Arizona

Arizona
State of Arizona (en)
Savezna država
Zastava Grb
Uzrečica: Ditat Deus
Nadimak: The Grand Canyon State; The Copper State
Država	Sjedinjene Američke Države
Graniči sa	Kalifornija Nevada Utah Novi Meksiko Sonora Kolorado
Glavni grad	Phoenix
- Koordinate	33°27′N 112°4′W / 33.450°N 112.067°W / 33.450; -112.067
Najviša tačka
- Položaj	Humphreys Peak
- Nadmorska visina	3,852 m
Najniža tačka
- Položaj	Rijeka Colorado
- Nadmorska visina	22 m
Dužina	500 km
Širina	645 km
Površina	295,234 km2
- Voda	0,35%
Stanovništvo	6,482,505 (procjena 2011)
Gustoća	22 /km2
Osnovan	48. savezna država
Datum	14. februar 1912.
Vlada
- Guverner	Doug Ducey (R)
Vremenska zona	MST, UTC-7, UTC-7/-6
Poštanski broj	AZ
ISO 3166-2	US-AZ
Položaj Arizone na karti Sjedinjenih Američkih Država
Veb-sajt: www.az.gov

Arizona (izgovor^ⓘ; skraćenica: AZ) jest američka savezna država u jugozapadnom dijelu Sjedinjenih Američkih Država. Zauzima površinu od 295.234 km², a populacija iznosi 6.482.505 stanovnika (procjena 2011) Glavni i najveći grad Arizone je Phoenix. Pored Phoenixa, u njoj se nalazi nekoliko većih gradova: Tucson, Mesa, Glendale, Chandler i Scottsdale. Arizona je bila 48. i posljednja savezna država u matičnom dijelu SAD-a koja je proglašena državom, 14. februara 1912.

Poznata je po svojoj pretežno pustinjskoj klimi, vrelim ljetima i blagim zimama. U sjevernom dijelu Arizone, brojne su planine, te je tamo dosta hladnije nego na jugu. Po posljednjim statističkim podacima od 1. jula 2006 godine, Arizona je imala najveći porast stanovništva od svih američkih saveznih država u 2006 godini, a u 2008 godini je druga, poslije Nevade. Granice Arizone prema susjednim saveznim državama su gotovo potpuno ravne. Graniči se sa Utahom, Nevadom, Kalifornijom, New Mexicom, a dodiruje malim dijelom i Colorado. Na jugu se graniči s Meksikom u dužini od oko 626,5 km (389 milja). Pored Nacionalnog parka Grand Canyon, ima mnoge parkove prirode, spomenike i indijanske rezervate.

Arizona se nalazi na jugozapadu SAD-a i šesta je po veličini savezna država. Površina Arizone iznosi 295.608,5 km² (odnosno 113.998 kv. milja)^[1], a oko 15% zemljišta je u privatnom vlasništvu. Ostalo zemljište su javne šume, parkovi i indijanski rezervati. Arizona je jedna od četverouglih saveznih država, jer njene granice čine gotovo pravilan četverougao.

Najviše je poznata po svojim pustinjskim pejsažima, mnogobrojnim kaktusima i drugom pustinjskom florom. Više od pola države čine planine i platoi, naročito prema granici sa Coloradom. Posebnu ljepotu Arizone čini Grand Canyon, kojeg je izdubila rijeka Colorado milionima godina. Smatra se jednim od sedam čuda prirode i jedan je od prvih nacionalnih parkova u Sjedinjenim Američkim Državama. Grand Canyon je dug oko 446 km (277 milja) a širok od 6 do 29 km. Dubina kanjona na pojedinim mjestima dostiže i 1.600 m.

U Arizoni se nalazi jedno od najočuvanijih mjesta udara meteorita na svijetu. The Barringer Meteorite Crater (Barringerov meteoritski krater) ili samo Meteor Crater je ogromna udolina u središtu visokog Colorado platoa, oko 40 km zapadno od gradića Winslow. Krater je širok oko 1.600 m, a dubok oko 175 m.^[2]

U Arizoni se ne koristi ljetno računanje vremena, osim u rezervatu Najavo na sjeveroistoku države.^[3]

Zbog svoje velike površine i varijacije u visini, država ima raznolike lokalne klimatske uslove. U područjima dolina, klima je uglavnom pustinjska, s blagim zimama i toplim ljetima. Najčešće, od kasne jeseni do ranog proljeća, vrijeme je blago, sa srednjim temperaturama oko 15 °C. Od novembra do februara je najhladniji period sa temperaturama obično u rasponu od 4-24 °C, mada nisu neobični i povremeni mrazevi. Od sredine februara, temperature počinju rasti. U ljetnim mjesecima od juna do septembra dnevne temperature se penju od 32-48 °C, a povremeno i preko 52 °C u pustinji.

