O Ciprianillo

O Ciprianillo é o nome dun libro máxico, publicado baixo diversos títulos, que describe distintos procedementos (ensalmos e rituais) para atopar os tesouros que os mouros agocharon en covas, castelos ou castros. Secundariamente, o libro ensina tamén a chamar e esconxurar o demo, combater o mal de ollo, adiviñar o oculto e diversos remedios máxicos de todo tipo, feitizos de amor (e de desamor) e outros.

Non se pode falar, realmente, dun Libro de San Cibrán senón dunha colección de versións ou traducións de contidos diferentes e atribuídos a mans diferentes. Todos eles arróganse o carácter de auténtico, o verdadeiro, o único, sen base ningunha que xustifique tal mérito.

Xosé María Álvarez Blázquez, Vicente Risco e outros autores investigaron sobre o posible autor e data orixinal de publicación, sen chegaren a ningunha conclusión definitiva. Parece haber certo consenso en situar o nacemento do libro ó redor dos séculos XVI e XVII, se ben Bernardo Barreiro asegura que "debe ser cousa do presente século XIX ou pouco anterior en anos", ó non detectar ningunha mención ó libro nos autos de fe que consultou, relativos á Inquisición en Galicia durante os séculos XVI e XVII, sendo lóxico que, de existir naquelas datas, sería un obxectivo prioritario para os inquisidores. En realidade, o propio Bernardo Barreiro cita algúns casos de presuntos bruxos posuidores de libros de maxia, coma o caso seguido contra o frade franciscano Juan de la Vega en 1602 acusado de pauto co demo porque unha testemuña asegurara que o frade posuía un libro, procedente dun convento de Ourense, co cal podía facer que aparecesen ante si os demos; ou o de Juan Gómez, do Tameirón (A Gudiña), xulgado tamén en 1602, que tiña un libro de astroloxía ou maxia; ou o do catedrático irlandés Patricio Sinot, xulgado en Santiago en 1622 porque en certa ocasión sacó un libro que hablaba de los 'sinos'. Non consta en ningún dos procesos ningunha indicación que permita relacionar tales libro co Ciprianillo e, no terceiro caso, o enxuizado asegurou que os únicos libros que tiña eran de medicina e astroloxía (iso si, eran de autores xudeus).

Álvarez Blázquez afirma que xa no século XVII circulaba en Galicia un libro de esconxuros atribuído a San Cibrán, do que pode derivar o nome de Ciprianillo, que sería unha tradución do francés. Risco cre que se publicaría xa entrado o XVIII.

Tamén Antón Fraguas estudou a historia do libro, e cita os seguintes títulos cos que se publicou, en España e noutros países: Libro de San Cipriano, Libro magno de San Cipriano. Tesoro del hechicero ou Grande livro de San Cipriano, ou o tesouro do feiticeiro (este en portugués). Fala tamén doutras edicións en Leipzig, Madrid ou anónimas (sen data nin lugar de impresión ^[1]) e suxire que as diferenzas observadas entre as diferentes edicións (a lista de lugares onde se atopan os tesouros é moi variable e mesmo falta nalgunhas edicións) pode explicarse por tratarse de diferentes autores.

Na Enciclopedia Galega Universal afírmase que a primeira edición podería ser a de Leipzig, redactado no XVI ou XVII, e que o libro foi condenado pola Inquisición e agochado baixo cadeas en Santiago de Compostela. O libro estaría composto por dúas partes: a primeira, coa relación dos tesouros existentes en Galicia, e a segunda formada por remedios para curar enfermidades e agoiros para axotar o mal. Aquela primeira parte suponse que sería de autoría galega, porque a toponimia empregada e a tradición que recolle reflicte un coñecemento do folclore galego. A segunda parte sería unha tradución de textos máxicos publicados en Francia no XVIII, como o Grand Grimoire avec la Clavicule de Salomón et la Magie Noire ou o Forces Infernales du Grand Agrippa.

A primeira publicación coñecida en Galicia débese a Bernardo Barreiro (1850-1904), que publicou Brujos y astrólogos de la Inquisición de Galicia y el famoso libro de San Cipriano (A Coruña, 1885 ^[2]), reeditado en Madrid en 1973 por Akal ^[3]. A intención de Bernardo Barreiro ó publicar este libro máxico non foi outra cá de desprestixialo e contribuír a desterrar a crenza popular no seu valor máxico e misterioso. Así queda explicado polo propio autor:

"Despexada do misterio e do aparello e do sixilo, toda crenza perece. Á luz do claro día foxen e non intimidan as pantasmas. Publicado, vulgarizado, regalado de balde o grande e inestimable 'Libro de San Cibrán', cuxas copias ocultas tanto diñeiro e traballo costa adquirir, acabará a súa historia coa deshonra nestas páxinas, que tratan de bruxos e embusteiros".

