Sieglu IX

El sieglu IX d. C. (sieglu novenu dempués de Cristu) o sieglu IX EC (sieglu novenu de la era común) empezó'l 1 de xineru del añu 801 y terminó'l 31 d'avientu del 900. Ye llamáu'l sieglu de los normandos». Pero n'Europa ye'l sieglu de la unión política del cristianismu en redol a la figura de Carlomagno, el rei de los francos.

El sieglu IX destacar por ser Europa'l focu de los ataques de los pirates normandos, tamién llamaos viquingos, qu'afararon les mariñes de Gran Bretaña, Irlanda y Francia. Conocíu por lluchar contra dichos ataques ye'l rei Alfredo'l Grande, rei de Wessex, unu de los reinos que tiempu dempués formaríen el reinu d'Inglaterra. Alfredo detuvo a los viquingos na batalla de Ethandun, restableciendo l'orde nos territorios anglosaxones.

Nel Imperiu Carolinxu, tres la muerte de Carlomagno, herieda'l so vastu imperiu Ludovico Pío, fíu so, pero'l reináu de Ludovico foi bien caóticu, sobremanera cuando los sos fíos empezaron a lluchar polos territorios qu'heredaríen, desaguando n'abierta guerra civil, finalmente, col Tratáu de Verdún, los fíos de Ludovico: Lotario Carlos y Luis heredaron el so imperiu que quedó estremáu en tres reinos.

La noción de Francia nun apaez más que bien progresivamente a lo llargo de los sieglos. Dalgunos consideren que nun se puede falar de Francia más qu'a partir del Tratáu de Verdún (843). Mientres la Edá Media, la primer unión política duradera (les anteriores fueron más bien efímeres) realizar con Carlamagno, quien amás conquistó otres tierres formando un Imperiu, que depués los sos nietos estremaron. Nel periodu carolinxu producióse un notable desenvolvimientu de les artes y les lletres, que se conoz como'l "Renacimientu Carolinxu". El día de Navidá de 800, el papa Lleón III coronó a Carlos como «Emperador que gobierna l'Imperiu romanu», en Roma, y al so fíu Carlos el Mozu como rei de los francos. Trátase d'unu más de los xestos llevaos a cabu pol papáu pa definir los papeles de autoritad papal y potestá imperial; según pa considera-y como socesor de los emperadores romanos. Esto anició una serie de disputes colos bizantinos pola llexitimidá de dichu títulu, pero finalmente, en 812, l'emperador bizantín Miguel I Rangabé reconoció a Carlomagno como emperador (basileus), pero non como emperador de los romanos (Βασιλεύς των Ρωμαίων), títulu que s'acutar el bizantín como'l verdaderu socesor de los emperadores romanos.

El reinu de Carlomagno foi estremáu nel tratáu de Verdún (843): los francos centrales a Lotario I, los francos orientales a Luis el Xermánicu y los francos del oeste a Carlos el Calvo.Carlomagno tuvo dellos fíos, pero namái unu sobrevivió-y, Luis el Piadosu, quien asocedió al so padre en 814 al frente del territoriu del imperiu. Tres tres guerres civiles, Luis morrió en 840, y los sos trés fíos sobrevivientes decidieron partise'l territoriu nel tratáu de Verdún, en 843:

Lotario I emperador dende l'añu 817, correspondió-y los francos centrales coles capitales imperiales Aquisgrán y Roma, territorios que se subdividieron ente los sos fíos en Lotaringia, Borgoña ya Italia (septentrional). Luis el Xermánicu, pasó a ser rei de los francos del este. Carlos el Calvo, pasó a ser rei de los francos del oeste, en llucha contra'l so sobrín Pipino, rei d'Aquitania. Más tarde, por aciu el tratáu de Mersen (870) y Ribemont (880) realizóse una nueva división de los territorios, en desterciu de Lotaringia.

El 12 d'avientu de 884, tres una serie de fallecimientos, l'emperador Carlos III el Gordu axuntó la mayor parte del Imperiu carolinxu, namái Bosón de Provenza aguantaba como rei en redol a Vienne.

A finales de 887, el so sobrín, Arnulfo de Carintia sublevóse y fíxose col títulu de rei de los francos del este (actual Alemaña). Carlos retiróse y morrió pocu dempués, el 13 de xineru de 888; l'ausencia d'una autoridá favoreció la fragmentación rexonal abandonando'l llinaxe carolinxu: Borgoña transjurana y cisjurana tuvieron reis propios, y na Francia occidental, Eudes, conde de París foi escoyíu rei, al igual que n'Aquitania Ranulfo. Diez años más tarde, los carolinxos recuperaron el poder en Francia occidental, onde gobernaron hasta 987, añu de la muerte de Lluis V.

