Curtis, Curtis

Curtis
Colaxe de Curtis: Centro etnográfico do Mandeo, capela da Espiñeira, estación ferroviaria de Teixeiro, ponte Marzá e planta de bioetanol.
Concello	Curtis[1]
Provincia	A Coruña
Coordenadas	43°08′21″N 8°02′07″O / 43.1391, -8.0353
Área	31,6 km²
Poboación	1.772 hab. (2018)
Densidade	56,08 hab./km²
Entidades de poboación	54[1]
[ editar datos en Wikidata ]

Santaia de Curtis,^[2] tamén coñecida coma Santa Eulalia de Curtis,^[3][4] é unha parroquia que se localiza no centro do concello de Curtis. Cunha extensión de 31,6 km², tiña segundo o INE do ano 2023 unha poboación de 1.936 habitantes (983 homes e 953 mulleres) distribuída en 54 entidades de poboación^[a], o que supón un aumento en relación ao ano 1999 cando tiña 1.793 habitantes.

A parroquia dá nome ao concello. Está dividida en dous distritos: Santaia e Teixeiro. Dos 54 núcleos de poboación, 36 son do distrito de Santaia e 18 do distrito de Teixeiro. A capital municipal áchase na vila de Teixeiro.

Curtis forma parte da Reserva da Biosfera das Mariñas e Terras do Mandeo. Varias rutas do Camiño de Santiago pasaban antigamente pola parroquia. Unha variante do Camiño do Norte está sinalizada desde o ano 2010.

Eclesiasticamente denomínase Santa Baia de Curtis e pertence ao arciprestado de Sobrado, igual cás demais parroquias do concello.^[5]

O topónimo «Curtis» proviría, con seguranza, de cohortis, isto é, da lexión que había no campamento romano da Ciadella, na contigua parroquia da Ciadella.^[7][8] De feito, antigamente facíase referencia á Ciadella coma Cidadelie de Curtis.^[9] Ademais, existe outra parroquia con igual topónimo e tamén contigua á Ciadella: San Vicenzo de Curtis.

Outra teoría máis improbábel é que procedese do oficio de curtidor de peles, presente antigamente por todo o territorio de Curtis.^[10][11] Aínda outra hipótese máis minoritaria faríao proceder das formas curs e curtis do latín serodio, que significan ‘terreo cercado, curral para o gado e instrumentos de labranza’.^[12]

Alén disto, o topónimo ten como xentilicio «curtense», termo de creación cultista mediante o sufixo -ense en tempos relativamente recentes. É aplicado tamén para se referir a todo o concello.^[13]

A parroquia de Curtis ten unha superficie de 31,6 km²^[14] pola que se espallan 54 núcleos de poboación,^[14][2][a] dos cales 36 pertencen ao distrito de Santaia e 18 ao de Teixeiro.^[3]

A súa superficie supera amplamente a media das parroquias de Galiza, que é de 7,78 km², achándose entre o 5,2 % das parroquias que teñen máis de 20 km². Igualmente ocorre co seu número de entidades de poboación, o cal é moi superior á media galega de 9 lugares por parroquia. De feito, só un 0,63 % posúen máis de 40 lugares.^[15]

Está situada no interior de Galiza, ao oeste da serra da Cova da Serpe. Localízase no centro do concello de Curtis, estendéndose do sur ao nor-nordeste do municipio; no centro-norte do arciprestado de Sobrado e no extremo sur da comarca de Betanzos, na zona da montaña ou chairas altas da bisbarra^[16].

Limita ao sur coa parroquia da Ciadella (do concello de Sobrado) e ao suroeste nun pequeno tramo coa de San Vicenzo de Curtis (do concello de Vilasantar), converxendo as tres no monte Enxameado.^[17] Ademais, confina ao leste coa de Foxado, ao oeste coa de Fisteus e ao norte coa de Vilarraso (do concello de Aranga).

O seu territorio está delimitado nunha gran parte pola rede hidrográfica. Polo leste e nordeste é delimitada polo Mandeo, mentres desde o norte até o oés-noroeste polo Deo e o Carballido. Tamén polo sur-suroeste fai de límite natural o Cabalar.^[18]

	Noroeste: Fisteus	Norte: Vilarraso (Aranga)	Nordeste: Foxado
	Oeste: Fisteus		Leste: Foxado
	Suroeste: San Vicenzo de Curtis (Vilasantar) e A Ciadella (Sobrado)	Sur: A Ciadella (Sobrado)	Sueste: Foxado

Aséntase nas chairas ou penechairas que se forman a partir dos contrafortes occidentais da serra da Cova da Serpe,^[19] polo que o seu relevo é principalmente chan e moi uniforme,^[20] aínda que consta tamén dalgúns outeiros. Áchase a unha altitude media duns 500 metros sobre o nivel do mar.