A primeira edición en galego fíxoa Álvarez Blázquez na colección O Moucho, en 1974. No prólogo sostén a tese de que o libro fora escrito en Santiago a finais do XVIII ou principios do XIX, atendendo a referencias a feitos históricos datados nese período, posiblemente por un afrancesado que buscaba escribir un texto humorístico baseado nas supersticións da época.

As raíces do Ciprianillo remóntanse ós primeiros séculos da nosa era, cando entraron en España, e en Galicia, algúns cultos relacionados con Oriente. Cóntase que san Cibrán de Antioquía ^[4] foi consagrado ó demo polos seus pais, nada máis nacer, e creceu practicando a maxia negra. De mozo, namorouse da santa Xustina e quixo conquistala coa axuda do demo, pero este non foi quen de gañala porque Xustina se defendera facendo o sinal da cruz. Asombrado da forza da cruz, Cibrán rompeu o pauto co demo de fíxose cristianizar polo bispo de Antioquía, dedicando o resto da súa vida a predicar a fe cristiá, ata ser martirizado e decapitado xunto con Xustina. Non obstante, a lenda conta que, trala súa conversión, recolleu nun libro todo o que aprendera do demo. Este libro sería a fonte do actual Ciprianillo.

Como san Cibrán, tamén santa Comba foi meiga antes de ser bautizada, e por tal razón son considerados bos esconxuradores e invocados para curar diversas enfermidades estrañas. Na capela de San Cibrán de Tomeza (Pontevedra) e a igrexa de Santa Comba de Bértola (Vilaboa), celébranse rituais máxicos para protexerse do mal de ollo. O refraneiro di que "O que vai a Santa Comba e non vai a San Cibrán, fai a viaxe en van". Mariño Ferro recolleu varios ensalmos contra o mal de ollo que remataban rezando tres nosopais a san Cibrán e tres salves a santa Comba.

Na publicación de Berbardo Barreiro dise o seguinte sobre a posible autoría:

"O estilo en que está escrito o chamado libro de San Cibrán non é moi moderno, sinxelo e de pluma vulgar e indouta, pero de innegables talentos para este xénero de literatura popular: Nas oracións e no método descóbrese ben a man dun crego, acostumado sen dúbida a escribir novenas, cuxo uso é tamén recentísimo. O autor, en fin, toma un pseudónimo de rabino femia: chámase Beniciana Kabina, e noutro exemplar manuscrito antepón o nome de Antonio. Un larapeteiro consumado que puido facerse rico baixo este anónimo".

Conta a lenda que cando os mouros foron expulsados polos cristiáns ^[5], agocharon tódolos seus tesouros baixo terra, pero deixando nota do lugar exacto para recuperalos cando regresaran algún día ás súas terras. Estas localizacións, imprecisas en calquera caso, foron recollidas e publicadas no Ciprianillo e, segundo Bernardo Barreiro, parece ser que foron seguidas por moita xente que perdeu todo o seu capital, e mesmo a razón, nunha busca infrutuosa. Estes buscadores de tesouros recibían o alcume de ciprianillos ou ciprianistas.

Pero tamén puido ser a base da apertura e destrución de mámoas e castros, como a realizada sistematicamente no século XVII polo Licenciado Pedro Vázquez de Orxás, baixo a licenza concedida pola Coroa española, claro exemplo da crenza popular de que agochaban grandes tesouros. Vázquez de Orxás foi un crego que en 1609 conseguiu do rei Filipe III unha Real Cédula que o autorizaba a abrir tódalas mámoas da zona de Caldas de Reis a Padrón e quedar co ouro que atopase, sempre que non fose en sagrado e entregando ó Rei parte do tesouro atopado. Non se sabe o que el escavou pero si que, seis meses despois, denunciou ante a xustiza que outras mans levaban abertas unhas 300 a 400 mámoas en terras de Lugo sen que ninguén controlase o que se sacaba delas ^[6]. Séculos despois continuaba a acción destrutiva destes buscadores de tesouros nos castros, castelos e cantas ruínas históricas puidesen agochar, presuntamente, algo de valor: Carré Aldao escribiu na súa Geografía del Reino de Galicia que nun castro de Chaián (Trazo) "se han encontrado por unos ciprianillos, en el año 1883, veinticuatro molinos de mano y siete hornos, y dentro de una galería romana veinticuatro picas de bronce, armas y herramientas".

