Bizi

Termino zientifikoetan, eta fisikarako eta erlazionatutako beste zientzietarako, bizitza gauzen iraupenari edo haien eboluzio-prozesuari (batez besteko bizia, izarren bizi-zikloa) esaten zaio^[2].

Biologian, izaki bizidunak sailkatzen dituen barne-baldintza ezinbestekotzat hartzen da, bai antzekotasunengatik, bai desberdintasunengatik. Oro har, jaiotzaren eta heriotzaren bitarteko egoera da. Ikuspuntu biokimikotik, bizitza egitura molekular zehatzek lortzen duten materiaren egoera edo izaera berezi gisa defini daiteke: garatzeko, ingurune batean mantentzeko, estimuluei antzemateko eta erantzuteko eta jarraitutasuna ahalbidetuz ugaltzeko gaitasunarekin.

Bizitzaren egitura biomolekularrek egonkortasun sorta bat ezartzen dute, bizitza etengabea, dinamikoa eta azken finean ebolutiboa izatea ahalbidetzen duena. Beraz, izaki bizidunak izaki inerteetatik bereizten dira ezaugarri multzo batengatik, garrantzitsuenak antolakuntza molekularra, ugalketa, eboluzioa eta barne-energiaren kudeaketa ez-espontaneoa direlarik.

Medikuntzan, interpretazio zientifiko desberdinak daude gizakiaren bizitza izaten hasten den une zehatzari buruz^[3] ikuspegi filosofiko, erlijioso, kultural ezberdinen arabera eta inperatibo juridikoen arabera. Batzuentzat, bizitza obulua ernaltzen den unetik^[4] existitzen da; beste batzuentzat, berriz, abortua legez posible ez denetik^[5], garun-jarduera edo garun-heriotza atzeraezina gelditzen den arte. Bizitza begetatiboa barne-ingurunea moldatzen duten nahigabeko nerbio- eta hormona-funtzioen multzo gisa definitzen da, horrela organismoak egoerarik onenean erantzuteko kanpo-inguruneko baldintzei, hipotalamoak eta hipotalamo-hipofisi ardatzak gobernatzen omen dituen funtzioak^[6].​

Kosmologian, oraindik ez da ezagutzen edo posible izango ote den jakitea Lurra ez den Unibertsoko beste leku batzuetan bizitzaren existentzia dagoen, baina zientzialariek, hala nola Carl Sagan (1934-1996), uste zuten, probabilistikoki hitz eginez eta ezagutzen dugun bizitzarako beharrezkoak diren baldintzak kontuan hartuta, kosmosa hain da izugarria, ezen beste planetetan ere zibilizazio aurreratuen existentzia beharrezkoa den^[7]. Drake ekuazioa Lurretik kanpo dauden zibilizazio kopuruaren hasierako estimazio bat egiteko saiakera bat da^[8]. Proiektu zientifiko batzuk, SETI proiektuak, estralurtar bizitza adimendunaren bilaketara zuzenduta daude. Bestalde, azkenaldiko supersoken teoriak, beste ondorio batzuen artean, unibertso paralelo infinituen existentzia posiblera dakar, zeinetan ezagutzen dugunaren berdin-berdina duten bizitza duten munduak egongo liratekeen, baita beste unibertso batzuetan ere, gurearekiko aldakuntzak sotiletik guztizkoetara egongo liratekeen aukera sorta ikaragarri baten barruan, nahiz eta mugatua izan.​

Psikologiaren ikuspuntutik, bizitza niak ingurunearekin dituen elkarreraginak estimatzeko sentimendu bat da, eta, sentimendu horren erreakzio gisa, bere homeostasia hobetsi-egoeran mantentzeko borroka.​

Ilya Prigogine Kimikako Nobel Sariaren arabera, bizitza, izan ere, ez-linealaren, denboraren autonomiaren eta egituren aniztasunaren erreinua da, unibertso ez-bizidunean ikusten ez den zerbait. Bizitza, garai geologikoetan, egiturak jaio eta desagertzen diren ezegonkortasuna da.