O punto máis elevado é o cumio do monte Enxameado,^[21] o cal ten 602 metros de altitude e posúe un vértice xeodésico construído en 1981 enriba dun gran penedo.^[22]

A totalidade da parroquia está incluída na reserva da biosfera das Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo,^[24] cuxa candidatura foi aprobada pola UNESCO o 28 de maio de 2013.^[25] O concello de Curtis incorporouse á candidatura no inicio de 2012, após a súa solicitude de ingreso en novembro de 2011.^[26] A reserva ten como principal obxectivo «asegurar a recuperación, conservación e protección dos valores ambientais e culturais do territorio, así como fomentar o aproveitamento sostíbel dos recursos naturais».^[27]

Por outra banda, as brañas do Deo, consideradas de alto interese ambiental e ecolóxico, foron incluídas como lugar de importancia comunitaria (LIC) en 2011 na proposta de ampliación da rede Natura 2000 de Galiza. Este espazo natural de 3385,2 ha, situado entre os concellos de Aranga, Curtis e Oza-Cesuras e asentado nunha penechaira con numerosos regatos afluentes do Deo, é un dos sistemas higroturfófilos interiores máis importantes de Galiza. Consta de diferentes tipos de hábitats higrótilos e turfófilos, ademais de especies de interese para a conservación como o esfagno (Sphagnum pylaesii) e a salamántiga galega (Chioglossa lusitanica).^[28][29] Na parroquia de Curtis abrangue o sector norte que vai aproximadamente desde as estradas AC-231 e DP-0302 até o Deo.^[30] Malia a creación deste LIC suplir a carencia galega de queirogais húmidos e turbeiras altas detectada pola Comisión Europea, o conselleiro de Medio Ambiente anunciou en 2014 que non se ampliaría a Rede Natura nun «curto prazo».^[31]

As actuais terras da parroquia de Curtis foron poboadas desde a prehistoria, como testemuñan os seus abondosos restos arqueolóxicos. Os vestixios de poboación máis antigos, unhas pezas líticas talladas, acháronse no xacemento paleolítico de Maques de Abaixo.^[32][33]

Na antigüidade, as terras de Curtis ―xunto coas da Ciadella e de San Vicenzo de Curtis― formarían parte do Territorium Cohortis, isto é, o territorio xestionado directamente pola Cohors I Celtiberorum asentada no campamento romano da Ciadella.^[8][34] Ademais, segundo algúns autores discorrería por elas a controvertida calzada romana de carácter militar do Itinerario de Antonino: a vía XX, tamén chamada per loca maritima.^{[35][36][37][38]} Procedente da Illana (Fisteus), pasaría por Santaia en dirección ás Cruces (Sobrado) polo monte da Corda.^[38] A configuración desta terra ou territorio de Curtis perduraría na Alta Idade Media.^[34] Neste último período histórico, na época do reino suevo de Galiza, tivo lugar no monte do Gato, próximo ao espazo curtense, a construción da torre de Teodomiro. Estaba situada fronte ao camiño que ligaba Betanzos con Curtis e Sobrado; polo tanto, nun contexto viario estratéxico.^[39]

No ano 910, escapando da peste, a familia dos Placencios chegou ao que hoxe chamamos Santaia de Curtis e estabeleceuse mediante o sistema de presura. Primeiro comezaron pola vivenda familiar que máis tarde evolucionará a mosteiro. Continuaron co templo, unha ermida pequena que dedicaron a Santa Eulalia. Nesta familia naceu no ano 930 Pedro de Mezonzo no lugar de Chacente.^[40]

A parroquia sofreu a chegada dos normandos na súa segunda incursión en Galiza (968-970). Após se internaren pola ría de Arousa e chegaren a Compostela, probabelmente foron até As Cruces polo camiño que se dirixía cara á costa norte, para unha vez alí proseguiren pola vía XX até Santaia.^[41] Comandados polo caudillo Gunrod chegaron a destruír a igrexa-mosteiro:^[42]

…a causa dos nosos pecados viñeron as xentes dos normandos á nosa terra e destruíron esta igrexa [Santa Eulalia de Curtis] e outras da comarca; os seus sacerdotes foron levados presos e pasados pola espada; o lume consumiu as escrituras, e as mesmas pedras pereceron pola lapas.

