Historio di Kiribati
L'insuli qui nun formacas la republiko Kiribati habitesis dum sepacent yari, forsan pluse. L'unesma habitanti esis Mikroneziani, qui pose intermariajis kun Polineziani e Melaneziani ante ke l'unesma Europani arivis dum la 16ma yarcento. Dum multa tempo, la precipua grupo di insuli, nomizita "insuli Gilbert", guvernesis kom parto dil Britanian imperio. La lando nedependanteskis en 1979 e de lore konocesas kom Kiribati.
Kolonial epoko
[redaktar | redaktar fonto]
La kontakto kun Europani komencis dum la 16ma yarcento. Baleno-chaseri, komercisti di sklavi e maristi di komercala navi arivis en granda nombri dum la 19ma yarcento ed l'agitado rezultinta fomentis interna konflikti inter tribui ed introduktis Europana epidemii. En esforco por restaurar l'ordino, Gilbert insuli ed Ellice esis forcita subisar a Britaniana protektorato en 1892. insulo Banaba anexesis en 1901 pos la deskovro di richa depozuri di guano. La komplet arkipelagi, kun Fanning-insuli e Washington, konvertis su en Britaniana kolonio en 1926, kom parto dil Britaniana Teritorii di Ocidentala Pacifiko (koloniala ento kreita en 1877, guvernita da alta komisionado) til 1971, nun kin yari ante lua aboleso. La maxim granda parto dil Equatoriala Linii (inkluzita Kiritimati, Rawak-insuli ed l'insuli di l'uniono (Tokelau, til 1925) esis agregita gradope dum la sequanta 20 yari.
Japoniani okupis parto di l'insuli dum Duesma mondomilito en l'atolo Tarawa, ube eventis un ek la maxim sangoza batalii de la milito sur Pacifiko. Japoniani abandonis l'insuli en 1943.
Nedependo
[redaktar | redaktar fonto].svg)
Unionita Rejio komencis aplikar l'autoguvernerio en l'insuli dum la yari 1960a. Kiribati recevis autonomeso en 1971, ed en 1975 l'insuli Ellice separesis di la kolonio por krear la nedependanta stato Tuvalu. L'insuli Gilbert recevis autonomio en 1977, e pos l'elektadi di februaro 1978, divenis formale nedependanta ye la 12ma di julio 1979 kun la nomo Kiribati (la versiono di Gilberts en Kiribatana). Usa renuncis a lua reklami sur 14 insuli dil arkipelagi di Fenix ed orientala insuli Rawak en la Traktato di Tarawa en 1979. La lando divenis membro dil Unionita Nacioni en 1999.
Ye la 1ma di januaro 1995 Kiribatiana guvernerio adoptis la sama horala zono dil Insuli Gilbert - to esas, UTC+12 - por omna insuli di la lando. Antee, l'Internaciona Lineo pri la Dato (ILD) dividis la lando en du: l'insuli Phoenix e l'Insuli di la Lineo (Line Islands) jacis weste de la lineo ed un dio ante l'insuli Gilbert, qui jacis este de la ILD. La guvernerio adoptis ta modifiko por mantenar la sama laborala semano en tota lando.
La politiko pos-nedependo dominacesis unesme da la maxim yuna chefo di stato de la Comonwealth, Ieremia Tabai, evante 29 yari, l'unesma prezidanto (Beretitenti), qua guvernis dum tri legifala periodi, de 1979 til 1991. En l'antea parlamentara elekti eventinta en 2002, l'opozanti di Tito havis granda vinki, ed en marto 2003 la rezulto dil elekti subisis propozo di censuro. Lua tempala remplasanto esis Tian Otang, prezidanto dil konsilistaro di Stato. Eventis nova elekti ube du fratuli, Anote e Harry Tong, esis la du precipua kandidati (la triesma, Banuera Berina, nur obtenis 9.1% ek la voti). Anote Tong, graduata che la Skolo pri Ekonomiko di London, elektesis ye la 4ma di julio 2003 ed juris lua kargo poka pose.
Recente, la habitantaro dil insulo Banaba intencabis separar su de Kiribati e divenar protektorato di Fidji. Pro devastado di l'insulo pro fosfato-explotado, en 1940 la maxim multa habitanti translojis al insulo Rabi, en Fidji. Nun li havas civitaneso Fidjiana. La guvernerio di Kiribati establisis specala normo en la Konstituco, specala tabureto en parlamento e desevoluciono di teri ante aquirita dal guvernerio por explotar fosfato. Nun restas de 200 til 300 personi che insulo Banaba.
En junio 2008 Kiribati oficale pregis ke Australia e Nova-Zelando aceptus Kiribatiani kom permananta refujanti se la lando desaparos konseque de la globala varmesko. En 2012 la guvernerio kompris la proprietajo Natoavatu, jacanta an insulo Vanua Levu, en Fidji. On dicis dum ta epoko ke Kiribati projetas sendar lua habitanti a Fidji se la lando desaparos por la sama motivo.