Zahvaljujući prvenstveno suhoj klimi, velike temperaturne razlike se često javljaju između dana i noći u manje razvijenim pustinjskim područjima. Razlike mogu biti i do 28 °C u ljetnim mjesecima. U urbanim centrima, efekti lokalnog zagrijavanja rezultiraju mnogo većim razlikama mjereno po najnižim noćnim temperaturama nego u nedavnoj prošlosti.

Arizona ima prosječnu godišnju količinu padavina od 323 mm^[4] koje uglavnom padaju tokom dvije kišne sezone, s hladnim frontovima koji dolaze sa Tihog okeana tokom zime i monsunima u ljeto.^[5]

U sjevernim dijelovima Arizone, gdje su područja sa mnogo višom nadmorskom visinom, klima je dosta hladnija, mada nema ekstremno niskih temperatura. Zanimljivo je da je u gradiću Flagstaff na sjeveru Arizone (poznatom po jednom od najvećih teleskopa u svijetu) izmjereno u prosjeku najveći broj dana sa najnižim dnevnim temperaturama ispod nule.^[6]

Postoje određene nesuglasice o stvarnom porijeklu naziva države Arizona. Neki historičari smatraju da je to jednostavno skraćeni naziv španskih riječi arida zona (suho područje), mada je ta fraza dosta netipična za španski jezik. Drugi smatraju da naziv potiče od baskijske fraze aritz ona (doslovno: Dobar hrast)^[7][8] Naziv Arizonac se prvobitno koristio za kamp kopača srebra, a kasnije je skraćeno na Arizona pa se taj naziv koristio i za cijelo to područje.

Jedan od prvih istraživača koji je došao u područje današnje Arizone bio je Španac Marcos de Niza 1539 godine. On je tamo pronašao domorodačko stanovništvo, vjerovatno pleme Sobaipuri. Poslije njega, tamo je istraživao i Francisco de Coronado između 1540-1542 godine. Krajem 17. i početkom 18. vijeka Španci su izgradili cijeli lanac misionarskih samostana, koji su širili kršćanstvo među Indijancima. Među prvim utvrdama u Arizoni, Španci su osnovali Tubac 1752 godine, a nakon njega i Tucson 1775 godine. Kada je Meksiko proglasio nezavisnost od Španije 1821 godine, Arizona postaje sastavni dio meksičke teritorije u sklopu Nueva California (ponekad zvana i Alta California)^[9] U meksičko-američkom ratu 1847 godine, američka vojska primorava poražene Meksikance da napuste svoje teritorije na sjeveru, uključujući i područje današnje Arizone. Naredne godine (1848), mirovnim sporazumom SAD su se obavezale da će platiti odštetu za oduzeto područje tada tek formiranoj Republici Meksiko od 15 miliona dolara, što je SAD dovelo gotovo do ruba bankrota. Godine 1853, područje južno od rijeke Gila je kupljeno od Meksika. Područje Arizone je u to vrijeme bilo u sklopu teritorije New Mexico sve dok se jug zemlje nije otcijepio od unije u toku Građanskog rata i formirana Konfederalna teritorija Arizona 16. marta 1861 godine. Ostatak današnje Arizone, koji se sastojao od zapadnog dijela tadašnje teritorije New Mexica, postao je teritorija Arizona i priključio se Sjevernoj uniji 24. februara 1863 godine. Poslije građanskog rata, teritorija Arizone nije vraćena New Mexicu, nego je formirana kao zasebna država unutar SAD. Pripajanje Arizone kao savezne države Sjedinjenih Američkih Država desilo se tek 14. februara 1912 godine, a Arizona je postala 48. i posljednja savezna država u matičnom dijelu SAD-a, neračunajući Aljasku i Havaje koji su odvojeni od glavnog dijela SAD-a.

Po podacima iz 2007 godine, Arizona je imala 6.338.755 stanovnika.^[10]. što je povećanje od 213.311 stanovnika ili 3,6% u odnosu na 2005 godinu odnosno 1.035.686 stanovnika više ili 20,2% u odnosu na 2000 godinu. Ovaj broj uključuje prirodni priraštaj od posljednjeg popisa stanovništva od 297.928 stanovnika (tj. 564.062 rođenja minus 266.134 smrti) te povećanje po osnovu neto imigracije od 745.944 stanovnika. Po ovim podacima, Arizona ima najveće povećanje broja stanovnika u 2006 godini od svih američkih saveznih država.

