Bachizaana

bachizaana

bachinim' pubu

Yaɣ sheli	pro-form
Pahi la	bachinamda
Facet of	bachinamda
Lahabaya dundɔŋ din mali dihitabili
Represents	replacing entity

E-Class

Bachizaanili nyɛla bachi shɛli din zaani bachinamdili bee bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu zaani. Ti malila bachizaana n-yihiri ti maŋa bachinamdili bolibu nyɛnyɔnigu ni. Dagbani, bachizaanili ni  tooi doni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni. Dagbani, bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee mini  niŋsimdeera dooshee bi ŋmani taba. Bachikpani mini sulinsi n-naɣi ŋmani taba amaa ka di tuma naɣi woli taba. Bachizaanikpaŋsira maa n-naɣi be di ko. Ŋa bi ŋmani dimbala maa. Ti yi lahi lihi bachizaana ŋan dooni bachikpani mini dooshɛhi maa, shɛŋa ŋmanila taba. Vaawuli shɛŋa ŋan nyɛ bachizaana maa n-ŋmani taba maa. Adaka shɛli din do gbunni ŋɔ kahigi Dagbani bachizaana ni ŋa ni dooni shɛli yɛltɔɣa sɔŋ ti. Din kpalim nyɛla ti zaŋ lala bachizaana n-tum tuma n-nya di paliya ti yɛltɔɣa ni.

Fig. 1: Bachizaana balibu

Ti yi lihi zuɣusaa adaka maa ni, ti ni nya ka tuuli nira maa nyɛla ŋun yɛri maa. Nira kam ŋun diri alizama bee n-yɛri so yɛltɔɣa ka ti booni tuuli nira maa. ŋun yɛri maa ni yɛri tiri so maa n-nyɛ ŋun pahiri ayi. Bɛ ni yɛri so yɛltɔɣa maa n-nyɛ ŋun pahiri ata. Ŋun pahiri ata maa tɔmmi piri buyi zuɣu; binniɛŋ mini din pa binniɛŋ. Piribu buta maa zaa mali zaɣ’ gansi mini zaɣ' bɔbigu kamani adaka maa ni wuhi shɛm.

Bachizaanili din dooni bachikpani dooshee

Zuliya  kam malila  bachizaana  ŋan dooni bachikpani dooshee.  Dagbani  gba malila

bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee. Lala bachizaana ŋɔ maa bela ŋa ko ka che ŋambala maa.  Lala bachizaana ŋɔ ku  lahi dɔni  yɛltɔɣili ni luɣ’ shɛli polo m-pahila bachikpani dooshee. Ti lihimi shɛhiranima ŋɔ.

Ti ni nya shɛm zuɣusaa ŋɔ wuhiya ni bachizaana shɛŋa ŋan do bachikpani dooshee maa nyɛla bachikpani  dooshee bachizaana.  Ti  yi  taɣi  ŋa dooshee, yɛltɔɣa maa ni gbiligi kamani ti ni yɛn nya shɛm tiŋli ŋɔ.

[1.2]  *Adam ti n.

*Bia maa nya bɛ

Bachizaanili din tumdi niŋsimdeera tuma

Bachizaana ŋɔ doonila niŋsimdeera dooshee. Lala maa chɛmi ka ŋa biɛhigu be ŋa ko ka

che ŋambala maa. Bachizaana ŋɔ zaa nyɛla bachizaana ŋan tumdi niŋsimdeera tuma.

[1.3] Abu nya ma.                  Amina nya  ti.

Kofi tu a mi.                Bia maa tun ya mi.

M ba ŋme o.                Amina bu ba

Sulinsi bachizaana

Bachizaana shɛŋa beni n-wuhiri sulinsi. Lala bachizaana maa doonimi miri bachinamda

n-wuhiri  sulinsi. Lala bachizaana  maa ŋmanila  bachikpani dooshee bachizaana maa. Lihimi shɛhira ŋɔ.

