Politik nan Ayiti

Soti nan 1804, lè Ayiti te rive pran endepandans aprè revolisyon an, an 1986 peyi a ki gen eksperyans anpil rejim politik san yo pa janm reyisi nan etabli yon sistèm demokratik, malgre pwomilgasyon nan 22 konstitisyon siksesif. Sou 29 mas 1987 pa referandòm yon konstitisyon te apwouve. Ratifye pa Palman an ki soti nan eleksyon yo 17 janvye 1988, li ranplase youn nan lane 1963 mete kanpe pa ansyen diktatè a François Duvalier. Malgre sa, Ayiti kontinye soufri de enstabilite politik kwonik  : soti nan 38 prezidan nan Repiblik la ki te siksede chak lòt depi etablisman fonksyon an (ki gen ladan 14 chèf leta diferan depi apwobasyon konstitisyon 1987 la) sèlman 6 te fini manda yo.

Prezidan Repiblik la gen pouvwa egzekitif la ak Premye Minis la dirije gouvènman.

Li se eli pa sifraj inivèsèl dirèk pou yon manda senk (5) ane. Li pa ka sèvi de manda konsekitif oswa kouri pou yon twazyèm.

Li se nonmen pa Prezidan Repiblik la aprè apwobasyon nominasyon sa a pa Asanble Nasyonal la atravè yon diskou Politik Jeneral. Gouvènman an li mennen se responsab anvan Palman an.

Pouvwa lejislatif a reprezante pa yon Asanble Nasyonal ki konpoze de  :

• Chanm Depite yo konsiste de 99 plas, eli pou yon tèm katran.
• Sena a gen 30 plas, yon twazyèm eli chak dezan.

Lwa ayisyen tire nan pifò nan lwa franse. Gen komisè gouvènman ki nonmen pa egzekitif la ak jij yo. Pou jwenn yon ofans, nenpòt moun ka fè apèl a yon jij pou lapè a. Nan dènye ane yo, nou te wè bezwen pou reyabilite Konsèy la Siperyè jidisyè.

Pati Kominis Ayisyen an te fonde an 1934. ^[1]

Kwonoloji dènye evènman politik yo  :

Kriz politik ak sosyal la

• Atik detay : Koudeta ayisyen an 2004

Depi nan kòmansman mwa fevriye a, Ayiti gen yon tansyon ki ap grandi ant opozan yo ak sipòtè Prezidan Jean-Bertrand Aristide. Eklatman yo kite omwen 70 mouri ak plizyè santèn blese.

• 1e fevriye, manifestasyon nan Pòtoprens ki rele pou demisyon Prezidan Aristide.
• 5 fevriye, kontwole Gonayiv pa yon gwoup ensije.
• 7 fevriye, nan kapital la, manifestasyon de sipò pou pwezidan Aristide de plizyè dizèn de milye moun.
• 10 fevriye, opozisyon politik la ak "sosyete sivil la" gwoupe nan platfòm demokratik la pran distans yo fas a ensireksyon an ame.
• 16 fevriye, avèk sipò paramilitè nan ansyen diktatè Raoul Cédras, ensije yo sezi vil Ench nan sant lès peyi a.
• 17 fevriye, Minis franse Zafè etranjè, Dominique de Villepin, apèl nan kominote entènasyonal la yo konsidere voye yon fòs lapè entènasyonal (pwopozisyon rejte pa Etazini ).
• 18 fevriye, ensije yo genyen yon kòmandan an chèf Guy Philippe, ansyen komisè lapolis la.
• 20 fevriye, pandan yon manifestasyon opozisyon nan Pòtoprens, jounalis yo te blese pa sipòtè ame Prezidan Aristide.
• 21 fevriye, yon plan entènasyonal pou rezoud kriz la aksepte pa Prezidan Aristide, men opozisyon an kenbe demann li pou demisyon prezidan an.
• 22 fevriye, ensije yo sezi Kap Ayisyen, dezyèm vil nan peyi a.
• 23 fevriye, depa a Prezidan Aristide sanble ap klarifye.
• 29 fevriye, aprè de (2) jou nan tansyon ak piyaj nan zòn nan pò nan Pòtoprens, anba presyon entènasyonal, patikilyèman soti nan Lafrans ak Etazini yo, Prezidan Aristide demisyone epi kite peyi a. Marin ameriken yo ak jandam parachitis franse yo voye nan peyi a. Prezidan Tribinal Kasasyon, Boniface Alexandre, aji pwovizwaman. Prezidan Etazini an mande yon rezolisyon Nasyonzini voye yon fòs entènasyonal asire lapè ak sekirite an Ayiti, ki pral reflete nan misyon estabilizasyon Nasyonzini an Ayiti.