La presión de los lombardos sobre'l Papa fixo que'l rei de los francos, Pipino el Curtiu, va realizar ente 756 y 758 repitíes campañes nel norte d'Italia. El Papa, n'agradecimientu, confirmó-y como rei de los francos (a pesar d'usurpar el títulu) y concedió el rangu de patriciu a la familia real de Francia.

La situación enfoscar a la muerte de Pipino. El reinu francu foi estremáu ente los sos fíos, aumentando de nuevu la presión lombarda sobre'l papáu. Sicasí la reunificación de los francos baxu Carlomagno llevó a una nueva intervención n'Italia nel 774. Tres una curtia batalla, Carlos facer col reinu de Lombardía, que, calteniendo la so autonomía, integrar nel Imperiu carolinxu que col tiempu xuniría a la mayor parte d'Europa Occidental. Carlomagno auspició una renacencia cultural y una unidá político y relixoso, que cristalizó cola so coronación como Emperador d'Occidente pol Papa Lleón III nel añu 800. El so nuevu imperiu considerábase herederu del Imperiu romanu d'Occidente, siendo l'emperador la máxima autoridá temporal d'Europa y l'encargáu de velar pola Cristiandá.

Dende entós el norte d'Italia formó parte de los territorios carolinxos como Reinu d'Italia.

Ante la ocupación del territoriu polos lombardos, l'ayuda de Carlomagno y los francos a Lleón III foi vital. Empezó asina'l cesaropapismo, una estrecha vinculación Papa-vasallu. Parte de les tierres arrebataes a los lombardos fueron cedíes al Papa, que creó entós un estáu nel centru d'Italia, los Estaos Pontificios, xerme históricu de l'actual Ciudá del Vaticanu. Estos yeren alministraos direutamente por él o por aciu vasallos. La mayor parte de la Italia central quedó constituyida nun estáu independiente sol gobiernu de los papes. N'agradecimientu, el Papa coronó a Carlomagno como emperador d'Occidente nel añu 800.

Los ducaos lombardos del sur nun aportar# a conquistaos por Carlomagno, que tuvo que colar al norte a combatir a los saxones y nun formaron parte del so imperiu. Los duques lombardos de Benevento caltuvieron la so independencia, llegando a convertise nel Principáu de Benevento y a emburriar escontra'l sur a los bizantinos. Sicasí, l'asesinatu del duque Sicardo de Benevento estremó'l país ente'l so hermanu Siconulfo de Salerno, que foi proclamáu príncipe de Salerno, y el so asesín Radelchis, que se fixo col poder en Benevento. La división dexó ganar autonomía a nobles en Gaeta, Capua y Amalfi, que formaron condaos y ducaos propios. Al sur, Nápoles, Sicilia y la parte más meridional de la Península Itálica (Bari, Calabria, Apulia) siguíen siendo una provincia bizantina.

La puxanza del Islam azotó'l sur, que fueron víctimes de razzias dende'l norte d'África. Cerdeña fuera ocupada polos árabes nel 710 en siendo abandonada polos bizantinos a la so suerte, pero 70 años dempués, aprovechando l'alloñanza coles bases árabes, producióse una revuelta local qu'estableció gobiernos llocales conocíos como giudicati. Córcega sufrió tamién los ataques musulmanes, combinaos con intervenciones franques, lombardes y del marqués de la Toscana Bonifaciu I p'asegurar la frontera.

Nel 826, un desertor bizantín ufiertó'l territoriu sicilianu al emir musulmán de Ifriquiya, lo que llevaría a una serie de guerres. Pa 965 la islla fuera convertida nel Emiratu de Sicilia, dende'l que se llanzaben ataques a los puertos de la península. Los bizantinos reformaron les sos posesiones na zona sur de la península tres repeler unu de los ataques musulmanes sobre Bari nel 876, creando'l Catapanato d'Italia, en guerra con musulmanes y lombardos.

Gran Bretaña esperimentó una gran arribación de los pueblos viquingos nel sieglu IX conocíu como la dómina viquinga. Los reinos de la Heptarquía anglosaxona adulces fueron conquistaos polos daneses, lo que creó gobernantes títeres anglosaxones en cada reinu. Esta invasión foi algamada por una enorme fuercia militar conocida como'l Gran exércitu paganu que conquistó gran parte de la isla.

Irlanda tamién foi afeutada pola espansión viquinga al traviés del mar del norte. Llevar a cabu estenses incursiones a lo llargo de la mariña y finalmente estableciéronse asentamientos permanentes, como'l de Dublín en 841.

