Historio di Mongolia

Homo erectus posible habitis Mongolia cirkume 850.000 yari ante nun,^[1] quankam nula fosili trovesis til nun. Petra utensili trovesis en la dezerto Gobi, posible de 800.000 yari ante nun.^[2] La moderna homi arivis en la regiono cirkume 40 mil yari ante num, dum la Supra Paleolitiko. La kaverno Khoit Tsenkheriin Agui ("la norda kaverno blua"), en la provinco Khovd,^[3] e Tsagaan Agui (la blanka kaverno) en la provinco Bayankhongor, montras pikturi pri mamuti, kameli ed altra animali.^[4] Neolitika kolonieto trovesis en Dornod, este de Mongolia.

Pos prehistorial epoko Mongola teritorio habitesis da nomada populi, qui delore formacis granda e povoza kunfederuri. La maxim anciena de ta populi, le Xiongnu, formacis kunfederuro sub l'imperiestro Modu Chanyu ye 209 aK. Balde li divenis granda minaco kontre la dinastio Qin, en Chinia.

Dum la fino dil 12ma yarcento, Temujin komencis unionar Mongola tribui. En 1206 Temujin recevis la krono dil unionita rejio kun la titulo Chingiz-kano. Dum la 13ma yarcento Mongolia esis la centro di Mongola imperio, la maxim vasta imperio di la historio: dum lua maxima ampleso, l'imperio kovris cirkume 33 milion km², e havis plu kam 100 milion habitanti.

Pos la morto di Chingiz-kano, l'imperio dividesis en 4 rejii, qui preske divenis komplete nedependanta en 1259 pos la morto di Möngke Khan. La lasta imperio, l'imperio Yuan di Mongolia, kreesis da Kublai Khan en 1271 e falis en 1368.

Dum la 17ma yarcento Mandjuriani vinkis Mongoli. La Mandjuriana dominaco duris dum plu kam 200 yari.

Kande dinastio Qing falis en Chinia en 1911, Mongolia deklaris su nedependanta. Tamen, Chiniani vinkesis erste en 1921, pos helpo da Sovietia a Mongoli. En 1924, proklamesis Popul-Republiko Mongolia, pos la morto di Bogd Khan, religiala chefo di Mongoli. Dum la yari 1920a, preske 1/3 de Mongola maskula habitanti esis Buddhista monaki.

En 1928, Horloogiyn Choibalsan asumis la povo. Ilu komencis kolektivizo di vend-brutari, destruktis Buddhista monakeyi, e persekutis personi judikata kom "enemiki di la populo". En 1937 komencis politikala purgi simile a la Stalinana, qui produktis plu kam 30 000 morti.

En 1931 l'invado di Mandjuria da Japoniani divenis minaco a Mongolia. Tamen, pos la batalio di Khalhin Gol en 1939, Sovietiani sucesis defensar Mongolia de Japonian invado. Japoniani aceptis l'armistico e la kreo di komiso qua definus la frontieri inter Mandjuria e Mongolia. Pos 1941 Mongolian ekonomio modifikesis por helpar Sovietia en lua milito-esforco, inkluzite financar diversa Sovietiana batalioni.

La konfero di Yalta en februaro 1945 stipulis pri la partopreno di Sovietia en la milito di Pacifiko. Un ek la kondicioni stipulita da Stalin esis la "manteno di la stando di Mongolia" pos la milito, t.e. manteno di sua nedependo. En agosto 1945, Mongola trupi partoprenis en strategial atako kontre Japoniani en Mandjuria. Ye la 20ma di oktobro 1945 eventis plebicito en la Republiko Chinia pri la nedependo di Mongolia. L'ideo pri nedependo vinkis, e Chinia aceptis agnoskar ol. Pos la kreado di la Popul-Republiko Chinia la du landi agnoskis l'una l'altra, ye la 6ma di oktobro 1949.

Ye la 26ma di januaro 1952 Yumjaagiyn Cedenbal asumis la povo. Ilu kondamnis personaleso-kulto a Choibalsan. Mongolia restis proxim politikale a Sovietia pos la rupto China-Sovietiana dum la yari 1950a. En 1980, cirkume 55 000 Sovietiana soldati restis en Mongolia. Dum lua vizito a Moskva en 1984, Tsendenbal grave maladeskis, e la Mongola parlamento rapide remplasigis ilu per Jambin Batmönh.

Perestroika e glasnost, komencinta da Mihail Gorbachyov en Sovietia, rapide afektis Mongolia. L'unesma protesti pri demokratio komencis ye la 10ma di decembro 1989, ed ye la 9ma di marto 1990, komunista guvernerio renuncis. En julio sam yaro eventis elekti, e partisi opozinta a lora guvernerio obtenis majoritato en la parlamento. En 1992, la lando adoptis nova konstituco, e supresis "Popul-Republiko" de lua nomo. Punsalmaagiin Ochirbat, qua asumis la povo en 1990, duris guvernar la lando. En 1993, unesmafoye ne-komunista partiso, Mongolyn Sotsial Demokrat Nam ("Socialdemokrata partiso di Mongolia") vinkis l'elekto prezidantala, ed en 1996 li anke vinkis parlamental elekti.

En 2002, la ministro pri exterlandal aferi di Taiwan anuncis ke la lando agnoskas Mongolia kom nedependanta stato, quankam nula legala modifikuro facesis dal Taiwanana parlamento por ratifikar to. En 2004, partiso Demokrata, Partiso di la Volunto dil Populo e Partiso di la Patrio formacis koalisuro por guvernar. En 2009, Cahiagiyn Elbegdorj, kandidato a prezidanteso de partiso Demokrata, vinkis lora prezidanto Nambarin Enhbayar. En 2021, olima chefministro Ukhnaa Khurelsukh, kandidato de la Partiso dil POpulo di Mongolia divenis la 6ma demokratale elektita prezidanto de la lando^[5].