• 1e  janvye  : Prezidan Enterimè nan Repiblik la Boniface Alexandre rele ansyen Prezidan Jean Bertrand Aristide mande sipòtè li yo abandone vyolans.
• 10 fevriye  : Sèt (7) mouri ak yon santèn blese nan Pòtoprens pandan twa (3) jou nan kanaval la, daprè rapò polis nasyonal ayisyen.
• 19 fevriye : Moun ki ame lanse yon atak sou Penitansye Nasyonal la, prizon prensipal peyi a. Bilan : 1 mouri, 3 blese e plis pase 400 evade.
• 25 fevriye : Nouvo atak bandi ame kont Vilaj Bondye a, ki sitiye nan sid Pòtoprens. Bilan  : omwen 7 mouri.
• 11 mas : Transfè ansyen pwemye minis Aristide, Yvon Neptune (soti nan Penitansye Nasyonal la) nan lopital la nan kontenjan an Ajantin nan Misyon Nasyonzini pou Stabilizasyon an Ayiti (MINUSTAH) ogmante ensatisfaksyon nan fanmi yo nan viktim yo nan masak Scierie, nan Sen Mak (96 km nò kapital la) ak òganizasyon dwa moun ayisyen.
• 21 mas : MINUSTAH ap fè de (2) operasyon nan Tigwav (68 km sid Pòtoprens) ak Tè Wouj (plis pase 40 km nòdès kapital la). Bilan  : 2 sòlda MINUSTAH touye, 2 ansyen sòlda ayisyen yo te tiye e 12 moun te blese.
• 28 mas : Ogmantasyon ensekirite nan Pòtoprens. De (2) polisye ak yon chofè nan Otorite potyè Nasyonal National Port Authority a (NPA) yo touye nan gwo jounen nan Delmas 33, yon katye nòdès nan Potoprens.
• 9-10 avril ː De (2) lidè gwoup terib, Ravix Remissainthe ak René Jean Anthony ak plizyè nan asosye yo te mouri nan de (2) operasyon ki te fèt nan Delmas pa lapolis ayisyen an.
• 5 me : Ranfòse lejislasyon penal yo pou diminye kidnapin. Selon yon desizyon ki te adopte nan Konsèy Minis yo, ravisè ak konplis yo pral kounye a ap fòse yo travay nan pèpetite.
• 10 me : Tribinal nan Kasasyon anile kondanasyon travay fòse pou 14 ansyen sòlda, ki gen ladan ansyen rebèl ak paramilitè Louis-Jodel Chamblain ak ansyen kapitèn Jackson Joanis, ki enplike nan masak la Raboteau nan mwa avril 1994.
• 31 me : ensandi nan youn nan mache piblik yo nan kapital la ki rele Tête Bœuf pa moun ki ame. Bilan ː 7 mouri ak pèt materyèl ke vil Pòtoprens la estime a dè milyon dola.

Eleksyon René Préval

Nan yon lèt ouvè a nouvo pwezidan René Préval, ki te pibliye nan Monreyal, Camille Loty Malebranche kwè ke "vle mennen Ayiti dwe yon zak Prètriz". [1]

