Uncastiello

A localidat d'Uncastiello se troba situata a 601 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar, a una distancia de 115 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.

O termin municipal d'Uncastiello muga a lo norte con os termins de Sos d'o Rei Catolico, Petiella d'Aragón, Isuerre y Lobera d'Onsella; a l'este con Luesia y Biota; a lo sud con os de Biota, Layana y Sadaba; y a l'ueste con Sadaba, Castiliscar y Sos d'o Rei Catolico. Totas istas localidaz fan parte d'a comarca de Cinco Villas, fueras de Petiella d'Aragón, que ye un enclau de Navarra en territorio aragonés, chunto con a suya dependencia d'os Bastans.

En o casco viello d'Uncastiello, a os piez de Penya Ayllón, en do ye o castiello d'Uncastiello, confluye o río Riguel, que proviene d'o norte, d'a sierra de Santo Domingo, con o suyo afluent, o río Cadena (creixito con o barranco d'as Anas) que provién tamién d'a mesma sierra, a mán d'o termin municipal de Petiella d'Aragón. Dimpués, o Riguel sigue o suyo camín ta o sud, ta Layana y Sadaba, para dimpués encarar ta las Bardenas d'Aragón y o río Arba, ya a mán d'Exeya d'os Caballers.

Sindembargo, una parte d'o termin municipal d'Uncastiello, en o sector d'o castiello de Sibirana, a o canto de Luesia y de Petiella d'Aragón, desemboca dreitament en o río Arba (en a suya branca clamata Arba de Luesia), por meyo d'o barranco de Sibirana. Atra parte d'o termin d'Uncastiello, en o sector d'os Ramblars, en a muga con o lugar de Malpica d'Arba (termin municipal de Biota) ye tamién tributaria de l'Arba.

O termin municipal d'Uncastiello ye montanyoso, mas que mas a parte norte, en a suya muga con Petiella d'Aragón, en a sierra de Santo Domingo, en do bi son os monts Selva (1.159 m) y Cruz (1.132); u en a suya muga con Luesia, con l'Alto de Banyón (1.130 m). Tamién bi ye o monte de Fayanars (1.128 m), en a muga d'Uncastiello con Lobera d'Onsella y Luesia.

A luenga actual d'Uncastiello ye o castellano d'Aragón, con substrato aragonés. O lexico d'intrés etnografico d'Uncastiello se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'ALEANR, con a sigla Z 101.^[2]

Encara que no se conoix a existencia d'o lugar dica a reconquiesta d'o territorio a principios d'o sieglo X por os navarros, ye fácil que en o lugar bi hese población dende muit antigo, por os repuis trobatos en os chacimientos arqueolochicos d'o suyo termin municipal. Destaca a presencia de chacimientos d'epoca de l'Imperio Romano.

Antiparte, dimpués d'a suya conquiesta y d'adhibir-se a o primitivo reino d'Aragón, Uncastiello se convertió en a principal localidat habitata d'a redolada, mesmo dimpués d'a conquiesta de Sadaba u Exeya d'os Caballers, tenendo mesmo una d'as mas antigas Universidatz d'Aragón, que financió o bispe Pedro del Frago Garcés, que yera naixito d'o lugar.

Conoixemos pocos datos sobre a prehistoria d'Uncastiello, pero sí sabemos que o suyo territorio fació parte d'o territorio que ocuporon os suessetans antis d'a plegata d'os romanos. Os suessetans yeran un pueblo celta, enfrentato con os Iaccetans y os bascons, y los romanos los redotoron en o 179 aC, con a destrucción d'a suya capital, Corbio,^[3] por os romanos de Terencio Barón.^[4]

En un primer momento, os romanos cedioron o territorio suessetán a os suyos aliaus, os bascons, pero dimpués l'almenistroron dreitament.

En istos primers intes d'o dominio romano, ye posible a presencia en a redolada d'Uncastiello de militars d'a Lechión romana, en razón d'a situación cheoestratechica d'a localidat.

A parte sud d'o termin municipal d'Uncastiello, en a muga con Sadaba y Layana, estió profundament romanizata, y estió o centro d'o dominio d'a rica familia agraria d'os Atilios, que construyoron bels molimentos en a rechión, entre os que destaca o Mausoleu d'os Atilios, en a muga Uncastiello-Sadaba, cerca de Layana.