Više od 50% svih stanovnika Arizone (oko 58%) živi u gradovima sa preko 100.000 stanovnika, što je najveću udio među svim saveznim državama. Prosječna gustoća stanovništva 2000 godine iznosila je oko 45,2 stanovnika/milja² (17,3 stanovnika/km²).^[11]

Po podacima iz 2006 godine, stanovništvo Arizone je bilo sljedeće:

• 59,7% bijelaca (evropljana)
• 3,8% afroamerikanaca
• 2,4% azijskog porijekla
• 1,7% mješanog porijeka
• 29,2% latinoamerikanaca

Arizona je treća po broju (i šesta po procentu) stanovnika indijanskog porijeka od svih saveznih država. Procjenjuje se da ima oko 286.680 stanovnika indijanskog porijekla u Arizoni, što čini više od 10% svih domorodačkih naroda u SAD. Samo Kalifornija i Oklahoma imaju više stanovnika indijanskog porijekla.^[12] Južni i središnji dijelovi države uglavnom su naseljeni stanovništvom meksičkog porijekla. Sjeverni i sjeverozapadni dijelovi zemlje naseljava stanovništvo engleskog porijekla. U Arizoni ima relativno malo afroamerikanaca, međutim dosta ih se naseljava iz Kalifornije, srednjeg Zapada i sjeveroistoka SAD-a. Najveći porast broja afroamerikanaca zabilježen je u širem području grada Phoenixa, u periodu od 1990 do 2005 godine broj afroamerikanaca se udvostručio.^[13] Stanovništvo azijskog porijekla (većinom Kinezi i Japanci) su dali značajan doprinos razvoju Arizone. Kineski radnici su uglavnom radili u rudnicima i gradili željeznicu. Preko 20.000 Japanca je deportirano u Arizonu u toku Drugog svjetskog rata, na prisilni rad na farmama u južnoj Arizoni i dolini rijeke Colorado.

Po popisu stanovništva 2000 godine, 74,16% stanovništva Arizone starijih od 5 godina je govorilo samo engleski jezik kod kuće, dok ih je 19,52% govorilo španski jezik. Treći jezik po zastupljenosti je jezik Navajo indijanaca (1,89%).^[14]

Arizona je podijeljena, kao i sve druge savezne države, na manje političke jedinice zvane county (množ. counties) (okrug). Od 1983 godine postoji 15 okruga, veličine od 1.238 to 18.661 kvadratnih milja (3.206 do 48.331 km²)

Ukupni bruto domaći proizvod Arizone u 2006 godini bio je 232 milijarde dolara. Da je Arizona (i sve druge savezne države u SAD-u) nezavisna država, njena privreda bi bila 61. najjača u svijetu.^[15] Po ovakvim pokazateljima, privreda Arizone se može porediti sa privredama zemalja poput Irske, Finske i Novog Zelanda. Unutar SAD-a, privreda Arizone je 21. po veličini od svih saveznih država. Očekivani deficit budžeta Arizone za 2009 godinu od 1,7 milijarde dolara je procentualno najviši među svim saveznim državama.^[16]

Dohodak po glavi stanovnika u Arizoni iznosi 27.232,39$, a prosječni dohodak domaćinstva iznosi 46.693$, što je otprilike prosjek na nivou SAD-a. Historijski gledano, njena privreda je počivala na pet C: bakru (engl. copper), pamuku (cotton), stoci (cattle), limunu (citrus) i klimi (climate) odnosno turizmu. U nekim periodima, Arizona je bila najveći proizvođač pamuka u SAD-u. Bakar se i danas intenzivno eksploatira u mnogim rudnicima, a ukupna proizvodnja bakra u Arizoni iznosi dvije trećine proizvodnje SAD-a.

Glavni grad Arizone je Phoenix. Prvobitna građevina Kapitola (Capitol) sa karakterističnom bakarnom kupolom napravljena je 1901 godine, a za njenu izgradnju potrošeno je tadašnjih 136.000$. Phoenix je postao glavni grad Arizone danom njenog proglašenja saveznom državom 1912 godine. Zakonodavno tijelo je dvodomno (kao i u svim drugim saveznim državama osim Nebraske), a sastoji se od 30 zastupnika u Senatu i 60 zastupnika u Predstavničkom domu. Svaki od njih ima mandat od dvije godine. Trenutno većinu u oba doma ima Republikanska stranka, još od 1993. godine. Izvršnu vlast u državi predstavlja guverner, koji je izabran na četverogodišnji mandat, a može služiti najviše dva uzastopna mandata, ali mu ukupni broj mandata nije ograničen. Arizona je jedna od malobrojnih saveznih država koja nema posebnu rezidenciju za guvernera. Guverner obično stanuje u vlastitom stanu, a kancelarije se nalaze u državnom Kapitolu. Trenutni guverner Arizone je republikanac Doug Ducey. Arizona je u prošlosti imala četiri žene guvernera, više nego ijedna savezna država. Predstavnici Arizone u Senatu SAD-a su republikanci John McCain (protivkandidat Baracka Obame na predsjedničkim izborima 2008. godine) i Jeff Flake.

