisden 'r in 1602 tot de Ieslanders allein mèt Dene mochte handele. Dit handelsmonopolie kaom voort oet 'n mercantilistische filosofie. Tegeliek mochte Dene in Iesland ouch niks aanders doen es handele. Zoe beheel 't land zien isolatie.

In 1783 beersde de völkaon Laki oet. De aswolk brach enormen hoongersnoed euver 't land. 't Monopolie woort heimèt oonhawbaar en in 1786 woorte de regele versóppeld. De keuning wees zès plaotse aon boe Dene en Ieslanders vrij kóste handele. Zoe oontstoonte de ierste groeter plaotse in 't extreem lendelek Iesland. Reykjavík greujde zelfs oet tot 'n stad. 't Land moderniseerde wijer. In 1800 woort 't Alþingi opgeluf en vervaange door de Landsyfirréttur. In 1814, wie Denemarke en Noorwege definitief gesplits woorte, bleef Iesland (same mèt Greunland en de Faeröer) aon Denemarke.

De modernisering haolde ouch nationalistische sentiminte bove. Väöl Ieslanders waore engsteg tot 't land zouw verdeense. Dit leide al in 1845 tot de heropriechting vaan 't Alþingi, wat noe gein awwerwèts Germaans geding meh e modern parlemint mèt parlemintsgebouw in Reykjavík woort. In 1874 kraog 't land otonomie vaan Denemarke. In 1918 woort 't 'n oonaofhenkelek keuninkriek, in personeel unie mèt Denemarke.

Kort nao de Duitse bezètting vaan Denemarke in 1940 beslote de Britte 't strategisch Iesland te bezètte. Later naome de Amerikaone die rol euver. In isolatie vaan 't moojerland braok Iesland de dynastieke band mèt Denemarke: in 1944 verklaorden 't ziech tot 'n oonaofhenkeleke rippubliek. Euver 't algemein vere Ieslanders neet 1918 meh 1944 es 't jaor vaan hun oonaofhenkelekheid.

In de jaore nao d'n Twiede Wereldoorlog sloot Iesland ziech bij de NAVO aon. Umtot 't zelf gei leger opzat, woort de NAVO feitelek veur de defensie verantwoordelek. De economie bleujde sterk op door de groete stabiliteit. Door de einzijegheid vaan de economie - e groet deil vaan d'n export besteit oet vès - maakden 't land nog diverse klein crises mèt. 'ne Groetere crisis kaom in 2008, wie diverse Ieslandse kapitaolbaanke, mèt dèks väöl cliënte in 't boeteland, umvele.

1. ↑ Valuta.nl - IJslandse kroon
2. ↑ Public Transport.is
3. ↑ IcelandJazz.is - Album database
4. ↑ ^{4,0 4,1} OOR's Eerste Nederlandstalige Popencyclopedie, editie 2014: p. 440