[1.4] M ba                   ti bua a paɣa  yi puu

o tuma             bɛ yiŋa

Bachizaanikpaŋsira

Bachizaana ŋɔ bela ŋa ko ka che din kpalim maa. Ŋa biɛhigu gba bela ŋa ko. Di yɛltɔɣa

ni benibu jɛndila kpaŋsibu. Din bi kpaŋsiri maa yi ku tooi dɔni shɛli, di saha ka ti zaŋdi din kpaŋsiri maa na ka di ti tum kpaŋsibu tuma yɛltɔɣa maa ni. Shɛli ni din kpaŋsiri maa ni tooi labisi bɔhigu. Amaa din bi kpaŋsiri maa din ku tooi niŋ lala. Di tooi dooni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee gba.

[1.5]     Mani m-bu o.              Tinima n-daa kpuɣi li.

Lala bachizaanili maa yi yina yɛltɔɣili ni, bachiniŋdili maa gba nyarila kpaŋsibu. Lala ka shɛhira [6.17] maa wuhi. Lala bachizaanili maa ko ni tooi labisi bɔhigu kamani shɛhira din do tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm.

[1.6]     a.  Ŋuni n-lee bu bia maa?

b.  Mani!

Maŋa Bachizaana

Maŋa bachizaana namdimi ni bachinamdili din bi kpaŋsira ni maŋa. Lala bachi dibaayi maa mi bi laɣindi taba n-namdi maŋa bachizaana. Maŋa bachizaanili mini bachikpani maa yɛrila bin’ yini yɛla. Olawsky (1999:24) wuhiya ni nira yi nam bachizaanili ŋɔ, ti zaŋdila bachizaanili din bi kpaŋsira maa m-pahi maŋa ka gbunni naan yi yi polo. O ti shɛhira ŋɔ.

[1.7]     Maŋa shɛhira

a.         O ŋmaagi o maŋa sua

b.         Adam yɔɣi o maŋa kom.

Lala bachizaanili maa zaanila bachiniŋdili nyaaŋa kamani ti nya shɛm zuɣusaa maa. Lala bachizaana maa gbunni m-booi maa.

Toli bachizaana

Toli bachizaana ŋmanila maŋa bachizaa. Bachizaana ŋan bi kpaŋsiri maa mini toli n-

chana. Di ku tooi woligi taba bee ka di niŋ ka bachi shɛli kpe shɛbisi di folinsi ni. Olawsky (1999) mini Yahaya (1979) ni Bawa (1980, 1988) zaa so bi yɛli shɛli zaŋ kpa lala bachizaana ŋɔ polo. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.

[1.8]     Toli shɛhira

a.         O ʒi o toli.

b.         O su cheche maa kom o toli.

Luɣ’ shɛli polo, di ni tooi chaŋ ti ŋmani maŋa bachizaana maa amaa di tu ka ti kahigi taba ni di pa yim. Di gbunni chaŋmi ti yɛri kɔŋko yɛltɔɣa. Di yi niŋ ka lala nira bi nya sɔŋsim so sani ka tum tuuni din di bɔri sɔŋsim, di saha o ni tooi yɛli lala.

Shɛli ni ka bachizaana dibaayi ŋɔ zaa nyɛla ti ni yɛn labi boli shɛŋa kamani ti ni yɛn nya shɛm shɛhira din do gbunni ŋɔ ni.

[1.9]     maŋa mini toli labiboli

a.         O maŋmaŋa n-da li.

b.         Adam, nyini maŋmaŋa n-tum tuma maa?

c.         Nyini, m-me yili maa a tolitoli?

Ti yi lihi [6.21] ti lahi nya ka bachizaanikpaŋsirili mini maŋa ni tooi doli, amaa lala bachizaanili maa mini toli ku doli. Di yi niŋ lala, ti ni nya ka yɛligu maa gbuligi. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ.