No Ciprianillo cóntase como foi que Vitor Siderol, un labrego preguiceiro que vivía cerca de París, vendeu ó demo a súa alma e a dos fillos que tivese, a cambio de coñecer o futuro e dispoñer da riqueza suficiente para vivir sen traballar. O demo manifestoulle unha relación de 174 lugares en Galicia onde podía atopar ouro, prata e moedas dos romanos e dos mouros, pero demorou revelarlle o ensalmo necesario para poder acceder a estes tesouros ata o momento no que chegase aló, así que o labrego colleu camiño cara Santiago, acompañando ós peregrinos franceses, ata chegar ó val da Limia. E en Abavides (Trasmiras), o demo permitiulle entrar nunha cova chea de moedas de ouro, das que colleu un caixón ben acugulado e así, xa rico, comprou casa e casou en Damil (Xinzo de Limia). Finalmente, a muller levouno a un crego para que desencantase ó home e puideron vivir felices cos seus fillos ata morrer centenarios.

A modo de exemplo, algúns dos tesouros agochados en terras galegas que se poden atopar grazas ás instrucións do Ciprianillo, serían os seguintes:

• Nas encrucillada de Lobios, a trinta e dous pasos ó nacente, baixo un regato de pouca corrente, quedou unha pía de pedra cunha gran cantidade de ouro.
• En Lagoares, baixo a ponte entre os pasais de pedra, hai un tinteiro de prata macizo.
• No outeiro de Fraga atoparás un xugo de bois feito de ouro e adornado con alfaias.
• No Pico da Portela, nun foxo estreito, 243 marabedís de ouro labrados en Toledo.

E así ata 174 tesouros diferentes esperando ser recuperados.

En 2006, Calros Solla publicou unha recompilación das 17 referencias do Ciprianillo no Concello de Cerdedo, aumentada con achegas propias recollidas na tradición oral.

Curros Enríquez denunciou nun poema comprendido no libro Aires da miña terra e titulado precisamente "O Ciprianillo" as desventuras dun galego arquetípico, Xan de Deza, que vendeu casa e terras para reunir o diñeiro necesario para mercar o libro sen que logo puidese atopar nada de valor e quedar a andar polas portas, e reclamaba da igrexa e do goberno que o prohibisen inmediatamente:

Pero, como xa se dixo, as diferentes versións do Ciprianillo conteñen tamén numerosos ensalmos, receitas e feitizos para alcanzar os poderes máxicos máis diversos.

Conta Risco que mesmo os frades do Mosteiro de Samos recorreron ós poderes máxicos que proporcionaba o Ciprianillo. Segundo unha lenda, foi o propio demo quen carrexaba polas noites toda a pedra que necesitaron para construír o mosteiro^[7].

Segundo relata o libro, se un mozo quere gañar o amor dunha moza, debe ir cortar ás doce en punto da noite de San Xoán unha póla de acivro e logo levala ó mar a pasala baixo trece ondas mentres reza un credo de cada vez. Deste xeito, con este pau de aciviño, conseguirá namorar a moza que desexe con só tocala co pau.

Tamén explica, por exemplo, como e cando cortar unha vara de abeleira para obter a clamada vara fulminante, coa que se podía invocar os tronantes e conseguir que chovese nun sitio ou nun momento determinado ou, pola contra, axotar as treboadas.

• Anónimo: Gran libro de San Cipriano o los tesoros del Hechicero, Akal, Madrid 1985.
• Anónimo: El libro magno de San Cipriano. Tesoro del Hechicero, Ed. Humanitas, Barcelona 1990.
• Barreiro de W., Bernardo: Brujos y astrólogos de la Inquisición de Galicia y el famoso libro de San Cipriano, Toxosoutos, Noia 2008.
• CURROS ENRÍQUEZ, M.: "O Ciprianillo", en Aires d'a miña terra, Ourense 1880.
• FERRO RUIBAL, X. e outros: Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, Vigo 1992.
• FRAGUAS FRAGUAS, A.: "O Ciprianillo", na Gran Enciclopedia Galega, tomo 10.
• GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio (2014): O gran libro de San Cibrán ou Tesouro do Feiticeiro. Edición de ..., Ed. Toxosoutos, Noia, ISBN 978-84-943014-2-1.
• VARIOS: Enciclopedia Galega Universal, s. v. "Ciprianillo, O", tomo 5. Ir Indo, Vigo 1999.

• Carlos Solla: "O pequeno Ciprianillo. Relación de tesouros da freguesía de Cerdedo, concello de Cerdedo (Pontevedra)", na Revista de Investigación 2, 2006.
• El Libro de San Cipriano - Ciprianillo - Grimorio mágico vídeo (en castelán).
• Asturias máxica (en castelán)
• El Libro de San Cipriano (en castelán)
• Livro de São Cipriano. Capa preta (en portugués)