Tombo de Sobrado^[43]

O mosteiro e a igrexa foron reconstruídos por Pedro de Mezonzo, quen os inaugurou no ano 995 doándolles numerosos bens, entre outros, as ermidas de Teixeiro, Gorxá, A Ciadella^[44] e outra próxima ao castelo de Aranga (Sancto Uincentio de Naimaia)^[45]. Co paso do tempo, o mosteiro foi pasando por varias familias e perdendo as súas pertenzas após diferentes conflitos e vendas ao mosteiro de Sobrado. Malia todo, deu evitado a súa integración no cenobio sobradés.^[46] Mantívose activo até os anos 1168-1180.^[47]

En 1237 os templarios fixéronse coa cuarta parte da igrexa tras un pacto co abade do mosteiro de Sobrado. O máis seguro é que non fose a única propiedade da Orde do Temple na parroquia. Confirmou o pacto, entre outros, o freire Petrus de Curtis, o cal aparece tamén noutras transaccións da Orde (en Aranga e Santiago de Ois).^[48]

O nacemento da igrexa de Santa Eulalia produciuse nunha altura en que os novos templos xa se facían cargo da organización territorial relixiosa de cadansúa comunidade.^[49] Así, co tempo, a igrexa foise transformando en parroquia. Pola súa vez, o estabelecemento dos Placencios por presura fixo que nacese o couto de Santaia. Posteriormente, entre os anos 1155 e 1192, realizáronse unha serie de doazóns ao mosteiro de Sobrado que darían orixe ao couto do Rincón, con cabeza en Teixeiro. Por conseguinte, a parroquia de Curtis estaba formada polo couto de Curtis ―tamén chamado couto de Santaia― e polo do Rincón.^[50]

Parroquia de Curtis: Couto de Curtis (Santaia) en Santiago; couto do Rincón (Teixeiro) en Betanzos.

Cómpre salientar que Teixeiro ―e o seu couto do Rincón― desde antigo funcionou coma «case parroquia», pois tiña igrexa, padroeiro e cemiterio.^[51] Deste xeito, será mencionado coma parroquia nalgunhas publicacións^[52][53] e así aparecerá tamén na Carta Xeométrica de Galiza de Domingo Fontán, quer na minuta manuscrita de 1834,^[54] quer na edición gravada de 1845.^[55][b]

Malia conformaren sempre unha única parroquia, durante todo o Antigo Réxime cada couto pertenceu a unha provincia diferente. Deste xeito, mentres o couto de Curtis pertencía á provincia de Santiago, o do Rincón pertencía á de Betanzos.^[57] Alén disto, o couto de Curtis constituía xurisdición de seu, mentres o do Rincón formaba parte da xurisdición de Sobrado.^[58][c]

O couto do Rincón tiña un cárcere que estaba situado no Penedo de Teixeiro, de xeito que durante os séculos XVI, XVII e XVIII o lugar era coñecido coma o Penedo do Cárcere.^[69][d]

En 1798, o destacado ilustrado Pedro Antonio Sánchez Vaamonde, nado na parroquia, creou unha escola de primeiras letras, para o cal doou un edificio e unha dotación económica de 50.000 reais.^[70]

No contexto da guerra contra o francés produciuse na Península Ibérica o fenómeno da guerra de guerrillas, no cal un certo número de combatentes realizaban constantes accións armadas contra a Grande Armée de Napoleón. Estes guerrilleiros foron denominados coma o «Corso Terrestre», xa que mataban e saqueaban integrantes das tropas francesas. As terras de Curtis non foron alleas a este fenómeno, que se estendeu por toda Galiza trala chegada dos franceses en xaneiro de 1809. Así, malia a pouca información existente, sábese que en xuño un labrego matou na Espiñeira dous soldados franceses procedentes do campamento que o exército napoleónico tiña en Montesalgueiro, parroquia de Muniferral, e que «tivo a caridade de os enterrar no curral da súa casa».^[71][e]

Coa aprobación da Constitución de Cádiz, o Antigo Réxime foi abolido durante o período entre 1812 e 1814, momento no cal Curtis constituíu concello de seu ao se conformaren os primeiros concellos constitucionais. Este concello de Curtis volveu estar vixente no trienio liberal, de 1820 a 1823, cando os concellos foron restabelecidos. Igual ca Fisteus, que tamén conformou concello propio, estaba adscrito ao partido xudicial de Melide.^[63]