[1.10]  *Nyini tolitoli ni tooi daai duu maa luhi?

*Ŋun tolitoli n-kana?

*Ban toli kɔbu m-bala.

Bachizaanitirita

Bachizaana ŋɔ tiritimi n-wuhiri luɣ’ shɛŋa, niriba ni binyahiri. Di zaɣ’ yini kam ni tooi

zani di gama zuɣu bee ka di pahi yɛltɔɣili ni bachinima zuɣu. Di doonila bachikpani dooshee bee niŋsimdeera dooshee. Ti yi ti bɔri ni ti vooi yɛltɔɣili gurim, di kanila tooni na di nyaaŋa ka ka paaya. Di yi niŋ lala, bachinamdili maa bi lahi yirina yɛltɔɣa maa ni. Shɛhira,

Fig 2: Bachizaana ŋan tirita

[1.11]   Ŋɔ ka m bɔra.`

  Dini ka a da?

M bɔrila dimbɔŋɔ.

Di yi ti doli bachinamda, di bi tumdi bachizaana tuma yaha kamani tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm maa.

[1.12]  Bia ŋɔ bi yɛri wumda.

Dɔɣim baachizaana

Di nyɛla bachizaanili din kpini bachinamdili shɛli zuɣu di ni paani yɛltɔɣili ni maa. Di yi niŋ ka ti mali yɛltɔɣiŋmaa ka yɛltɔɣiŋma’ shɛli kpe n-shɛbi lala yɛltɔɣiŋmaa maa ni m-buɣisiri bachinamdili shɛli di ni, yɛltɔɣiŋma’ shɛli din buɣisiri maa yɛn pilimi ni dɔɣim bachizaanili. Bachizaana ŋɔ dibaayi ka ti mali Dagbani, din zaani tiri ninsalinima mini din pa ninsalnima. Shɛhira n-do tiŋli ŋɔ.

Fig.3: Dɔɣim bachizaana

[1.13]  Bia ŋun kani ŋɔ na nyɛla n ŋahiŋga.

Niriba ban ʒɛya ŋɔ ha boli bɛ taba yoli.

Bɔhigu Bachizaana

Ti malila bachizaana ŋɔ bɔhiri bɔhisi. Ŋan m-be yɛltɔɣa ni saha shɛŋa ka ti baŋdi ni

bɔhigu  m-bala. Di zaanila yɛltɔɣili maa ni bachinamdili  zaani. Di ni tooi lahi kana yɛltɔɣili tooni di yi niŋ ka bachizaani vooi kana yɛltɔɣili tooni. Ti malila lala bachizaana maa m-bɔhiri bɔhisi. Ŋa shɛhira m-be adaka ŋɔ ni maa.

Fig.4: Bɔhisi bachizaana

[1.14]  Ya ka a sa chaŋ?

Dini ka a bɔra?

Wula ka o bi kana?

Bachizaaniyari

Di nyɛla bachizaana ŋan yɛri ninsalnima, luɣ’ shɛŋa bee binyara zaani amaa ka bi jɛndi

wuhiri di yɛri shɛli bee shɛŋa. Lala bachizaana maa nyɛla ŋan mali zaɣ’ bɔbigu Dagbani ka ŋa biɛhigu ŋmani bachinamda biɛhigu. Di pula buyi zuɣu: ninsalnima mini binnɛma ni din pa binnɛma. Lala bachizaana maa shɛhira m-be adaka din do tiŋli ŋɔ ni maa.

Fig.5: Bachizaaniyari

Di yi niŋ ka di do bachikpani dooshee di kɔŋko, di nyɛla bachizaanili kamani shɛhira ŋan do gbunni ni ŋɔ ni wuhi shɛm maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.

[1.15]  So kana.

Timi ma shɛli.