Ilya Prigoginerentzat, bizitza materian inskribatuta dagoen denbora da, eta, antolaketa biologikoaren jatorria, fenomeno itzulezinak dira. Fenomeno biologiko guztiak itzulezinak dira. Atzeraezintasun hori Unibertso osoarentzat komuna den propietate bat da, denok norabide berean zahartzen gara denbora-gezi bat dagoelako.

Prigoginerentzat, egitura da funtzioa sortzen duena, eta fenomeno itzulezinak dira antolaketa biologikoaren jatorria, hau da, bizitzarena.

Bizitza ez dagokio fenomeno bakar bati. Bizitza planetaren zirkunstantzia onak diren bakoitzean eratzen da. Termodinamikaren printzipioetatik abiatuta, badakigu bizitzaren etorkizuna zalantzazkoa dela, eta ez dakigu noraino irits daitekeen. Biologiaren sistema dinamikoak ezegonkorrak dira; beraz, a priori zehaztea ezinezkoa den etorkizun batera bideratzen dira. Etorkizuna, izan ere, sistema bizidunen konplexutasuna areagotzeko eta eraldaketa prozesu berrietara zabalik dago, sistema biologikoaren konplexutasuna, etengabeko sorkuntzan^[9].

Ikuspegi filosofikotik, kontzeptualizazio modu ezberdinetatik hel daiteke: objektibismoa (Edmund Husserl), arima-gorputz bikoiztasuna (Platon, Descartes, Max Scheler, Ludwig Klages), gogoa eta garuna (Henri Bergson), bizitza eta izatea (Albert Vilanova) eta ezagutzaren eta atzematearen fenomenologia (Nicolai Hartmann)^[10]. Bizitzaren edo existentziaren kontzeptua (heriotza edo ez-existentziatik bereiztezina) eta haren gainditzea, desberdinak izan dira, eta dira gizateriaren historiako leku eta garai ezberdinetan. Bizitzak gizakiontzat duen garrantzia nagusia hizkuntzan eragiten du, eta, beraz, termino hori daukaten erabilera eta esamolde ugari daude^[11].

Erlijio gehienentzat, bizitzak konnotazio espiritual eta transzendentalak ditu.

Biziaren definizioa erronka handia izan da zientzialari eta filosofoentzat, eta definizio ugari proposatu izan dira^[12]. Bizirik eta hilda dagoenaren arteko desberdintasuna ez dago oso argi, hainbat estrukturak, adibidez birusek bi aldeetako hainbat ezaugarri dituzte. Berez bizirik eta hilik dagoena ezin da definitu, ez baitago argi bien arteko desberdintasuna non dagoen. Biologiak eginiko definizioan hauek dira ikusten diren ezaugarriak:

1. izaki bizidunak elikatu egiten dira, bai ingurugiroko gai ez organikoetatik edo beste izaki bizidun batzuetatik;
2. izaki bizidunak hazi eta garatzen dira;
3. izaki bizidunek ingurugiroarekiko harremana dute;
4. izaki bizidunak euren kasa birsortzen dira. Ez dute behar kanpo laguntzarik eta hau garrantzitsua da definiziorako.

Hala ere, definizio honetan kristal mineralak sartzen dira, eta ez birusak. Sua ere sartzen da definizioan. Horregatik beste hainbat definizio proposatu dira Bizirako.

Izaki biziduna jan, metabolizatu, iraitzi, arnasa hartu, mugitu, hazi, birsortu eta kanpo faktoreen aurrean erantzuteko gai dena da.

Definizio honek duen arazoa esklusibitatearena da. Auto batek guztiak egiten ditu baina ez dago bizirik. Hainbat bakterio kimisintetikok ez dute arnasa hartzen eta bizirik daudela inork ez du ukatzen. Hau dela eta geroz eta gutxiago erabiltzen da.

Sistema bizi bat muga definitu bat duen objektua da zeinak kontinuoki inguruarekin substantziak elkartrukatzen dituen alteratu gabe.

