Afon Menai

Afon Menai

Math	culfor
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.1806°N 4.2333°W
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Sianel dŵr hallt neu gulfor yng ngogledd-orllewin Cymru rhwng Ynys Môn ac Arfon (Gwynedd) ar y tir mawr yw Afon Menai. Ei hyd yw tua 14 milltir. Mae lled y Fenai yn amrywio o lai na chwarter milltir ger Porthaethwy, lle mae Pont Y Borth yn ei chroesi, a ger Llanfairpwll lle mae Pont Britannia yn ei chroesi, i tua 3 milltir a hanner yn ei phen gorllewinol. Yn y gorllewin ceir nifer o lagwnau bychain, Y Foryd ar y tir mawr a Thraeth Melynog ar dir Môn. I'r gogledd-ddwyrain o'r pontydd mae'r Fenai yn ymledu dros Draeth Lafan rhwng Penmon ac Ynys Seiriol yn y gogledd a Phenmaenmawr yn y de ac yn mynd yn rhan o Fae Conwy. Mae'r llanw yn rhedeg yn gyflym trwyddi weithiau ac yn gallu bod yn beryglus, yn arbennig yng nghyffiniau trobwll Pwll Ceris.

Ceir sawl tref a phentref ar ei glannau. Ar lannau Gwynedd ceir Caernarfon, Y Felinheli a Llanfairfechan, ac ar yr ynys ceir Porthaethwy a Biwmares.

Mae’r afon yn mynd i ddwy lle sef Pont Grog y Borth sydd yn cario’r A5, a Robert Stephenson 1850 Pont Britannia. Roedd Pont Britannia yn cario rheilffordd oedd yn symud bocsys mawr allan o heuan ond ar ôl tan fawr wnaeth dinistrio’r lle yn 1970 doedd yna bron iawn dim byd ar ôl yno. Ond cafodd i ail adeiladu a rŵan hefo rheilffordd a ffordd traffig sef y A55. Rhwng y ddwy pont mae yna ynys fach yno Ynys Gored Goch, hefo tai bach wedi cael ei adeiladu arno, a thrap pysgod sydd ddim yn cael ei defnyddio dim mwy.

Mae’r enw Menai yn dod o ‘Men-aw’ neu ‘Main-wy’, sydd yn meddwl ‘dŵr cul’. Yng nghwrs hanes Cymru gwelid sawl brwydr ar y Fenai neu ar ei glannau, o gyfnod y Rhufeiniaid pan wynebwyd lleng Suetonius Paulinus gan derwyddon a gwragedd Môn i Oes y Tywysogion. Un o fwriadau'r Saeson wrth godi castell Biwmares a chastell Caernarfon oedd gwarchod y fynedfa i'r Fenai o'r ddau ben.

Yn y 11g daeth dwy ffrind gyda'i gilydd i dwyn o Gymru ond wrth iddyn nhw wneud hynny dechreuodd y ddwy ffraeo a chawsant nhw frwydr yn Afon Menai. Ei enwau oedd Echmarcach mac Ragnaill ac Guttorm Gunnhildsson. Curodd Guttorm wrth weddïo i'r Sant Olaf ac roedd Echmarcach wedi cael ei lladd.

Yn y 12g roedd yna frwydr arall yn afon Menai gan yr Iarll Magnus Erlendson (a fyddai yn cael ei ganoneiddio fel Sant Magnus yn ddiweddarach). Roedd yn adnabyddus am ei grefyddoldeb a thirionder. Gwrthododd ymladd yn y frwydr yn Ynys Môn, ac arhosodd yn ei chwch. Mae’r digwyddiad hwn wedi'i darlunio yn y nofel Magnus gan George Mackay Brown a'r opera The Martyrdrom of Saint Magnus gan Peter Maxwell Davies.

Roedd yna ddigwyddiad gyda awyren. Roedd yn stormus iawn ac er roedd y ddynes eisiau trio pasio trwyddo, roedd yr awyrennwr yn gwybod bysant nhw ddim yn gwneud o drwy'r storm. Oherwydd y storm mi wnaethom gael ddamwain i mewn i bont, ond mi wnaeth neb byw. Os rydach yn mynd yno rŵan ac yn edrych yn agos ar y bont a'r tai o amgylch rydach yn gallu gweld hoelion o’r digwyddiad.

Mae’r afon rydem yn weld heddiw yn ganlyniad o achosiad erydiad rhewlifol o’r creigwely ymlaen llinell gwan roedd mewn cysylltiad gyda nam yn y system yn Afon Menai. Trwy'r gyfres o gynfas o rew ac oherwydd hynny symudodd o'r gogledd-ddwyrain ar draws Ynys Môn a llefydd cyfagos Arfon ac yn ysgwrfa'r graig ar y gwaelod, a gronyn hefyd yn teithio'r un ffordd. Y canlyniad oedd cyfres o greigwely llinol tyno trwy’r frodir. Roedd y rhan dwfn wedi cael ei orlifo gan y môr ar y diwedd o’r oes rhew pan gorffennodd.

Am fod y llanw mor anghyffredin a'i dyfroedd mor gysgodedig, mae gan y Fenai ecoleg amrywiol ac unigryw. Mae gan Afon Menai dros 1000 o rywogaethau gwahanol yna ac mae llawer yn cael eu darganfod hyd heddiw^[1]. Ceir nifer o ysbynau môr yno. Sefydlwyd Ysgol Gwyddorau'r Môr Prifysgol Cymru, Bangor yn rhannol er mwyn ei hastudio. Gobeithir troi'r rhan fwyaf o'r Fenai yn Warchodfa Morwrol yn y dyfodol agos. Mae llawer o'r tir ar lannau Menai ar ochr Ynys Môn, rhwng Ynys Llanddwyn a Phorthaethwy, eisoes yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol.

Mae’r effaith rydach yn weld mae’r llanw yn cael yn gallu fod yn ddryslyd weithiau. Wrth i godiad llanw dynesu o’r de-orllewin, sydd yn achosi’r dŵr i ddilyn a mynd gogledd-ddwyrain ac wrth i hynny digwydd mae’n achosi’r lefelau’r dŵr i godi. Hefyd mae’r llanw yn llifo o amgylch Ynys Môn hyd nes, ar ôl ychydig o amser, mae’n dechrau llifo i'r afon a mynd i'r cyfeiriad de-orllewin o Biwmares. Erbyn yr amser mae hwn yn digwydd mae’r llanw o ddiwedd Caernarfon yn gwanhau ac mae’r llanw yn cario mlaen i godi mewn taldra ond mae’r ffordd mae’r llanw’n mynd yn newid.

• 
  Cymylau dros Eryri a mynyddoedd ardal Penmaenmawr
• 
  Eglwys Dysilio, ger Pont y Borth
• 
  Ynys y Moch - hanner ffordd rhwng Môn ac Arfon

Mae'n bosib mai tarddiad y gair Menai ydyw 'Men', sef 'mynd'.^[2]

• Abermenai
• Pier y Garth (Pier Bangor)
• Pont Britannia
• Pont Y Borth
• Pwll Ceris
• Traeth Lafan
• Ynys Dysilio
• Ynys Gored Goch
• Ynys Llanddwyn
• Ynys Seiriol
• Ynys Welltog
• Rhyfeddodau Afon Menai, 1999 gan Roger Thomas (Golygydd)

• Camera gwefan traffig Pont y Borth
• Camera gwefan traffig Pont Britannia