Co estabelecemento definitivo dos municipios, a parroquia deu nome ao actual concello de Curtis cando este foi creado en 1836 coas parroquias de Fisteus, Foxado e a propia Curtis. Ademais, a capital municipal situouse en Santaia.^[72] A formación do concello supuxo para as parroquias un agrupamento artificial no que se refire ás súas relacións sociais.^[73]

Sábese que nesta época o camiño que se dirixía desde Guitiriz cara a Curtis podía ser obxectivo de bandidos ou asaltadores, por iso, no reinado de Isabel II (1833-1868) construíuse na vila guitiricense un edificio para os viaxeiros poderen facer un alto na viaxe se anoitecese. Dita construción serviu tamén para cobrar a portaxe.^[74]

Coa reforma parroquial de 1867, levada a cabo persoalmente polo arcebispo de Santiago de Compostela, García Cuesta, a parroquia eclesiástica de Curtis perdeu os lugares da Espiñeira, A Gulpilleira, As Paredes e Vilardois, que pasaron a formar parte da nova parroquia de Vilarraso, xunto con outros lugares procedentes de Muniferral, Aranga e Foxado.^[75] No entanto, a parroquia civil non sofreu perda ningunha e seguiu a ter os mesmos límites xa que, administrativamente, Vilarraso só se formou cos lugares das parroquias pertencentes ao concello de Aranga.^[76] Por outra banda, Teixeiro foi tornado en axuda de parroquia con coadxutor.^[75]

Unha altura importante na historia de Curtis foi a chegada do ferrocarril e a construción da estación de Teixeiro. Esta entrou en funcionamento o 10 de outubro de 1875 coa apertura do tramo A Coruña-Lugo da liña férrea Palencia-A Coruña,^[77] cuxa inauguración se realizaría no ano 1883. A partir destes anos, a estación ferroviaria motivou a atracción da poboación das zonas próximas e Teixeiro comezou un desenvolvemento superior ao resto da parroquia, tornándose nun centro de servizos.^[78] Mais tamén, a uns 10 km ao oeste de Teixeiro, xa en Fisteus, no lugar de Bodeus, construíuse outra estación que, seguindo o costume castelán de pór os nomes dos concellos, recibiu de nome Curtis.^[79] Esta estación de Curtis era na época a máis achegada a Santiago, o que lle permitiu dar servizo á poboación da cidade compostelá e da súa comarca. O seu elevado tránsito de viaxeiros e mercadorías, mais o emprego xerado polo ferrocarril, produciron alí un importante desenvolvemento que daría orixe á actual vila de Curtis. Este crecemento paralelo dos dous núcleos provocou unha manifesta rivalidade entre eles, así como a duplicidade, existente na actualidade, de tódolos servizos, equipamentos e dotacións municipais.^[78] Deste xeito, Santaia, que até esa altura fora o centro do concello de Curtis, sofreu o desprazamento da súa poboación a Teixeiro e á primitiva vila de Curtis.^[3]

Entre 1905 e 1923, a parroquia perdeu e recuperou a capitalidade do concello até tres veces, a cal acabou de xeito definitivo en Teixeiro. Este ciclo de traslados comezou cando a capital foi levada á estación de Curtis ou Bodeus pola corporación presidida por Francisco Raposo López en 1905. Durante o seu mandato alí permaneceu; porén, axiña foi substituído ao pesar sobre el unha denuncia por falsidade e abusos na elaboración das listas para a elección de concelleiros nas cales obtivo a maioría. A corporación substituta, nomeada polo goberno civil provincial e dirixida polo anterior secretario municipal, José María Vázquez Núñez, devolveu a capital a Santaia. Mais meses despois e aínda nese ano, o 31 de agosto, a corporación anterior foi restaurada por un delegado do gobernador civil. Raposo López, aducindo as ruíns condicións da casa consistorial, trasladouna de novo a Bodeus ou estación de Curtis. Malia isto, nos primeiros meses do ano seguinte, o grupo precedente non desistiu e volveuse facer coa alcaldía. Desta volta decidiuse que, dada a elevada idade do alcalde, Gregorio Espantoso, as dependencias municipais se levasen ao pazo do Castro de Vilarullo, lugar próximo á súa morada e propiedade de Vázquez Núñez. O 17 de outubro de 1908, un ano despois da chegada dun novo alcalde, José Sánchez Vázquez, acordouse volver trasladar a consistorial ao lugar da estación de Curtis por ser este o núcleo do concello con maior número de habitantes. Aínda que nos meses iniciais de 1909 se habilitou un despacho próximo á vivenda do alcalde, de novo no Castro de Vilarullo, a casa do concello ficou en Curtis-Estación. Houbo que esperar tres lustros para que se producise o terceiro e definitivo retorno á parroquia.^[80][f]