Haziak, esporak, bakteria latenteak... ez ditu definitzen eta beraz ez da egokia. Suak ere definizio hau onartzen du.

Izaki bizidun guztiek informazio hereditario birsorgarria dute bere barnean azido nukleikoetan kodifikatua zeintzuek metabolismo zelularra kontrolatzen duten proteina eta entzimen bitartez.

Nahiko zehatza bada ere, ez da baliagarria; ezagutzen dugun kimikaz kanpoko bizia ukatzeaz gain egon litekeen bizia zibernetikoa ezinezkotzat jotzen duelako.

Bizia hautespen naturalaz eboluzionatu ahal duen sistema oro da

Hainbat biologok ukatzen dute birusak sartzen dituelako eta etorkizunean sor daitezkeen birus informatiko polimorfo darwiniarrak barne uzten dituelako, hauek bizirik egongo zirela zalantzagarria den arren.

Sistema biziak lokalizatutako inguruneak dira non ordenaren gehikuntza kontinuo bat gertatzen den kanpo interbentziorik gabe.

Definizio hau hoberena dela sinesten da eta Unibertsoaren konprentsio berriaren arabera sortu da. Termodinamikaren bigarren printzipioa hartzen du, zeinak entropiaren (desordenaren) gehikuntza beti ematen dela postulatzen duen.

Biologian, bizitza auto-antolatutako egitura molekularra dela definitzen da, ingurunearekin energia eta materia trukatzeko gai dena bere burua mantentzeko, berritzeko eta, azkenik, ugaltzeko.

Aurrekoaren ageriko adierazpena bizitzaren forman erakusten da. Adierazpen hori gainerako ekosistematik bereizten da propietate ezaugarri multzo batengatik: komunak eta zenbait sistema materialekiko erlatiboak eta izaki bizidun deitzen zaienak. Izaki biziduna, izan ere, elkartzeak dakarren baliabideak aurrezteko erosotasun erlatiboa dela-eta, integratzeko gai diren sistema ezberdinen konjuntzioan datza. Sistema bereiziek kanpoko sarrera behar dute, eta hondakinak sortzen dituzte. Sistema bateko hondakinek bestea elikatzeko balio dute (birziklatzea). Integrazio horri esker, aukera ematen du organismoak (sistema integratu guztien multzoa) sistema bereizi bakoitzak informazioa desantolatzeko duen joera naturalaren berezko nahastea jasateko. Nahasteak behar bat sortzen du molekula kargatuen, aminoazidoen edo proteina-kateen bidez agertuz. Karga horiek sistemaren berezko propietateak agerian uzten dituzte, eta alboko sistemak elkarreragingo duela beste sistemak lehengai gisa behar duena hondakin gisa emanez. Horrela, materialak eta energia, denboran zehar, modu iraunkorrean lortzen eta prozesatzen dira, eta informazio hori transmititzeko gai den edozein sistemetatik egoki transferitzen dira. Azken emaitzak sistema biziaren barne-entropia minimizatzen du, eta kanpoko sarrera behar du prozesua ez desegiteko.

Nahasketarako joera elkarrekintzarekin lotutako higadura naturalaren ondorioa da. Erremedio gisa organismoak garapenaren eta eboluzioaren bidez erreakzionatzen du, sistema osoari informazioa ematen dioten kargak transferitzeko (lurreko bizitzaren kasuan informazio genetikoan biltzen dena) edo transakzio-kanal baten existentziaren menpe dauden prozesuetan.

