Esa

Esa
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Leireko monasterioa; behealdean Esako urtegia
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Zangozerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Izen ofiziala	Yesa
Alkatea (2011-2023)	Roberto Martínez Luyando (independenteak)
Posta kodea	31410
INE kodea	31261
Herritarra	esar, ihestar
Geografia
Koordenatuak	42°37′33″N 1°12′02″W / 42.62590878°N 1.20044812°W / 42.62590878; -1.20044812
Azalera	22,95 km²
Garaiera	416-1291 metro
Distantzia	48,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	294 (2023:  −10)
120 (%40,8) (2019)  (%58,5) 172
Dentsitatea	0,13 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 19,55
Ugalkortasuna[1]	‰ 20,83
Ekonomia
Jarduera[1]	% 71,88 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,82 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 11,70 (2018: %4,86)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)
Webgunea	www.yesa.es

Esa^[4][a] (erronkarieraz: Ihesa)^[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 48,5 kilometrora. Altuera 416 eta 1 291 metro artekoa da, eta 22,95 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 294 biztanle zituen.

Esa Urraul ibarrean dago geografikoki. Udalerri hau Esako urtegia osatzen duen presa izena emateagatik eta bertan egoteagatik da bereziki ezaguna. Aipagarria da, halaber, Leireko monasterioa bere udalerrian dagoelako, Euskal Herriko zenobio zaharrena eta Nafarroa Garaiko eraikin erromaniko garrantzitsuenetako bat. Herria Aragoi ibaiaren gaineko muino batean dago, Leireko mendilerroa buru duela, Jazetania osoan zehar hedatzen den Berdungo kanalaren amaieran.

Urraul ibarrena da geografikoki, baina ez administratiboki 1846tik, udalerri independente batean sortu zenetik. Bertako biztanleak esarrak (erronkarieraz: ihestarrak) dira.

Esa edo Ihesa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Yesa
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Yesa

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Esa (842)
• Iesa (880)
• Iiesa (901)
• Esa (1055)
• Esa (1132)
• Yhesa (1173)
• Yessa (1198)
• Eieca (1240)
• Iesa (1366)
• Yesa (1534)
• Yeso (1587)
• Yesa (1802)
• Yesa (1534)
• Esa (1974)

Esanahi ezezagunekoa, antzinako garaietatik mundu erromatari dagokion herri baten izena da. Bere izenaren jatorria iluna da, eta, agian, zerikusia izango du -san (Benasa, Remonasa, Elesa...) amaitutako herri eta herrixka kopuru handiarekin. Bere antzinako izena Esa izan zen, diptongar gabea, euskaraz mantentzen dena baina hizkuntza erromantzeetan galdu dena. Eza izeneko herrixka bat dago Deierrin (XI. mendeaz geroztik dokumentatua) eta Jakako hegoaldean dagoen Esa hustua.

Esako armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Esako banderak Esako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean.

Ledea Urraul ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Longida, Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarren eta Nabaskoze almiradioaren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati eta Zaraitzu ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrek.

	Irunberri, Carascones	Erromantzatua	Zigoze
	Ledea		Undoze Lerda
		Esa
		Xabier	Zangoza

Esa Nafarroa Garaia mendebaldean kokatzen da, Zangozako merindadearen muturrean. Herrira Iruñea eta Jaka arteko errepidea hartuta ailegatzen da. Aragon ibaiaren ondoan kokatzen da.

Esako klima mediterraneo-kontinental motakoa da. Urteko batez besteko tenperaturak 12º eta 13º bitartekoak dira eta batez besteko prezipitazioak 600mm eta 100mm bitartekoak, altuera zein den. Urteko egun euritsuak 90 izaten dira, eta, oro har, udaberrian eta udazkenean metatzen dira, izan ere, udak leho samarrak izaten dira. Alde termikoa nahiko nabaria da.

Basoak udalerriaren zati handi bat dira, eta jatorrizko zuhaixkak eta hariztiak ia erabat galdu dira. Nafarroako hainbat udalerritan gertatu bezala, larizio pinu ugari birlandatu dira XIX. mendetik aurrera.