Bachizaana yɛltɔɣa ni yibu na

Ti pun yɛli ni bachizaana zaanila bachinamda zaani. ŋa zaani ninsalinima mini binkɔbiri

ni ŋan pa binnɛma zaa zaani. Ninsalinima mini binnɛma zaa mali ŋa bachizaana ka lala

bachizaana maa zaani ŋa zaani yɛltɔɣa ni. Lihimi shɛhira ŋɔ.

[1.16]   Bua kpe o duu.            O kpe duu

Tia maa sa luya.          Di sa luya.

[o] zanila bua zaani ka [di] mi zani tia zaani yɛltɔɣa maa ni. Ti yi lihi bachizaana maa, ti nya ka ŋa pirila bushɛm zuɣu ka yɛltɔɣa ni, ka ti piiri ŋa zaɣ’ yiniyini ka ŋa yirina. Luɣ’ shɛli di ni yɛn dɔni maa n-yɛn wuhi ti ni yɛn zaŋ shɛli ka di dɔni ni ka yɛltɔɣa maa bi gbuligi. Bachikpani dooshee bachizaana bela ŋa ko ka niŋsimdeera dooshee bachizaana. Lihimi shɛhira ŋɔ.

[1.17]  Bɛ da loori.

Bia maa ti ma loori.

Yɛltɔɣa maa ni bɛ nyɛla bachizaanili din dooni bachikpani dooshee. Ka ma mi nyɛ bachizaanili din gba dooni niŋsimdeera dooshee. Di yi niŋ ka ŋa zaɣ’ yini kam yɛn taɣi dooshee,  di  yɛn taɣila nahiŋgbana. Yaɣili ŋɔ  ti  nia  nyɛla  ti  lihi yɛltɔɣa  ni  n-nya bachizaana maa ni yirina shɛm ka sokam nya ka baŋ ni di yibu na bi doli zuliya shɛli bee di dola? Lala zuɣu, ti bolila adaka maa yaɣ’ shɛŋa A mini B. Di yi niŋ ka bachizaanili zaɣ’ yini ko yɛn yina yɛltɔɣili ni, muɣisigu kani.

Di yi nyɛla bachizaana ayi n-yɛn dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni

bee bachinamdili  yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, zaligu ka di doli. Tuuli bachizaanili maa yirila bachikpani ni na ka din bahindi nyaaŋa maa mi yiri niŋdeeri ni na. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.

[1:18]  a.  M mini o n-chaŋ daa maa.

b. Ti mini ba ku di saɣim maa.

Ti yi lihi tuuli shɛhira ŋɔ, ti mi ka m nyɛla bachizaanili din dooni bachikani dooshee ka o gba nyɛla bachizaanili din ni tooi dɔni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee. Lala zuɣu, di to pam ni ti baŋ o maa ni yi shɛli polo na. Lala zuɣu ka ti pahi shɛhira din pahiri ayi maa ni di kahigi wuhi ti bachizaani din doli mini maa ni yiri shɛli na. Din kahigi viɛnyɛla ka neei ti nina zaŋ kpa bachizaani yi ti doli mini ni yiri shɛli na Dagbani.

Di yi lahi niŋ ka bachizaanili yɛn paai dibaata ka bachigbunda yɛn be ŋa sunsuuni, wula ka ŋa yɛn be. Lihimi shɛhira ŋɔ.

[1:19]  M mini ba ni ŋuna n-yɛn kpe loori maa.

Ti ka nya ka bachizaanili din pahiri ata yirila bachizaanikpaŋsira la ni na kamani shɛhira maa ni wuhi shɛm. Bachizaana maa ni tooi taɣi dooshɛhi amaa pɛbu maa ni nyɛ shɛm din kuli ku taɣi. Di ni lahi tu ni baŋ shɛm nyɛla, di yi niŋ ka bachizaanili beni ti ŋun yɛri maa bee ka o pahi shɛba zuɣu ka di yɛn zaŋ di bachizaanili, lala bachizaana maa n-daŋdina kamani [7:18] ni wuhi shɛm maa.