Así pois, o 19 de novembro de 1923, a sociedade Orientación Agrícola de Teijeiro solicitou, mediante un documento referendado por 230 sinaturas, o «traslado da casa do concello e xulgado a un punto céntrico e con vías de comunicación». A solicitude chegou a provocar unha gran tensión no municipio e foi apoiada, alén de Curtis, por Foxado e parte de Fisteus. Deste xeito, outro escrito presentado no concello e avalado por 88 sinaturas aseguraba que «o traslado das oficinas municipais ao lugar onde hoxe se achan ―Bodeus― foi obra caciquil» e que «o mal chamado lugar de Curtis non se debe preferir por ter bastantes habitantes». Igualmente, o párroco de Foxado demandou o traslado para Santaia ou Teixeiro. Pola súa banda, os veciños de Curtis-Estación replicaron cun extenso documento referendado por diferentes personalidades e máis de 200 sinaturas. O 17 de decembro, o alcalde Generoso Núñez Rega propuxo o traslado a Teixeiro tras non atopar un local axeitado en Santaia e «crendo interpretar a vontade da maioría dos veciños do termo». A proposta foi aceptada por maioría, producíndose un forte balbordo acompañado de polémica. O veciños de Bodeus ―nome aínda oficial― recorreron contra a decisión municipal perante o gobernador civil no principio de 1924. Ao lles ser denegado o recurso, interpuxeron outro á Corte, mais co mesmo resultado.^[80]

Antes do comezo da guerra civil española en xullo de 1936, o futuro guerrilleiro Benigno Andrade García, Foucellas, interveu nunha requisa de dinamita na estación de Teixeiro, un dos motivos polo cal, temendo represalias dos sectores fascistas, se botou ao monte logo do estalido da guerra.^[82]

En 1942 houbo novas mudanzas eclesiásticas, sendo incorporados á freguesía os lugares de Campos, Cencasas, Couceiros, A Lagoa e Porto da parroquia de Fisteus mais Penas do Porto da parroquia de Vilarraso.^[83]

En 1947, o alcalde Manuel Barral Suárez, xunto con algunhas autoridades e veciños, realizaron unha solicitude ao arcebispado compostelán co obxectivo de crear a parroquia de Teixeiro segregándoa de Santaia. A petición non tivo éxito, probabelmente por non contaren co párroco.^[84]

     Dicionarios xeográficos     Boletín Oficial da Provincia da Coruña (BOPC)     Censos (poboación de feito)

     Censos (poboación de feito)     Padrón municipal

Gráfica de evolución demográfica de Curtis entre 1887 e 2020

Poboación de feito segundo os censos de poboación.     Poboación segundo o padrón municipal.

Malia ter máis de 50 núcleos de poboación, en 2018 practicamente o 63 % da poboación se concentraba na vila de Teixeiro.^[97]

Na parroquia atópanse xacementos de varias épocas. Están identificados os seguintes:^[32]

• Encoro da Castellana:^[99] No Mandeo, entre Curtis e Vilarraso. De estrutura recta e perfil de gravidade, posúe 7,5 metros de alto e 20 de longo. Comezou a funcionar en 1944.^[100][101]
• Encoro da toma de augas dos Morangueiros:^[102] No Mandeo, entre Curtis e Foxado.
• Encoros asociados a muíños, coma os da Espiñeira, da ponte do Arco e de Mandeo, situados no Mandeo, entre Curtis e Foxado.^[103]

Hai varios muíños na parroquia, todos hidráulicos; porén, case todos se achan en ruínas e en estado de total abandono. Entre outros^[104] están os muíños do Carregal,^[105] da Espiñeira,^[106] dos Morangueiros,^[107] e das Paredes.^[108] Na metade do século XVIII existían, segundo o Catastro de Ensenada, 17 muíños fariñeiros dunha moa.^[109][i]

• Muíño de Cristovo:^[111][112] Situado no Deo, é o único muíño protexido polo PXOM. Está totalmente restaurado e posúe unha tipoloxía tradicional e amplas dimensións.^[113]

A situación de Curtis con respecto á rede hidrográfica fai que haxa un número considerábel de pontes. Ademais, semella que houbo un certo interese en cruzar o Mandeo no tramo comprendido entre Gorxá e A Espiñeira.^[114]