Esan dagoen, itsasoaren mailatik 487 metrora, Nafarroako Gobernuak 1991an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Esa, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	24.0	28.2	30.2	35.0	40.7	43.0	42.0	40.0	32.0	25.6	19.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.0	11.1	14.7	17.1	21.2	25.9	29.7	29.5	25.7	19.7	13.1	9.4	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.0	6.3	9.3	11.6	15.3	19.3	22.2	22.3	19.2	14.3	8.8	5.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.9	1.6	3.8	6.3	9.5	12.6	14.8	15.0	12.7	9.0	4.5	1.9	7.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-13.0	-13.0	-10.0	-4.2	-1.0	2.4	5.8	5.0	-1.0	-3.4	-8.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	75.9	62.5	65.5	74.4	70.6	53.9	32.2	36.1	54.6	78.5	79.8	81.3	765.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	70.0	55.0	63.0	56.0	55.0	67.0	73.0	80.0	85.0	140.0	65.0	90.0	140.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	9.9	8.8	9.6	10.2	9.3	6.8	4.2	4.6	6.2	8.4	10.2	9.9	98.1
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	0.9	0.5	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	0.7	3.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Esako lehen erreferentzia historikoak Leireko monasterioarekin agertzen dira. 842. urtean aipatzen da, Eneko Semenetzek Esa eta Benasa hiribilduak eman zizkion monasterioari. Monasterioko abadeak 1084an eman zizkien esarrei Baldetorreko dekaniako lurrak, mahastiak landatzeko eta erdizka gozatzeko. Mende bat geroago, 1173an, termino bat eskaini zien zenobioaren ondoan, birpopulatzeko, beren jaur- eta lege-estatutuaren abantaila batzuen truke. Proiektu horrek ez zuen aurrera egingo, eta, ia beste mende bat igaro ondoren, 1262an egokitu egin zen herriko nekazarien bularra, eta 60 kahizetan finkatu zen, garia eta garagarra, gehi 12 dirutan, opilarinzada gisa; hilean behin ohiko lanak egiten jarraituko zuten, eta zubia mantendu behar zuten beren herriaren eta Baldetorre baserriaren artean.

Dohaintza horren ondoren, hainbat pieza eta errotatako beste batzuk egingo dira, Alexandro III.a aita santuak 1174an berretsi zituenak. 1173an Semeno abadeak monasterioari ordaintzen zizkion petxetatik askatuko du Esa, Benasa eta Donebikendi herrien ondoan, eta leku horiek birpopulatzen dituztenei euren epaiketetan "Jakako foruaren bidez gobernatzea" emango die. Monasterioak berak zuen herriko eliza, San Salbatoreri eskainia, 1198ean laugarren apezpikutzaren erdia barne.^[9]

Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatu zuenean, Asparrosen agindupean zegoen armada frantziar-nafar bat Nafarroa Garaian sartu zen 1521ean, Joanes Albretekoa erregearentzako erresuma birkonkistatzen saiatzeko, eta Iruñetik Gaztelako tropak eta Naiarako Dukea erregeordea ihes egin behar izan zuten. Mendekosteren jaiaren bezperan, Kalagorriko konpainiari eraso zioten Esako zubian, Errodrigo Hurtado kapitainaren agindupean, Zangozako, Kasedako eta Esako jendeak, Mariscalek berak, Pedro Nafarroakoak, eta Xabierkoaren orubearen semeek akaudillatuta. Gaztelako konpainia osatzen zuten 146 gizonak erasotzaileen menpe geratu ziren, eta lau hildako eta hainbat zauritu jasan zituzten. Ez zitzaien kalte handiagorik egin, eta armarik gabe eta erdi biluzik jarraitzen utzi zituzten. Baina Nafarroa berriz ere Naiarako Dukearen armada okupatzean eta Noaingo guduan Asparros garaitua izatean, Esako zubiko guduan parte hartu zutenetako batzuk auzipetu zituzten. Zangozari 1 850 dukateko isuna ezarri zioten.^[10]

Erronkaribarreko almadiazainek, Esako presatik igarotzean, zilarrezko erreal bat ordaintzen zuten, Erronkaribarrak 1780an Nafarroako Gorteetara igo zuen memorialaren arabera.^[11]

1647an Ledeako Korredukoa zen, Urraul ibarra banatzen zen lau eremu erdiautonomoetako bat, eta 1845ean udal-barruti bihurtu ziren. Hurrengo urtean, korredua desegin eta egungo Ledea eta Esa udalerriei bidea eman zien. Horiei, hurrenez hurren, Kortes eta Baldetorre herri hustuen terminoak gehitu zitzaizkien, horiek ere desagertutako banaketa administratiboan sartuta. Erreforma horiek bat etorri ziren jaunen jurisdikzioak desagertzearekin, Nafarroako udal guztiak erregimen komun baten mende jartzearekin, udal horien terminoen berrantolaketarekin eta, azken finean, eliz desamortizazioarekin, zeinak, besteak beste, Leireko komunitatea ezabatu baitzuen. Horrekin, Esa udalerri independente bihurtu zen, eta orain Leire barne hartuta, lehenago ez bezala, alderantziz zenean.^[12]

XIX. mendearen erdialdera eskola bat zeukan, hirurogeita hamar gari-lapurretaz hornitua, bere funtsetatik ordaintzen zena; erretorea erregeak aurkezten zuen. Aragoi gaineko harrizko zubia 1787ko uholdeak hondatu zuen; berehala berreraiki zen, Nafarroako Erriberako abelbideentzako pasabide eta Aragoirako bide zelako. Lehen Karlistaldian (1833-1839) bere begi nagusitik moztu zuten berriro, eta gero Nafarroako Foru Aldundiak berrezarri zuen.