Teknologiaren garapen esponentziala dela eta, duela gutxi Raymond Kurzweil zientzialariak The Age of Spiritual Machines liburuan esan du: bere iragarpenaren arabera, XXI. mendean zehar gure burmuina baino sofistikatuagoak diren ordenagailuak sortzea posible izango balitz gai gure egoera neuronala kontziente ostatatzeko, horrela geure buruaren kopia birtual edo erreal eta hilezkorra sorraraziz, adimenaren, kontzientziaren eta bizitzaren kontzeptuak biologia gaindituko lukeela ziurrenik^[13].​

Biziaren jatorria gizakia aspalditik kezkatu duen gaia da, ondorio zientifikoak ez ezik, garrantzi handiko beste ondorio batzuk ere (metafisikoak, esaterako) planteatzen dituelako. Gaia ikuspuntu desberdinetatik gara daiteke, baina, artikulu honetan, ikuspuntu zientifiko huts batekin helduko diogu, biologiaren teoria klasikoak eta zientziaren azken ekarpenak azalduz.

Biziaren jatorriz jarduterakoan, Lur planetaren gainean bizia nola sortu zen aztertzen da, eta baita biziak nola eboluzionatu zuen lehenengo zelulatik ere. Ikerkuntza honek oso ekarpen baliotsuak egin ditu XX. mendearen erdialdetik. Ekarpen horiek, Lurrerako ez ezik, baliagarriak dira gure planetatik kanpo ere: esaterako, antzinako Lur planetan biziaren agerpena eragin zuten faktoreak Unibertsoko beste alderditan emango balira, oso litekeena litzateke bizia —guk ulertzen dugun eran— bertan azaltzea ere.

Zientzialari gehienen ustez, bizia orain dela 3.500-3.000 milioi urte inguru agertu zen Lur planetaren gainean^[14][15]. Orain arteko fosil zaharrenak 3.700 milioi urte dituzten estromatolitoak dira, Groenlandian^[16]. Bizia Lurrean bertan sortu zeneko hipotesia oso onartua bada ere, zientzialari batzuek biziaren jatorria Lurretik kanpo kokatu dute panspermiaren hipotesia defendatuz^[17].

Biziaren jatorriari buruzko ikerkuntzak zientzia asko biltzen ditu bere baitan: Biologia, Kimika, Astronomia, Geologia eta Meteorologia, besteak beste^[18]. Azken urteotan asko aurreratu bada ere, oraindik ez dira argitu biziaren sorreraren atzean dauden faktore guztiak, eta nola eragin zioten elkarri lehenengo zelula sortzeraino.

Izaki bizidunak sailkatzen dituen zientziari, taxonomia deritzo. Gizakia ere izaki bizidunen parte osatzen duenez, bera ere sailka daiteke. Askotan, izaki bizidunek izen zientifikoa izan ohi dute zientifikoki sailkatzeko.

Bizidunak sailkatzeko modu ezagunena hau da: izaki bizidunen bost erreinuak.

• Moneroak: zelulabakarrak eta prokariotoak dira, hau da, ez dute nukleorik eta material genetikoa zitoplasman sakabanaturik dago. Autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke. Zelulabakarrak direnez, ez dute ehunik. Bakterioak eta arkeoak erreinu honetakoak dira (prokariotoak baitira)
• Protistoak: protistoak zelulabakarrak edo zelulanitzak dira, eta eukariotoak dira, hau da, nukleo zelularra dute eta nukleo horretan dago pilatuta material genetikoa. Autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke. Ez dute ehunik. Protozooak (lehen animalien erreinuan sailkatuak) eta algak erreinu honetakoak dira.
• Onddoak: onddoak zelulabakarrak edo zelulanitzak dira, eta eukariotoak dira. Denak dira heterotrofoak eta ez dute ehunik. Deskonposizioan dauden materialez ere elika daitezke. Perretxikoak eta legamiak esaterako, onddoak dira. Ez dute mugitzeko gaitasunik.
• Landareak: zelulanitzak dira eta eukariotoak, eta animalien antzeko konposizio kimikoa dute. Autotrofoak dira, eta berdeak fotosintesia egiten dutelako. Horregatik dira garrantzitsuak atmosferako oxigeno kopurua mantentzeko. Ehunak dituzte eta ez dute mugitzeko gaitasunik. Goroldioak, belarra, landare loredunak eta zuhaitzak dira landareak.
• Animaliak: zelulanitzak, eukariotoak eta heterotrofoak dira. Ehunak dituzte eta mugitzeko gaitasuna. Gizakia, (gure espeziea) erreinu honetakoa da, eta baita gainontzeko ornodun eta ornogabeak ere.