• Ponte do Arco:^[115] Sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado. Malia ter sido reformada, os seus longos estribos de pedra e mailos seus canos de desaugamento arquitrabados constatan a súa antigüidade.^[114]
• Ponte dos Carneiros:^[116] Sobre o Deo, entre Curtis e Vilarraso, na estrada de Teixeiro á Castellana, que foi realizada na terceira década do século XX^[117] seguindo o camiño real que conectaba Ponte Aranga con Sobrado.^[118] Está construída con perpiaños de cantaría e consta dun arco moi rebaixado. Conserva os peitorís de granito aos dous lados da calzada.^[119] Anteriormente, xa existía unha primitiva ponte dos Carneiros, á cal se fai referencia no Catastro de Ensenada, quer na descrición de límites do couto do Rincón,^[120] quer na descrición de límites da parroquia de Muniferral.^[121][j]
• Ponte do Carregal:^[122] Ponte ferroviaria da liña León-A Coruña sobre o Carregal.
• Ponte Cencasas:^[123] Sobre o Deo, entre Curtis e Fisteus. Consta de tres vans. Adoita aparecer desde antigo na documentación histórica.^[124] Así, figura, por exemplo, nunha doazón de 1198 coma pontem de petra de Cen Kasis. O seu camiño medieval procedería da zona de Aranga.^[125]
• Ponte Costeira:^[126] Ponte tradicional sobre o Deo, entre Curtis e Vilarraso. Está formada por grandes laxas que asentan en dous estribos de cachotaría e un tallamar central de cantaría.^[127] Conta con renovados peitorís laterais. Un antigo camiño, conservado nalgúns treitos, dirixíase cara á ponte da Espiñeira.^[128] É mencionada coma a ponte de Vilarraso na devandita descrición de límites do couto do Rincón^[129][120] e podería ser anterior á Idade Moderna.^[114]
• Ponte da Espiñeira:^[130] Ponte tradicional sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado. Conectada coa Costeira polo devandito camiño, posúe unha morfoloxía similar aínda que dunha inferior calidade construtiva. Non conserva os peitorís laterais.^[131] Na descrición de límites do couto do Rincón aparece coma «ponte nova da Espiñeira».^[129][120] Orixinalmente, podería ser tamén anterior á Idade Moderna.^[114]
• Ponte Marzá:^[132] Ponte tradicional sobre o Mandeo, no Camiño de Santiago (véxase a sección correspondente). Consta de catro vans alintelados formados por tallamares e espigóns sobre os que asentan grandes laxas. Posúe peitorís a ámbolos lados. En 2010 foi restaurada, construíuse un novo van para axudar ao desaugamento e instaláronse nas entradas marcos de pedra para evitar o tránsito de vehículos.^[133][134]
• Ponte dos Morangueiros:^[135] Ponte tradicional sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado.
• Ponte do Penedo:^[136] Ponte tradicional sobre o Carregal.
• Ponte de Samel:^[137] Ponte ferroviaria da liña León-A Coruña sobre o Mandeo, entre Curtis e Foxado.
• Ponte de Vilardois: Sobre o Deo, entre Curtis e Vilarraso. É arquitrabada, cun tallamar central. Construída no pasado recente, conecta coa antiga N-VI, cuxa orixe se remonta a finais do século XVIII.^[138]

Balizas quilométricas do Plan Peña: Consérvanse 5 balizas quilométricas vixentes até os anos 80 e conformes á Instrución de Estradas de Alfonso Peña Boeuf, aprobada o 11 de agosto de 1939 e coñecida popularmente coma o Plan Peña de 1939.^{[139][140][141]} Aínda que en Galiza se conservan máis de 300, a maioría xa desapareceu.^[142]

• 
  Baliza no punto quilométrico 6 da AC-231, antiga estrada local, en Teixeiro.
• 
  No punto quilométrico 7 da AC-231, antiga estrada local, en Teixeiro.
• 
  Punto quilométrico 8 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634.^[143]
• 
  Punto quilométrico 9 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634,^[143] en Teixeiro.
• 
  Punto quilométrico 11 da antiga comarcal C-544 de Vilalba a Compostela, actual N-634.^[143]

Curtis é unha parroquia pola que pasa o Camiño de Santiago, concretamente unha variante do Camiño do Norte que foi proposta e sinalizada polo concello de Curtis no seu territorio municipal no ano 2010.^[144][145]