Tamién amanato a Layana, pero en o termin d'Uncastiello, se troba o conchunto arqueolochico d'os Banyals, compuesto por una antiga ciudat prerromana (bels autors afirman que ye l'antiga Corbio), unas tiermas, una villa romana y una ermita d'o sieglo XVIII construita dreitament sobre as enrunas romanas: l'ermita de Nuestra Sinyora d'os Banyals. Cerca d'o conchunto se troba una serie de pilars de l'acueducto que portaba l'augua ta os Banyals dende o río Arba, en a Fuent d'o Diaple, en Malpica d'Arba, en trabesando lo Pui Foradau.

Fácil que a redolada d'Uncastiello fese parte d'os dominios d'a familia d'os Banu Qasi, una familia arabe d'orichen muladí, descencient d'un comes Casius convertito ta o Islam.

A principios d'o sieglo X, o reino de Navarra conquerió a linia d'a sierra de Santo Domingo, y bi construyó bellas fortalezas, entre as que bi yeran as de Biel, Luesia, Uncastiello, Sibirana, Petiella, Royta u Nabardún, ta protección d'os camíns ta l'interior d'o reino d'Aragón, en a val d'Onsella y a val d'o río Aragón.

Sancho Remíriz, rei de Navarra y d'Aragón, ordenó a construcción d'un castiello en Penya Ayllón, baixo o que naixió un poblato, que yera en mesma Penya Ayllón, en o sector sud d'a Penya, y no pas en a plana de chos o castiello en que ye hue a villa. O castiello refuerza as esfensas naturals d'a penya, fendo obras ta millorar as suyas posibilidaz d'esfensa. Allora ya bi ha referencias escritas de variants latinizatas d'o toponimo actual pa clamar a lo castiello y o poblato: Unius Castri, Uncastellum u d'atros. Agustín Ubieto Arteta charra d'os nomes de: Unicastello, Un castello, Uno castello, Uno Kastello, Unu Castello, Kastella, Uno castro, Unicastro, Uncastello y Uncastillo, estando a suya primer cita a cuaternada en 921, en o Cartulario de Sant Chuan d'a Penya, en a suya propia edición de 1962, en Valencia.^[5]

O castiello heba una gran importancia militar mientres a Reconquiesta, como plaza fuerte debant d'as fortalezas musulmanas de Sadaba, Biota y Exeya y a torre de Malpica d'Arba, importancia que perdió con a reconquiesta d'istas localidaz a principios d'o sieglo XII. Pero mientres os reinatos de Sancho Garcés III de Navarra y Remiro I d'Aragón se establioron as bases d'o creiximiento posterior d'a villa.

Sindembargo, mantenió o suyo potencial economico, manifestau en as suyas seis ilesias romanicas d'o sieglo XII, que contrimuestran a suya importancia y tamién o numero d'habitadors d'a villa en ixas envueltas.

Seguntes Marisa Melero Moneo,^[6] en Uncastiello bi habió un important taller d'escultura activo a meyatos d'o sieglo XII, formato por escultors provinents d'a Gascunya. Os mesmos escultors treballoron en as ilesias de Santa María a Reyal de Sangüesa y Sant Martín d'Unch, totas d'a diocesi de Pamplona.^[6]

Istas construccions estioron vinclatas con a posesión d'a villa d'Uncastiello por o bizconde de Biarn Gastón IV y a suya esposa Talesa, tenients d'Uncastiello. Concretament, con a ilesia de Santa Blasa y o hespital de La Comanda; con a ilesia de Santa Fe de Morlans (ista, fundata por Céntol V); y con a Seu de Santa María d'Aulorón y a Seu de Nuestra Sinyora de Lescar, reconstruitas por Gastón IV de Biarn.^[6]

En 1136, dimpués d'a muerte de Gastón IV, Talesa refirmó a García Remíriz de Navarra debant Remiro II o Monche, y este s'apoderó d'Uncastiello.

O 25 d'agosto de 1363 o conte Alifonso IV de Ribagorza churó homenache a o rei Carlos II de Navarra en presencia d'o rei Pero IV d'Aragón, en a capiella d'o castiello d'Uncastiello que ixe mesmo día heba consagrato Chuan Fonts, capellán reyal.^[7]

En o sieglo XVI, en o periodo historico d'a Renaixencia, Uncastiello i habió atro periodo d'explendor, manifestato en a costrucción de nuevos edificios d'estilo renaixentista, como l'edificio d'a Casa d'a Villa, con a suya esplendorosa portalada.

En 1543 se fundó o Estudio d'Artes d'Uncastiello, que en a suya epoca compitió con o d'a ciudat d'Uesca.

A economía d'Uncastiello ye principalment basata en l'agricultura y a ganadería (especialment de uellas). Sindembargo, modernament apareixió una industria chicota, basata en a transformación d'os productos agrarios. Tamién ye un important centro turistico en a comarca, por o suyo arte romanico.