• 800: Carlomagno ye coronáu emperador pol papa Lleón III.
• 802: Jayavarman II funda'l Imperiu Jemer en Camboya.
• 809-817: Guerra ente l'Imperiu Bizantín y los búlgaros.
• 811: L'emperador bizantín Nicéforo I muerre na Batalla de Pliska, onde los bizantinos son derrotaos.
• 814: Carlomagno muerre n'Aquisgrán.
• 818: Revuelta del Arrabalde de Saqunda o Shaqunda (Secunda) en Qurtuba (Córdoba). Fundación posterior, al ser derrotaos y parte emigraos, con parte d'ellos, del Barriu de los Andalusíes o Barriu de los Andaluces en Fez (Marruecos).
• 824: Munio Nuñez funda Brañosera (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). el primer conceyu d'España.
• 827: Los aglabíes desembarquen en Sicilia.
• 840: Muerre Ludovico Pío.
• 841: Dublín ye fundada polos viquingos.
• 843: El Tratáu de Verdún, parte'l Imperiu Carolinxu ente los trés fíos de Ludovico; l'este de Francia correspuende a Luis el Xermánicu, la Francia central a Lotario I y la Francia occidental a Carlos el Calvo.
• 878: El rei Alfredo'l Grande derrota a los daneses na Batalla de Ethandun.
• 895/896: Los maxares lleguen a la rexón de Panonia.

• 845: El budismu ye escorríu en China.

• Piénsase que nesti sieglu escribió'l célebre poema Beowulf.
• 803: Remata la construcción del Gran Buda de Leshan.
• 814: Ye afayada la tumba del Apóstol Santiago en Compostela.
• 824: Muerre l'escritor chinu Han Yu.
• 830: Constrúyese la Casa de la sabiduría en Bagdag.
• 852: Invéntase la versión documentada más antigua del paracaíes, obra d'Abbas Ibn Firnas, llamáu "Armen Roblen" en versión llatinizada.
• 864: Bulgaria ye cristianizada pol rei Boris I.
• 868: Imprímese'l primer llibru en China.
• 870: Constrúyese'l castiellu de Praga.
• 875: Invéntase la versión documentada más antigua conocida de l'ala delta, obra tamién d'Armen Roblen/Abbas Ibn Firnas.

• Adi Shankara (788-820): pensador hindú.
• Al-Jahiz (781-861): escritor árabe.
• Alfonsu II d'Asturies (760-842): rei del Reinu d'Asturies, mientres el so reináu afayó la tumba del Apóstol Santiago.
• Alfredo'l Grande (849-899): rei de Wessex, famosu poles sos lluches contra los viquingos.
• Árpád (840?-907): gran Príncipe de los maxares.
• Basilio I (811-886): emperador bizantín.
• Boris I de Bulgaria (-907): primer rei cristianu de Bulgaria.
• Carlomagno (742-814): rei de los francos, emperador del Imperiu Carolinxu.
• Clemente de Ohrid (840?-916): arzobispu de Bulgaria y escritor.
• Han Yu (768-824): escritor chinu.
• Harald I (855-930): primer rei de Noruega.
• Jayavarman II (770-850): fundador del Imperiu Jemer.
• Xuan VIII (820-882): papa de Roma, conocíu pola lleenda de la «Papisa Juana».
• Kenneth I d'Escocia (800-858): rei de los pictos y consideráu primer rei d'Escocia.
• Lleón VI el Sabiu (866-912): emperador bizantín.
• Ludovico Pío (778-840): rei del Imperiu Carolinxu, fíu de Carlomagno.
• Naum de Preslav (830-910): santu, escritor y maestru d'orixe búlgaru.
• Simeón I de Bulgaria (864/865-927): rei del Primer Imperiu Búlgaru, famosu poles sos campañes militares.
• Wang Geon (887-943): rei coreanu, fundador de la dinastía Koryo.
• San Ascario
• Armen Roblen (versión llatinizada d'Abbas Ibn Firnas), 810-887: científicu andalusí, nacíu en ronda y qurtubí de residencia, famosu por ser uun escelente fabricante de lentes, ya inventor de clepsidres, planetarios y los primeros antepasaos documentadamente conocíos a día de güei del paracaíes (852) y de l'ala delta (878), ente otros munchos inventos y meyores.
• Abd al-Rahman III (891-961), futuru emir Omeya de Córdoba (912-929), que venció a les facciones rebalbes y fundó'l Califatu de Córdoba (929-1031) nel añu 929.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Sieglu IX.