Di yi niŋ ka bachizaani yɛn pahi dibaata maa zuɣu. Dagbani lahi mali bɛ ni laɣindi ŋa

shɛm.

[1:20]   M mini ba ni ŋuna nti pahi o zuɣu ni chaŋ.

M mini o ni ban anti pahi bɛ mini o ni chaŋ.

Antisidɛnti

Antisidɛnti ni tooi nyɛ bachinamdili, bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu bee bachizaani’ shɛli

bachizaanili ni zani ti. Dimbɔŋɔ niŋdimi di yi niŋ ka di daŋ boli so bee binshɛli yuli, ti lahi labiri booni lala bini maa yuli yaha, bachizaanili ka ti kpalim mali zaani di yuli maa zaani. Bachizaanili maa ni za yu’ shɛli zaani maa ka bɛ booni antisidɛnti maa. Baŋmi ni yuli maa nyɛla yupaŋdili.

[1:21]   a.         Abu labi o namda.

b.         Adam yi ka yiŋa, o ni be puu polo.

d.         Tuuni kam malila di tumbu saha.

Antisidɛnti mini di bachizaanili

Bachizaanili yi mali antisidɛnti, lala bachizaanili maa doli li mi. Dimbɔŋɔ wuhiya ni

antisidɛnti m-be tooni ka bachizaanili maa doli. Di ku tooi niŋ ka bachizaanili be tooni ka

antisidɛnti doli. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.

[1:22]   a.         *O yi ka puu polo, Adam ni be yiŋa.

b.         A yi nya Adam, nyin bumi o.

Ti yi lihi [1:22a] ti nya ka di gbiligi, dama bachizaanili maa n-daŋna pɔi ka naan yi ti antisidɛnti maa. Lala che ka di bi doli soli. Din pahi ayi maa din luhiya dama di dolila soli kamani Dagbamba ni yɛri li shɛm. Ti nya ka nyin antisidɛnti nyɛ A ka o antisidɛnti mi nyɛ Adam.

Bachizaana ŋan buɣisira

Bachizaana mali tuma pam kamani ti ni pun nya ŋa shɛm maa. Di simdi ka ti lahi nya ka baŋ ni bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan buɣisira. Bachizaana shɛŋa ŋan buɣisiri maa biɛhigu ka ŋa ko ka che ti ni pun mali shɛŋa maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ.

[1.23]  o buku

bɛ liɣiri

Lala bachizaana biɛhigu ŋmanila bachikpani dooshee bachizaana la. Ti mi ku tooi yɛli ni bachikpani dooshee bachizaana maa m-bala.

Bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan zaani bachinamda zaani yɛltɔɣa ni.^[1]

Shɛhiranima

o, m, bɛ, ba, ti, ŋuna, ni ŋan pahi.^[1]

Bachizaani Tiritili: Di tiritimi wuhiri bachinamdili yɛltɔɣili puuni bee yɛltɔɣa yɛlibu ni. Shɛhiranima Kamani ŋɔ, ŋɔloŋɔ, dimboŋɔ, dimbala.

Shɛhiranima n do gbunni ŋɔ.

• Piɛɣu ŋɔ maa nyaŋ piɛ' yoli pam.
• Bambɔŋɔ n-sa kpuɣi li.
• Dimbɔŋɔ maa bi viɛla.
• Dimbala maa bi naai.

Bachi shɛŋa ŋan gbunna ni boobooi maa nyɛla bachizaanitirita.

2. Bɔhigu Bachizaanili: Di nyɛla bachi shɛli din be yɛltɔɣili puuni n wuhiri ni yɛltɔɣili maa nyɛla bɔhigu. Shɛhiranima kamani, bɔ, wula, ya, ŋuni, dini.

• Bɔ ka a sɔɣira?
• Wula ka a yuuni ma?
• Ya ka a sa gbe?
• Ŋuni ka a lee yari maa?
• Dini ka a bɔra?