Bost erreinutako kategoria taxonomikoa gero eta gutxiago erabiltzen da gaur egun biologoen artean. Bere ordez, domeinuaren kategoria nagusitu da. Horrela, bizidun guztiak hiru domeinutan sailkatzen dira egun: Arkeobakterioak, Bakterioak (Eubakterioak ere deituak) eta Eukariotoak. Lehenengo biek Prokariota eremua osatzen dute.

Antolamendu ahalmena da biziaren ezaugarri harrigarrienetako bat. Zelula da oinarrizko mailako antolamendua, baina beste mailak ere badira, mota bereko banakoen arteko harremanetan, edo mota desberdineko banakoen artekoetan, erreinu berekoak nahiz erreinu desberdinekoak izan, gertatzen den bezalaxe. Laburtzeko, esango dugu badela hierarkia bat, gero eta konplexuagoa, molekulen mailatik antolamendu ekologikoraino doana.

Zelula mailan, oso molekula desberdinak elkartzen dira, eta organulu oso konplexuak eta espezializatuak eratzen dituzte. Organulu dira zelula gunea, mitokondria bat edo Golgiren aparatua. Zeluletan daude, eta horietxek dira izaki bizi ororen egitura eta funtzio banako funtsezkoenak (beste atal batean aztertzen dira xehe). Izaki bizi asko zelulabakarrak dira; zelula bakar batek osatzen dituela esan nahi du horrek; Monera erreinuko motak dira zelulabakarren adibide argiak (bakterioak), zelula prokarioto direnak (ez dute ez gunerik, ez bestelako organulu nabarmenik), eta baita protisto asko ere, zelula eukariotoak (badute zelula gunerik, eta badituzte halaber prokariotoetan falta diren organuluak ere).

Hurrengo antolamendu maila elkarren berdin-berdinak diren baina batere espezializaziorik ez duten taldeez eraturiko izaki biziena da; maila hori dute bai bakterioek, bai protozooek. Hurrengo mailan, izaki bizia eratzen duten zelulek badute espezializaziorik, eta, era horretan, bada zelula desberdintzerik ere, hau da, zelula mota desberdinak ditu izaki batek. Izaki zelulanitz gehienetan, zelulak elkartu egiten dira, eta ehunak osatzen dituzte; ehunen adibide dira gihar ehuna, nerbio ehuna, odola, gantz ehuna, hezur ehuna, kartilago ehuna, etab. animalietan, eta, landareetan, xilema, floema, epidermisa, edo azala. Organoak funtzio egiturak dira, ehun desberdinen elkartzez osatuak. Bihotza, adibidez, gihar ehuna, gantz ehuna, nerbio ehuna etab. dituen organo bat da. Ornodun baten kasuan, giltzurruna, urdaila, hestea, entzefaloa, gibela, barea, etab. dira organoak; landareen organo dira berriz sustraia, zurtoina eta hostoak adibidez.

Organoak aparatu edo sistemetan elkartzen dira, izaki biziaren jardunak beharrezko dituen biologia funtzioak bideratzeko. Digestio-aparatua, adibidez, hainbat organoz dago osatua; horietako batzuk aipatu ditu gorago, hala urdaila, hestea edo pankrea; forma eta osaera desberdina dute, denek elkarrekin norabide edo prozesu berean lan egiten duten arren. Gernu aparatua giltzurrunek, ureterrak, gernu maskuriak, uretrak eta abarrek osatzen dute. Organo horietako bakoitzak eginkizun jakin bat izaten du, aparatuak behar bezala jardun dezan. Izaki biziaren aparatuek, koordinaturik jardunez, haren bizitza bideratzen dute. Sistemak elkarren oso antzeko organoez daude osatuak, eta horiek ere batera lan egiten dute, denek eginkizun jakin bat dutela. Horren adibide dira nerbio eta gihar sistemak.