1928an hasi ziren Esako urtegia eraikitzeko lanak. Presa udalerrian dagoen arren, ia urpean utzitako lur guztiak Aragoin daude, eta, beraz, herria bere horretan mantendu zen. Urtegia 1959an inauguratu zen, eta 1960an martxan jarri zen, Arrosta, Tiermas eta Ezkose herriak hustuz. Horietako batzuk Esa herrira joan ziren bizitzera. Urtegiaren iparraldeko hegalean bi urbanizazio eraiki ziren 1970eko hamarkadan: Lasaitasuna eta Nautika Leirekoa.

Aldi berean, urtegia handitzeaz hitz egiten hasi ziren, eta horrek Zigoze eta Nautika Leirekoa desagertzea ekarriko zuen. Honek aurkakotasun handia aurkitu zuen inguruko herrietan, nahiz eta lanak 2001ean hasi ziren. Ondoeza areagotu egin zen 2004an presaren ezkerreko hegalean pitzadura handiak agertu zirenean, eta bi urte geroago 3 milioi metro kubiko lur jausi ziren. Urtebete geroago, pitzadura gehiago agertu ziren eta mendi-hegal horretako pista erori egin zen.^[13]

2013an pitzadura gehiago izan ziren, oraingoan eskuineko hegalean.^[14] Horren ondorioz, 2015ean, Espainiako Gobernuaren mendeko Ebroko Ur Konfederazioak indarrez atera zituen Lasaitasunako bizilagunak, eta hark desjabetu zituen etxebizitzak. Urte horretan bertan, Nautika Leirekoako bizilagunak ere desjabetu zituzten, nahiz eta urtegia handitzeak haien etxebizitzak urpean geratzea ekarriko zuen. Azken urbanizazio horretako bizilagunek beren etxeez azken unera arte gozatzeko eskatu bazuten ere, eskaera ukatu egin zitzaien. 2022ko urtarrilean, gorakadaren lanek aurrera jarraitzen dute, eta uraren maila oraindik ez da igo.^[15]

2023 urteko erroldaren arabera 294 biztanle zituen Esak.^[16]

Udalerrian hiru sektore nagusi daude: piszikultura, industria eta nekazaritza. Industria, batez ere, Irunberrin eta Zangozan dago, eta bizilagunak inguruko udalerrietara joaten dira. Nekazaritzaren kasuan, udalerrian bertan garatzen da, Aragoi ibaiaren ingurunetan ibar emankorra. XIX. mendean garia, ardoa eta garagarra biltzen ziren batez ere. XX. mendearen amaieran labore nagusiak zerealak, mahastiak eta olibadiak ziren. Aragoi ibaia ere arrantzan erabiltzen da, eta arrain-hazkuntza bat dago herrigunearen hegoaldean.

Esako udaletxea zeharkarrikan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta zazpi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Roberto Martínez Luyando da, Esatzateko Independenteak hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea hirigunean dago.

• HELBIDEA: Rene Petit kalea, 9

Esako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Roberto Martínez Luyando da, Esatzateko Independenteetakoak. Zinegotziak 6 daude:^[17]

• Carlos Moncada Sanchez (Esatzateko Independenteak)
• Idoia Ibañez Villanueva (Esatzateko Independenteak)
• Cesareo Torrea Sanz (Esatzateko Independenteak)
• Rafael Arizcuren Murillo (Esatzateko Independenteak)
• Maria Isabel Abadia Sanz (Esa Aurrerapen Batua)
• Maria Leire Perez Itsaso (Esa Aurrerapen Batua)

1979tik, Esak 5 alkate izan ditu:

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Esa atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[23]

Koldo Zuazok, 2010ean, Esa ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[24]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Ledea eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 7,00k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 6,84k eta 2018n % 11,70k.

Hezkuntzari dagokionez, Irunberriko ikastola zentrorik gertuena dute esarrek.

• Santa Mariako jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• San Estebango jaiak, abenduaren 26an

• Leireko monasterioa, XI. mendean eraikitako kristiau monasterio erromanikoa.
• Doneztebe eliza zaharra, XIII. mendeko kristiau eliza.
• Doneztebe eliza berria, XX. mendeko kristiau eliza.
• Santa Maria baseliza, Erdi Aroko kristiau baseliza.
• Erronkariarren zubia, Aragoi ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
• Esako urtegia, Aragoi ibaiaren bildutasuna Tiermas eta Esa artean.

• Leireko mendilerroa, Pirinioaurreko lehen mendikatea.

• Faustino Villanueva Villanueva (1931-1980), apaiz eta misiolaria.

• 
  Leireko monasterioa
• 
  Erronkariarren zubia
• 
  Eliza zaharra
• 
  Herriko karrika
• 
  Leireko monasterioa

1. ↑ /és̺a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban
2. ↑ /ɟʝésa/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Esako Udalako webgune ofiziala