• 1e fevriye : Òganizasyon Entènasyonal Frankofoni an (OIF) anonse ke yon misyon obsèvasyon Frankofoni a pral patisipe nan eleksyon prezidansyèl ak palmantè an Ayiti nan dat 7 fevriye.
• 2 fevriye : Daprè Juan Gabriel Valdés, Reprezantan Espesyal Sekretè Jeneral Nasyonzini an Ayiti, fòs MINUSTAH te resevwa enstriksyon pou reponn "legalman" a nenpòt ki tantativ pou deranje eleksyon prezidansyèl ak lejislatif yo.
• 3 fevriye : Prezidan aji an Ayiti, Boniface Alexandre, apèl ayisyen yo "atake ak kouraj ak detèminasyon" eleksyon yo prezidansyèl ak palmantè ki pwograme pou Madi (7 fevriye), pandan y ap gen yon menas pou vyolans sou bilten vòt la ki te dirije Nasyonzini.
• 4 fevriye : Kandida prezidansyèl pi renmen Ayiti a, René Préval, anile dènye rasanbleman li te planifye nan Pòtoprens akòz menas.
• 5 fevriye : Kanpay elektoral la fini an Ayiti, pandan y ap patwouy ak baraj yo ki nan Port-au-Prince yo ranfòse pa fòs mentyen lapè yo MINUSTAH ak lapolis ayisyen an.
• 6 fevriye : Sekretè Jeneral nan nan Nasyonzini an, Kofi Annan, ki rele sou tout Ayisyen yo patisipe nan lapè nan eleksyon yo prezidansyèl ak palmantè yo, osi byen ke "tout pati yo respekte rezilta eleksyon an ak gouvènman an nan lavni yo demontre angajman li nan rekonsilyasyon ak rasanbleman ".
• 7 fevriye : Apeprè 3.5 milyon Ayisyen ale nan biwo vòt yo pou eli yon nouvo prezidan ak yon nouvo palman, pandan premye eleksyon ki te fèt nan peyi sa a depi sezon otòn nan 2004 nan ansyen pwezidan Jean Bertrand Aristide.
• 8 fevriye :
  • Ayisyen patisipe nan gwo kantite nan eleksyon yo chwazi nouvo prezidan yo. Rezilta eleksyon yo ap atann pa Vandredi, 10 fevriye. Si okenn nan kandida yo resevwa 50% nan vòt yo, yon dezyèm wonn espere nan mitan mwa Mas la.
  • Apre eleksyon yo an Ayiti, kolektif la "Kolektif Solidarite Idantite ak Libete" (KSL) pibliye yon manifès ki gen tit " Nan inite istorik tout pèp la la, yon nouvo repran libète chemen pou konstwi nasyon an " (inite istorik la nan pèp la ... pral pèmèt nou rezime chemen liberasyon an pou konstwi yon nasyon) nan ki li devlope pwen de vi li sou kesyon teyorik ak solisyon pratik nan (re) fondasyon an nan nasyon ayisyen an ak defann "inite istorik la nan pèp la" kòm yon solisyon. Li montre ke dominasyon kolonyal ak neo-kolonyal se kòz rasin nan pwoblèm sosyal zile an.
• 9 fevriye : Ansyen Prezidan René Préval te kanpe eleksyon prezidansyèl an Ayiti nan plizyè biwo vòt sant nan Pòtoprens, selon rezilta pasyèl nan ki te fè piblik la.

• 2 mas : Espay pwopoze Nasyonzini pou òganize yon konferans donatè entènasyonal pou rekonstriksyon Ayiti. Nan yon reyinyon avèk reprezantan espesyal Sekretè Jeneral Nasyonzini an ak chèf MINUSTAH, Chilyen Juan Gabriel Valdés, Minis panyòl Zafè Etranjè a, Miguel Angel Moratinos, refize yon pwolongasyon angajman panyòl nan MINUSTAH.
• 3 mas : MINUSTAH anonse ranvwaye plizyè semèn nan dezyèm tou eleksyon lejislatif ki pwograme pou 19 mas "pou rezon materyèl" pou enprime bilten vòt yo.
• 7 mas : Prezidans ayisyèn an vle renegosye yon akò avèk Nasyonzini an ki te siyen pa chèf la nan gouvènman pwovizwa, Gérard Latortue, bay pou kontwòl la, restriktirasyon ak refòm nan lapolis ayisyèn an (PNH) an kolaborasyon ak MINUSTAH.
• 9 mas : Daprè Prezidan Konsèy Elektoral Pwovizwa a (CEP), Max Mathurin, dezyèm tou eleksyon palmantè an Ayiti, yo dwe ranvwaye akòz pwoblèm teknik, ki ta dwe fèt 23 avril.
• 10 mas : Retrè 200 sòlda lapè panyòl yo nan MINUSTAH ap kòmanse alantou 20 mas e yo pral fini sou 5 avril. Selon MINUSTAH, sòlda nan Irigwe ap ranplase fòs mentyen lapè yo ".
• 11 mas ː Nouvo prezidan ayisyen, René Préval, deklare tèt li an favè yon amannman konstitisyonèl ki vize finalman aboli lame a, ki fonn an 1994. Daprè Mesye Préval, "Li bezwen gen yon kò nan polis la ki ka entèvni nan dezas, ki ka entèvni nan siveyans nan koutim ak fwontyè, pandan y ap lapolis la ta dwe plis yon ajan oksilyè nan jistis la".
• 14 mas : Nouvo prezidan ayisyen, René Préval, fini yon tounen nan Amerik Latin nan. Pandan yon reyinyon nan Buenos Aires avèk Pwezidan Ajantin, Nestor Kirchner, Mesye Préval mande pou ogmantasyon ak mentyen nan MINUSTAH an Ayiti.