Glavni saobraćajni pravci uključuju Interstate 17 i Interstate 19 koji se pružaju u pravcu sjever-jug, dok se Interstate 40, Interstate 8 i Interstate 10 pružaju u pravcu istok-zapad, te manji dio puta Interstate 15 koji prolazi krajnjim sjeverozapadom Arizone u pravcu sjeveroistok-jugozapad. Pored toga, u različitim urbanim područjima izgrađena je složena mreža državnih pravaca i autoputeva, kao što je petlja 101 (Loop 101), koja je dio ogromnog sistema autoputeva oko grada Phoenixa.

Gradska područja Phoenixa i Tucsona imaju razvijen sistem javnog autobusnog prijevoza. Yuma i Flagstaff također imaju javni autobusni sistem.

Sistem lahke željeznice nazvan Valley Metro Rail nedavno je dovršen u Phoenixu, a on će povezati uže gradsko jezgro Phoenixa sa obližnjim gradovima Mesa i Tempe. Sistem je službeno pušten u rad decembra 2008.

U maju 2006 godine, glasači u Tucsonu su usvojili saobraćajni regionalni plan (sveobuhvatni program poboljšanja autobusnog/željezničkog/tramvajskog/putnog sistema), a njegovo finansiranje će se vršiti putem novog povećanja poreza od pola posto.

Postoji nekoliko aerodroma s redovnim komercijalnim letovima: Phoenix Sky Harbor International Airport (IATA: PHX, ICAO: KPHX) u Phoenixu (najveći i glavni međunarodni aerodrom u državi); Tucson International Airport (IATA: TUS, ICAO: KTUS) u Tucsonu; Phoenix-Mesa Gateway Airport (IATA: AZA, ICAO: KIWA) u gradu Mesa; Yuma International Airport (IATA: NYL, ICAO: KNYL) u Yumi; Prescott Municipal Airport (PRC) u Prescottu, Flagstaff Pulliam Airport (IATA: FLG, ICAO: KFLG) u Flagstaffu i Grand Canyon National Park Airport (IATA: GCN, ICAO: KGCN, FAA: GCN), mali, ali veoma prometni aerodrom sa jednom pistom koji služi uglavnom za turističke letove, uglavnom iz Las Vegasa. Phoenix Sky Harbor je trenutno 8. najprometniji aerodrom u SAD-u i 18. na svijetu po broju putnika.^[17]

Arizona je poznata po svojim pustinjskim krajolicima i kanjonima. Grand Canyon National Park smješten je na sjeveru, a Canyon de Chelly National Monument na sjeveroistoku zemlje. Na istoku nalaze se Nacionalni park Petrified-Forest (okamenjene šume) a na jugu od Saguaro-Nationalpark. Na granici sa državom Utah je i Glen Canyon National Recreation Area, u kojem je, između ostalog, i drugo umjetno jezero po veličini u SAD Lake Powell.

The Monument Valley na granici sa državom Utah nije nacionalni park. Njega održavaju pripadnici plemena Navajo indijanaca koji tamo žive, te stoga podliježe plemenskoj organizaciji za zaštitu parkova (Navajo Tribal Park Service).

Među najpoznatijim profesionalnim sportskim klubovima u Arizoni su, između ostalih: Arizona Cardinals u američkom nogometu koji su 2 puta bili prvaci NFL-a (1925. i 1947.), zatim Phoenix Suns u košarkaškoj NBA ligi bez osvojenih NBA titula. Bejzbolski tim Arizona Diamondbacks osvojio je jedan naslov MLB lige 2001. godine, dok su hokejaši Arizona Coyotes još uvijek bez titula u NHL-u. Zbog mnogobrojnih igrališta za golf, Arizona je domaćin nekoliko takmičenja u sklopu PGA Toura, među kojima je najpoznatiji Phoenix Open koji se održava na TPC Scottdale. Metropolsko područje Phoenixa bilo je domaćin dva finala Super Bowla 1996. (u Tempeu) i 2008. (u Glendaleu), a planirano je i održavanje finala 2015. godine.

Arizona na Wikimedia Commonsu.

Commons ima datoteke na temu: Arizona

• Službeni sajt