O camiño separaríase en Parga (Guitiriz) da variante oficial do Camiño do Norte que vai cara ás Cruces, para se dirixir ao concello de Curtis pasando polas parroquias guitiricenses de Becín, Lagostelle e Santa Mariña de Lagostelle.^{[146][147][k]} Desde o lugar do Porto Vello en Santa Mariña de Lagostelle e tras atravesar a veciña parroquia de Foxado (por Paradela, O Castelo, San Cristovo, Os Castiñeiros e Mandeo), o camiño entra na parroquia pola ponte Marzá sobre o río Mandeo e discorre polos lugares da Brixaría, Gorxá, Santaia, Covas, O Coto, Chacente e A Penencia. Prosegue pola Ciadella en dirección a Sobrado, onde entronca coa variante sobradesa do Camiño do Norte.^[144][145] Entre A Ciadella e Sobrado pasa pola parroquia de Vilariño (Vilasantar), onde se cruza coa variante das Cruces.^[150]

En 2006 xa fora publicada unha primeira proposta, aínda que con notábeis diferenzas con respecto ao trazado final sinalizado. Neste estudo inicial, o camiño entraría en Curtis pola ponte do Arco, chegaría até Teixeiro e desde alí partiría cara a Santaia polo Espido, O Formigueiro e Portoseco.^[151]

Antigamente, tamén existía unha variante do Camiño Inglés que pasaba pola parroquia. Partía de Ferrol e chegaba a Curtis após pasar por Caaveiro, Monfero e Aranga. Esta ruta discorría por Teixeiro e Santaia, proseguindo igualmente cara a Sobrado.^[152][153]

Alén destas rutas de peregrinación, Teixeiro estaba comunicado co lugar da Laxe (Vilasantar) mediante un antigo camiño, o cal continuaba desde alí so a denominación do Camiño do Franco até conectar co Camiño do Norte que vai polas Cruces. Este tipo de denominacións ―«do Franco»― adoita facer referencia a un camiño principal ou ao tránsito de viaxeiros foráneos. Adicionalmente, a existencia de certos topónimos nesa zona, a monumentalidade da igrexa da Laxe e algunha referencia a peregrinos corroboran a importancia deste camiño.^[154] Así, estoutro trazado é tamén proposto, con matices, na publicación de 2006.^[151][l]

Algunhas das paradas en Curtis destes peregrinos de antano eran a fonte da Nosa Señora de Teixeiro^[152] e unha casa de acolleita que existía en Santaia.^[153]

Doutro xeito, dous dos itinerarios xacobeos alternativos propostos por Turismo de Galicia tamén pasan pola parroquia. Son o Camiño do Norte en 4x4 e o Camiño Primitivo en 4x4. Nestes plans de viaxe chégase a Teixeiro após baixar da serra da Cova da Serpe e, tras xantar, proséguese cara a Sobrado.^[155][156]

• Dis que viches, que viches, / para min non viches nada; / non viches pasar o tren / de Teixeiro para Aranga.^[157]
• Festas, queixos e terneiros, os da vila de Teixeiro.^[158]
• Leite, queixos e terneiros, os de Curtis e Teixeiro.^[158]
• Os de Curtis mataron un burro, / os de Teixeiro comérono crudo / e os de Fisteus mandaron recado / que lles gardaran a punta do rabo.^[159]

• Feira tradicional de Teixeiro, os días 5 e 18 de cada mes na praza do concello.^[160]
  Inaugurouse en agosto de 1915 e orixinalmente celebrábase nas inmediacións da estación o último día de cada mes.^[161] Con todo, anteriormente xa se realizaba un mercado diante da estación os días 19.^[80]
• Festa da Xuventude, a mediados de xullo en Teixeiro.^[162]
  Celébrase desde 1944, cando a fábrica de Llofar realizou unha verbena polo seu cuarto aniversario.^[163]
• Festa do Cabalo, os primeiros domingos de agosto en Teixeiro.^[162]
  Realízase desde o ano 2000 e consta de diferentes probas e exhibicións.^[164]
• Festas patronais de Santaia, na honra de Santa Eulalia, a mediados de agosto.^[162]
• Festas patronais de Teixeiro, na honra da Nosa Sr.ª dos Remedios, os días 8 e 9 de setembro.^[162]
  O 8 de setembro é festivo local no concello, agás se coincidir con fin de semana.^[165]
• Festa do Cogumelo, os últimos domingos de outubro en Teixeiro.^[162]
  Tamén chamada Festa de Exaltación dos Cogomelos, lévase a cabo desde o 2000.^[166]