Datos demograficos d'Uncastiello dende 1842 dica 2007:^[14]

• O suyo casco urbán, un eixemplo d'arquitectura rural d'a comarca de Cinco Villas, perfectament conservato.
• Barrio d'a Chudería. Uncastiello habió una d'as principals chuderías d'o reino d'Aragón, estudiata por Miguel Ángel Motis Dolader.^[15]
• Ilesia de Santa María, d'estilo romanico. Construita en 1135, ocupando o espacio d'una ilesia anterior, o remate d'a suya torre ye posterior, gotico, d'o sieglo XVI. Declarata Molimento Nacional en 1931. Ye declarata Bien d'Intrés Cultural. Ye l'actual ilesia parroquial d'o lugar, estando amás seu arcipestral de l'arcipestrau d'Erla-Uncastiello.^[16]
• Ilesia de Sant Martín, d'estilo romanico, consagrata en 1179, y reformata en o sieglo XVI en estilo gotico. Actualment l'edificio no ye destinato a lo culto, sino que ye un Centro d'Interpretación d'o Arte romanico.
• Ilesia de Sant Felices, d'estilo romanico, de fins d'o sieglo XII. Ye en o barrio de Sant Felices, a o canto d'o río Cadena. Incluye partes d'o sieglo XVI, encara que as suyas portaladas son atribuitas ta o mayestro d'Agüero.^[17]
• Ilesia de Sant Chuan, d'estilo romanico. Declarata en 1931 Molimento Nacional, ye actualment Bien d'Intrés Cultural. Incluye una necropoli medieval. Una d'as suyas capiellas tien pinturas murals romanicas, d'o sieglo XIII.
• Ilesia de Sant Andreu, d'estilo renaixentista. Pedro del Frago Garcés, bispe de Chaca y naixito en Uncastiello en 1500, estió o suyo empulsor. Tien un important conchunto de pinturas al fresco.
• Ruinas d'a ilesia de Sant Lorient, d'estilo romanico. A suya construcción s'inició en 1129. Estió propiedat d'a Orden d'o Temple. Seguntes João Batista Labanha, yera en ruinas ya en 1610. Beluns d'os suyos capitels son hue en una casa d'a calle Mediavilla, numero 63.
• Ilesia de Sant Miguel, d'estilo romanico. A suya portalada ye actualment en o Museu de Bellas Arts de Boston, en os Estaus Unius.
• Palacio de Pero IV d'Aragón, d'estilo gotico. Construito en o sieglo XIV, l'arquitecto responsable estió Blasco Aznárez de Borau, o mesmo arquitecto responsable d'a restauración d'o Palacio de l'Alchafaría de Zaragoza.^[18]
• Castiello d'Uncastiello, d'estilo romanico. Ye en o centro d'a población, a o canto d'o río Riguel, dencima de Penya Ayllón. A suya torre de l'homenache estió amás antiga construcción, en o sieglo XI; l'atra torre ye perteneixent a o palacio de Pero IV.
• Castiello de Sibirana, d'estilo romanico, d'o sieglo X, a o canto d'o río Arba de Luesia, en la muga con Luesia. Ye declarato Bien d'Intrés Cultural.
• Nevero, chunto a o camín de Sos y a ilesia de Sant Lorient.
• Banyals, amán de Layana, con a suya villa romana, ciudat prerromana, tiermas romanas, foro y restas de l'acueducto.
• Casa d'a Villa, d'estilo renaixentista, con influencias italianas.
• Palacio de Martín I, rei d'Aragón, d'estilo gotico.
• Edificio d'a Loncha.
• Ermita de Sant Cristofo, romanica, d'o sieglo XII.
• Ermita d'a Virchen d'a Leit, romanica, d'o sieglo XII.
• Ermita de Santa Quiteria, romanica, d'o sieglo XII. Ye chunto à o castiello de Sibirana.
• Ermita d'a Virchen d'os Banyals, d'o sieglo XVI.

En o suyo termin bi ha microtoponimos en aragonés como La Torraza.

• Zaguer demenche de mayo.

• Mausoleu d'os Atilios.
• Santa María d'Uncastiello.
• Lista de municipios de Zaragoza.

•   Se veigan as imáchens de Commons sobre Uncastiello.
• (es) Concello d'Uncastiello.
• (es) Fundación Uncastiello.
• (es) Imáchens d'o castiello d'Uncastiello.
• (es) Uncastiello en RomanicoAragonés.com.