Мүнгэн (металл)

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Мүнгэн
монгол кирилл.	Мөнгө
хальмаг кирилл.	Мөңгн

Мүнгэн (лата: Argentum үгэһээ 'Ag' гэжэ тэмдэглэгдэдэг) — гилагар сагаан үнэтэ металл юм. Атомай дугаар 47. Байгаалиин мүнгэн алтан болон бусад металлуудай шудхамал буюу минераллуудта (жэшээнь аргентит ба хлораргирит) оршодог.

Хүн түрэлхитэн эртын үеһээ мүнгые хэрэглэнэ. Мүнгэн гоёл шэмэглэлдэ, амһарта, аяга шанага, худалдаанай хубида мянга мянган жэлэй турша ашаглажа, мүнгэн олон системуудай хубида һуури бологон байна. Мүнгэнэй үнэтэ металлай шанарууд уртань зүбхэн алтанай хоёрдахи абажа үзэһэн юм. Ассири болон Вавилонда мүнгэн гэжэ арюун нангин металл мүн һарын бэлиг тэмдэг боложо байһан юм. Дундада зуунай үедэ, мүнгэн, алхимикууд хороондо олондо алдаршаһан байба. Дэлхэйн II дайнай үедэ зэдэй, сагаан туулганай богони ниилүүлэлтэ ушарһаа олон үйлэдбэрилэлэй хэрэглээндэ мүнгые һолихо хүргэһэн. АНУ-ай засаглал Уэст Поинтда байһан өөрын ехэ нөөсэһээ үйлэдбэрилэлэй хэрэглэгшэдта мүнгые гаража зээлһэн.^[1]

Энэ зөөлэн, ялагар сагаан, дабтагдасатай металл металлуудай дунда хамагай ехэ сахилгаанай дамжуулха шадбартай (20 °C температурада 1,59·10−8 Ом·м хубита сахилгаанай эсэргүүсэлтэй) болон хамагай ехэ дулаан дамжуулха шадбартай (300 K температурада 429 Вт/(м·К)). Нэбтэ гэрэлдэ нимгэн мүнгэнэй ялтас нил ягаан үнгэтэй байна. Нилээд хайласагүй металл, 962 ° C хайлаха температуратай.

Мүнгэн гэдэг үнэтэ металл, тиихэдэнь нилээд набтар нүлөөлэлсэлгын шадабаритай, дабһанай ба уһа холиһон хүхэрэй хүшэлнуудта хайланагүй. Гэбэшье мүнгэн эһэлэй оршондо (азотой, халуун сугларуулагдаһан хүхэрэй хүшэлдэ, мүн сүлөөтэ хүшэлтүрэгшэтэй дабһанай хүшэлдэ) хайладаг:

${\displaystyle {\mathsf {Ag+2HNO_{3(conc)}=AgNO_{3}+NO_{2}{\uparrow }+H_{2}O}}}$

Түмэрэй (III) хлоридта хайладаг:

${\displaystyle {\mathsf {Ag+FeCl_{3}=AgCl+FeCl_{2}}}}$

Мүнгэн мүнгэнэй уһанда хүгэнөөр хайлаад, амальгамые (мүнгэнэй уһан болон мүнгэнэй шэнгэн шудхамал) байгуулдаг.

Мүнгэн хүшэлтүрэгшэһээ эһэнэгүй. Нойтон агаарда мүнгэнэй сульфидые байгуулна:

${\displaystyle {\mathsf {4Ag+2H_{2}S+O_{2}=2Ag_{2}S+2H_{2}O}}}$

Хүшэлтүрэгшэ үгы байгаад:

${\displaystyle {\mathsf {2Ag+H_{2}S=Ag_{2}S+H_{2}{\uparrow }}}}$

Сүлөөтэ галогенууд мүнгые эһэгдэнэ:

${\displaystyle {\mathsf {2Ag+I_{2}=2AgI}}}$

Хүхэрые болон мүнгые хамтараа халаад сульфид байгуулна.

${\displaystyle {\mathsf {2Ag+S=Ag_{2}S}}}$.

Мүнгэн хаанай уһада (Aqua regis) хайланагүй.

Мүнгэнэй хамагай тогтууритай эһэлдэлтын зэрэг +1 юм. Аммиак байхада мүнгэн (I) уһада хайладаг [Ag(NH₃)₂]⁺ байгуулна. Мүн мүнгэн цианидууд, тиосульфатууд хамтар һуурие байгуулна. Мүнгэнэй үндэр эһэлдэлтын зэрэгууд (+2, +3) ганса хүшэлтүрэгшын нэгэдэл (AgO, Ag₂O₃) болон фторой нэгэдэл (AgF₂, AgF₃) байгуулна.

Нитрат, перхлорат, фторидһаа ондоо мүнгэнэй (I) дабһанууд уһада хайладаггүй.

Мүнгэнэй ехэ гарадаг газарууд удаахи улас орондо байна:

Германи, Испани, Перу, Чили, Мексика, БНХАУ, Канада, АНУ, Австрали, Польш, ОХУ, Казахстан, Румын, Швед, Чехи, Словаки, Австри, Унгар, Норвеги^[2]. Мүн Арменида, Кипр аралда болон Сардинида мүнгэтэй газарууд байна^[3].

2008 ондо^[4] хамтар мүнгэнэй 20 900 тонно малтажа абаһан. Малтажа абалгын ударидагшууд:

• Перу (3600 т)
• Мексика (3000 т)
• БНХАУ (2600 т)
• Чили (2000 т)
• Австрали (1800 т)
• Польша (1300 т)
• АНУ (1120 т)
• Канада (800 т)

• Алтан
• Үнэтэ металл
• Сагаан туулган

• Энэ хуудаһан Мүнгэн гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• Серебро на Webelements
• Серебро в Популярной библиотеке химических элементов Архивировалһан 18 нэгэ һара 2014 оной.
• Энциклопедия Кругосвет Загбар:Недоступная ссылка
• Термодинамические свойства серебра (Mathcad Calculation Server)
• Colloidal silver not approved (Коллоидное серебро не одобрено)(англ)
• Учебник «Неорганическая химия» под редакцией Ю. Д. Третьякова
• Вторичное серебро
• Загбар:ХЭ
• Соединения серебра (токсикологическая химия)
• Серебро в Большой советской энциклопедии
• Физико-химические свойства серебра (справочник)
• Термодинамические свойства серебра (on-line расчет)