Alén dos 54 lugares recoñecidos polo Nomenclátor de Galicia,^[2] existen tamén estoutros núcleos de poboación: O Mascoto^[167] (tamén coñecido coma o Penedo do Mascoto^[168]), O Outeiro,^[169] A Pena^[168] e O Río^[170] (tamén coñecido coma o Penedo do Río^[168]). Ademais, os lugares da Casanova e Modillós de Abaixo desapareceron.^[171]

Por outra banda, Teixeiro é o único núcleo urbano.^[172]

Referencias

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Curtis, Curtis

• Estudo do medio rural e análise do modelo de asentamento poboacional (PDF) (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Curtis. 2007. 
• Memoria (Informe). Plan Xeral de Ordenación Municipal. Concello de Curtis. 2007.  [1], [2], [3], [4], [5].
• Memoria Xeral (PDF) (Informe). Estudo "Proxecto Mandeo": Estado cero. Panorámica actual da conca hidrográfica dos ríos Mandeo e Mendo no que respecta aos obxectivos do proxecto Mandeo (en castelán). Deputación da Coruña. 2009. pp. 83–92. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 22 de maio de 2019. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
• Fichas de Curtis (PDF) (Informe). Estudo "Proxecto Mandeo": Estado cero. Panorámica actual da conca hidrográfica dos ríos Mandeo e Mendo no que respecta aos obxectivos do proxecto Mandeo (en castelán). Deputación da Coruña. 2009. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 19 de maio de 2019. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
• Albo López, Fuensanta; Candela Iglesias, Rosario (1994). Viviendas rurales en Teixeiro. Colexio Oficial de Aparelladores e Arquitectos Técnicos de Galicia. ISBN 84-600-8976-2. 
• Blanco Ballón, J. M.; Crecente Maseda, R.; Vales Vázquez, C. (Coordinadores) (2012). Propuesta de Reserva de Biosfera Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo (PDF) (en castelán). Documento técnico presentado perante a UNESCO (París). Asociación de Desenvolvemento Rural “Mariñas-Betanzos”. 
• Cabanas López, Fernando D. (2006). Camino norte a su paso por el municipio de Curtis (PDF) (versión dixital) (en castelán). 
• —————— (2018). Territorio de Aranga (en castelán). ISBN 978-84-09-07272-9. 
• Costa García, José Manuel; Rodríguez Álvarez, Emilio; Varela Gómez, David (2011). "Del complejo militar romano al monacato altomedieval: aproximación a las transformaciones del espacio interior galaico entre los siglos I y X d. C. a partir de los asentamientos de A Cidadela (Sobrado dos Monxes, A Coruña)" (PDF). Estrat Crític: Revista d'Arqueologia (en castelán) (5, 2): 454–464. ISSN 1887-8687. 
• Fariña Jamardo, Xosé (1993). Os concellos galegos. IV (Parte Especial). Fundación Barrié. ISBN 84-87819-42-7. 
• Malde, Antom (1993–94). "Contexto ambiental e implicaçons socioculturais do megalitismo das bacias do Mendo e Mandeo (comarca de Betanços, Galiza)" (PDF). Brigantium (A Coruña) 8: 9–47. ISSN 0211-318X. Arquivado dende o orixinal o 09 de xuño de 2019. Consultado o 22 de xuño de 2019. 
• —————— (2012). "Novas pontes históricas sobre os ríos Deo e Mandeo" (PDF). A Xanela. Revista cultural das Mariñas (Betanzos) (34): 23–25. Arquivado dende o orixinal o 09 de marzo de 2019. Consultado o 17 de agosto de 2019. 
• —————— (xaneiro de 2013). A vía per Loca Marítima ao seu paso polo territorio Mariñas-Betanzos (PDF) (2.ª ed.). Asociación de Desenvolvemento Rural «Mariñas-Betanzos». 
• Mariño Sanmartín, Andrés (1992). Bodeus, Curtis-Estación, Curtis… Hechos, datos y personajes para la historia de un pueblo joven (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 19 de maio de 2009. Consultado o 27 de xullo de 2019. 
• Rodríguez Colmenero, Antonio; Ferrer Sierra, Santiago; Álvarez Asorey, Rubén D. (2004). Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico (conventos bracarense, lucense e asturicense) (PDF). Gran Formato. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. ISBN 84-95415-87-9. 
• Vázquez Rouco, Sergio (2002). Santa Eulalia de Curtis: Cuna de San Pedro de Mezonzo. Coto - Monasterio - Parroquia (en castelán). Teixeiro. 

• Lugares de Curtis

• Curtis na web do concello de Curtis