• 15 fevriye Nasyonzini pwolonje misyon MINISTA yo jiska 8 mwa.
• 15 oktòb : Nouvo pwolongasyon pou misyon MINISTA yo nan 12 mwa. ^[2]

Se nan kòmansman an nan ane a te make pa k ap monte pri konsomatè yo, patikilyèman manje. Sitiyasyon an vin pi grav nan mwa avril aprè double nan pri diri, manje debaz nan zile a. Revòlt yo te eklate, touye omwen senk (5) moun e blese plis pase 200 moun (sou 16 avril 2008).

• 12 avril : Premye Minis Jacques-Édouard Alexis an ranvwaye pa Sena a.
• 5 septanm : Sena a apwouve deklarasyon politik Michèle Pierre-Louis ' kòm Premye Minis pandan ke peyi a afekte pa yon siksesyon siklòn.

• 30 oktòb : Michèle Pierre-Louis se pèdi pouvwa a pa Sena a (18 vote kont 10 ak 1 abstansyon).
• 11 novanm : Jean-Max Bellerive envesti pwemye minis la.

• 2 fevriye : aprè tranbleman tè a ki devaste kapital la 12 janvye 2010 ak konplètman deranje fonksyone nan eta a, li te deside ranvwaye eleksyon senatoryal pasyèl ak lejislatif okòmansman pwograme pou 28 fevriye ak 3 mas. ^[3] Eleksyon prezidansyèl la ki dwe fèt nan otòn lan nan ane sa a pa ranvwaye ankò.

• 21 avril 2011, Konsèy elektoral pwovizwa a te deklare Michel Martelly ofisyèlman gayan dezyèm tou vòt la, ki te fèt nan 20 mas, avèk 67,57% nan vòt yo kont Mirlande Manigat. Inogirasyon li a te fèt le 14 me 2011.
• 22 jen, palman an te deside rejte desizyon Michel Martelly pou nonmen Daniel Rouzier kòm premye minis, ki ap fè yon premye pwoblèm politik sou nouvo tèt eta a. Kòm yon rezilta, Martelly pral prezante twa (3) kandida ki tout pral rejte, aprè yon diktati reyèl nan Palman an.
• 16 septanm 2011, nominasyon doktè imanitè Garry Conille tankou Premye Minis te apwouve ofisyèlman pa 89 depite ayisyen yo, epi, pa senatè yo.

Peyi a gen 11 depatman elektoral, depatman an nan lwès la ke yo te koupe an de (2).

Chak depatman elektoral gen yon Biwo Elektoral Depatmantal (BED), komin yo genyen yon Biwo Elektoral Kominal (BEC).

• Danyèl Supplice, Diksyonè biyografik nan Politisyen nan Repiblik la nan Ayiti : 1804-2001, D. Supplice, Ayiti, 2001, 754 paj, (ISBN 99935-6230-0)

• Pati politik
• Lis pati politik ayisyen
• Lis prezidan Ayiti
• Lis konstitisyon Ayiti
• Reprezantasyon diplomatik pou Ayiti

• Istwa pati politik nan Ayiti sou rezonodwes.com