Bai organismo zelulabakarrek, bai zelulanitzek, elkarri eragiten diote, biologia antolamendu gero eta konplexuagoak osatuz; ekologiaren aztergai dira goi mailako antolamendu horiek. Populazioa geografia eremu berean bizi diren mota bereko animalien multzoa da; Gipuzkoako ibai batean diren amuarrainek populazio bat osatzen dute, baina Galiziako ibai batekoak beste populazio batekoak dira, nahiz eta mota berekoak izan.

Izaki biziak ingurugiro jakin batean bizi izaten dira, eta horixe dute habitata; aurreko adibidean, ur garbia, hotza, oxigenoz aberatsa zen amuarrainaren habitata; ez ordea ur termal sulfurodunen iturburu bat; hor, amuarrainak ez, baina bakterio batzuk bizi dira. Izaki bizien populazioak, animaliak, landareak, onddoak, bakterioak etab., eremu jakin batean bizi direnak eta elkarri eragiten diotenak, komunitatea dira; kontuan hartzen baditugu komunitateko izaki bizi guztiak, bizi diren ingurune abiotikoarekin batera, ekosistema definituko dugu. Ekosistemak, beregain izateko, organismo mota desberdinak izan behar ditu: ekoizleak edo autotrofoak, kontsumitzaileak eta desintegratzaileak edo deskonposatzaileak; organismo ekoizleak gauza dira, energia iturri desberdinak erabiliz, gai inorganikoetatik elikagaiak sortzeko. Kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak heterotrofoak dira, alegia, autotrofoen beharra dute elikadura eskuratzeko. Deskonposatzaileen eginkizuna (bakterio eta onddoena) funtsezkoa da, hondakin organikoak endekatzen baitituzte, eta organismo hilak deskonposatzen; hala, horien osagaiak aske geratzen dira, eta, hortaz, erabil daitezke berriz ere. Ekosistemen adibide izan daitezke ibaia, basoa, belardia edo aintzira; gure planeta da, bertan bizi diren izaki bizi guztiekin, denetan handiena; biosfera deitzen da.

Bizi estralurtarra Lurra planetatik kanpo sortutako bizia da. Hipotesi hutsa baino ez da, zientzialariek ez baitute horren zantzurik aurkitu. Baldin eta bizi estralurtarra badago, zientzialariek uste dute unibertsoko hainbat tokitan sortu zela, elkarren eraginik gabe. Panspermia teoriak, berriz, dio toki batean sortu omen zela eta hortik beste planeta bizigarri batzuetara hedatu. Dena den, bi teoria horiek ez dute elkar baztertzen. Bizi estralurtarraren ikerketa eta teorizazioa astrobiologiari exobiologia edo xenobiologia esaten zaio.

Heriotza, bizi-prozesu edo funtzioen amaiera erabatekoa da, organismo edo zelula batean^[20][21]. Zergatien artean zahartzaroa, malnutrizioa, gaixotasunak, traumatismo larriak, indarkeria eta suizidioa daude. Lehenengo hirurak berezko heriotza moduan sailkatzen ditugu, azken hirurak ez bezala. Hil ondoren, organismoa ziklo biogeokimikoan sartzen da berriz. Sarraskijale edo harrapari batek kontsumitu dezake eta hondar organikoak detritiboroek jan, ingurunera itzuliz kate trofikoan berrerabiltzeko.

• Schrödinger, Erwin. (2012). What is Life?. Cambridge University Press ISBN 9781107604667..
• Seifert, Josef. (1997). What is Life?: The Originality, Irreducibility, and Value of Life. Rodopi ISBN 9789042003811..
• Margulis, Lynn; Sagan, Dorion. (2009). ¿Qué es la vida?. Tusquets Editores S.A. Barcelona ISBN 978-84-7223-799-5..

• Bizi artifiziala
• Bizi estralurtarra
• Biziaren jatorria